نویسنده: فرج‌الله میرعرب
نزول تدریجی قرآن اقتضا دارد سوره یا آیه‌ای تقدم داشته باشد؛ حال اولین یا آخرین آیه‌ی نازل شده کدام است؟ در تعیین اولین و نیز آخرین آیه اختلاف است. البته برخی از اختلافات، ناشی از بی دقتی است؛ زیرا در برخی از احادیث اولین آیه، مشخص شده و در خبری اولین سوره و برخی بدون توجه به تعبیر خبر، این اخبار را متعارض دانسته‌اند. ممکن است مقصود از اولین آیه چیزی باشد و اولین سوره چیز دیگر؛ یعنی ابتدا چند آیه نازل شود و پیش از تکمیل و سوره شدن، یک سوره‌ی کامل نازل شود و این اتفاق افتاده و در تاریخ نزول بیان شده است.
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده: «اولین سوره‌ی نازل شده بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): "... اقرَ بِاسمِ رَبِّکَ" و آخرین نازل شده "إِذا جاء نَصرُ اللهِ" بوده است». (1)
امام رضا (علیه‌السلام) نیز می‌فرمایند: شنیدم پدرم از پدرش حدیث می‌کرد: «أن أول سورة نزلت "بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِیم اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ" و آخر سورة نزلت "إِذا جاءَ نَصرُ اللهِ و الفَتحُ». (2)
حدیث امام باقر (علیه‌السلام) که می‌فرمایند: «نزل جبرئیل (علیه‌السلام) علی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا محمد إقرأ قال و ما أقراً؟ قال إقرأ باسم ربک الذی خلق ...» (3) نیز می‌تواند مؤید اولین بودن آیاتی از سوره‌ی علق باشد.
آنچه ابوالفتوح از عبدالله بن عباس آورده، مطابق همین احادیث است که او گفت: «اول آیتی که آمد یا اول چیزی که جبرئیل (علیه‌السلام) در باب قرآن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود، استعاذه بود؛ [او] گفت: یا محمد! بگو که: استعیذ بالسّمیع العلیم من الشیطان الرجیم؛ آن‌گاه گفت بگو: " بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِیم، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَلَق"». (4)
حال، مقصود از این اول، فقط نزول اولین آیه است یا نه؛ مقصود نزول سوره‌ی کامل به عنوان اولیه سوره است؛ این احادیث به روشنی صریح نیستند.
از سویی با توجه به اینکه از امام علی (علیه‌السلام) نقل شده که اولین سوره‌ی نازل شده در مکه، فاتحة الکتاب بوده: «فأول ما نزل علیه بمکة فاتحةالکتاب» (5) شاید گفته شود که فاتحةالکتاب اولین سوره‌ی کاملی است که نازل شده؛ ولی درباره‌ی سوره‌ی علق، بخشی از آیاتش در آغاز بعثت و بقیه بعد نازل شده است.
همچنین نقل شده پس از آنکه: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُم مَّیِّتُون»: تو می‌میری و آنها هم می‌میرند (6) نازل شد که گواه پایان عمر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است، سوره‌ی نصر نازل شد و حضرت پس از نزول این سوره یک سال زندگی کرد». (7)
این بیان نیز می‌تواند گویای این باشد که آخرین آیه، آیه‌ی سی‌ام سوره‌ی زمر و آخرین سوره، نصر است. به هرحال با توجه به نبود حدیث صحیحی که بیان روشنی در این باره داشته باشد، قضاوت مشکل است.
پی‌نوشت‌ها:
1. محمد کلینی؛ الکافی؛ ج 2، ص 628، ح 5.
2. صدوق؛ عیون أخبار الرّضا (علیه‌السلام)؛ ج 2، ص 6، ح 12.
3. علی بن ابراهیم قمی؛ تفسیر القمی؛ ج 2، ص 430.
4. ابوالفتوح رازی، روض الجنان فی تفسیر القرآن؛ ج 1، ص 25-26.
5. فضل بن حسن طبرسی؛ تفسیر مجمع البیان؛ ج 10، ص 212.
6. زمر: 30.
7. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج 22، ص 471، ح 20.
میرعرب، فرج الله؛ (1394)، علوم قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول
