غلو و غاليان

در دنياى اسلام فرقه‏هايى پديد آمده‏اند كه درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يا ائمه اهل بيت عليهم السلام راه غلو را پيموده و علماى اسلامى- اعم از شيعه و اهل سنت- آنان را مرتد و كافر دانسته‏اند. مؤلف كتاب «الفرق بين الفرق‏» باب جداگانه‏اى از كتاب خود را به غاليان اختصاص داده و گفته است: «باب چهارم از ابواب اين كتاب در بيان فرقه‏هايى است كه به اسلام نسبت داده شده‏اند، ولى در واقع از امت اسلامى نيستند» ، آنگاه بيست فرقه از آنان را نام برده است. (1) اسفرايينى نيز باب سيزدهم از كتاب خود را به ذكر فرقه‏هاى غلات اختصاص داده است. (2)
فرقه‏هايى كه در اين دو كتاب، و نظاير آن آمده، منقرض شده‏اند، و بيان تاريخ و سرگذشت آنان فايده چندانى نخواهد داشت، ولى لازم است ويژگى‏هاى كلى غلو و غاليان و موضع ائمه اهل بيت عليهم السلام و علماى شيعه را درباره آنها يادآور شويم، آنگاه به معرفى برخى از فرقه‏هايى كه هم اكنون در جهان اسلام يا ممالك ديگر وجود دارند و از غلات به شمار مى‏روند بپردازيم.

غلو چيست؟

شيخ مفيد در تعريف غلو چنين گفته است:
«غلو در لغت گذشتن از حد و خارج شدن از اعتدال است. خداوند متعال نصارى را از غلو درباره حضرت مسيح نهى كرده و مى‏فرمايد:
«يا اهل الكتاب لا تغلوا فى دينكم و لا تقولوا على الله الا الحق‏» . (3)
آنگاه درباره غلات و مفوضه چنين گفته است:
«غلات گروهى از متظاهرين به اسلامند كه امير المؤمنين و امامان و فرزندان او را به الوهيت و نبوت توصيف كردند، و در حق آنان از حد اعتدال تجاوز كردند، و مفوضه عده‏اى از غلات‏اند، و تفاوت آنها با غلات در اين است كه ائمه را حادث و مخلوق دانسته و گفته‏اند خداوند آنان را آفريده و امر خلق را به آنها تفويض كرده است‏» . (4)
علامه مجلسى مظاهر غلو را در اعتقاد به امور زير برشمرده است:
1- الوهيت پيامبر و ائمه طاهرين عليهم السلام.
2- در معبوديت‏يا خالقيت و رازقيت‏شريك خدايند.
3- حلول خداوند در آنها يا اتحاد خداوند با آنان.
4- آنان بدون وحى و الهام الهى، از غيب آگاهند.
5- نبوت درباره ائمه طاهرين عليهم السلام.
6- تناسخ ارواح ائمه در بدنهاى يكديگر.
7- با معرفت آنان، اطاعت‏خداوند و ترك معصيت الهى لازم نيست. (5)

موضع ائمه اهل بيت درباره غاليان

امامان شيعه با شديدترين وجه غلو را مردود دانسته و غاليان را نكوهش و تكفير كرده‏اند. علامه مجلسى حدود صد روايت از آنان را در اين باره در كتاب بحار الانوار نقل كرده است كه سه نمونه را يادآور مى‏شويم:
الف: امام على عليه‏السلام فرموده است:
«اللهم انى برى‏ء من الغلاة كبراءة عيسى بن مريم من النصارى، اللهم اخذلهم ابدا و لا تنصر منهم احدا» . (6)
خداوندا: من از غلات بيزارى مى‏جويم، همان گونه كه عيسى بن مريم از نصارى بيزارى جست. خدايا آنان را خوار گردان، واحدى از آنها را يارى مكن.
ب: امام صادق عليه‏السلام فرموده است:
«احذروا على شبابكم الغلاة لا يفسدوهم فان الغلاة شر خلق الله، يصغرون عظمة الله و يدعون الربوبية لعباد الله‏» . (7)
بر جوانان خود از خطر غلات بر حذر باشيد، مبادا عقيده آنان را تباه سازند، زيرا غلات بدترين خلق خدايند، عظمت‏خدا را كوچك نشان داده و براى بندگان خدا دعوى ربوبيت مى‏كنند.
ج: در جاى ديگر از معاشرت با غلات نهى كرده و فرموده است:
«لا تقاعدوهم و لا تؤاكلوهم و لا تشاربوهم و لا تصافحوهم و لا تؤارثوهم‏» . (8)

علماى اماميه و تكفير غلات

علماى اماميه نيز با شدت غلات را نكوهش و تكفير كرده‏اند. شيخ صدوق در اين باره مى‏گويد:
«اعتقاد ما درباره غلات و مفوضه اين است كه آنها كافرند، و بدتر از يهود و نصارى و مجوس و قدريه و حروريه و ديگر فرقه‏هاى گمراهند» . (9)
شيخ مفيد نيز آنان را گمراه و كافر دانسته و تاكيد كرده است كه ائمه اهل بيت عليهم السلام به كفر و خروج آنها از اسلام حكم كرده‏اند. (10)
علامه مجلسى پس از ذكر اقسام و مظاهر غلو، گفته است:
«اعتقاد به هر يك از آنها سبب الحاد و كفر و خروج از دين است، چنانكه ادله عقليه و آيات و اخبار بر آن دلالت مى‏كند، و اگر احيانا در روايات، حديثى يافت‏شود كه موهم يكى از اقسام غلو باشد، بايد تاويل شود، و اگر قابل تاويل نباشد، از افترائات غاليان است. (11)

اصل اعتدال را رعايت كنيم

همان گونه كه غلو در حق پيامبران، امامان و اولياى الهى نادرست و مايه كفر و الحاد است، زياده روى در نسبت غلو و غالى دانستن افراد نيز نادرست و بهتان خواهد بود، چنانكه برخى اعتقاد به علم غيب درباره اولياى خاص خداوند، و يا عصمت درباره غير پيامبران و قدرت آنان بر انجام معجزات و كرامات را از مصاديق غلو در دين انگاشته‏اند، و گاهى شيعه را كه مقامات مزبور را در حق ائمه اهل بيت قائل است، متهم به غلو كرده‏اند.
اين عقيده هيچ گونه دليل عقلى و نقلى ندارد، بلكه اصول عقلى و نصوص دينى بر خلاف آن دلالت مى‏كند. و لذا علماى اسلامى- اعم از شيعى و سنى- براى اولياى الهى به كرامت و علم غيب و مانند آن عقيده داشته‏اند. در صحيح بخارى و مسلم از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت‏شده كه بر محدث بودن عده‏اى از انسانها كه پيامبر نبوده‏اند تصريح كرده است. (12)
سعد الدين تفتازانى پس از بيان اينكه ظهور كارهاى خارق العاده از اولياى خداوند از نظر عقلى ممكن است، به آنچه در قرآن كريم درباره حضرت مريم و آصف بن برخيا وارد شده و نيز آنچه درباره كرامات صحابه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خصوصا على عليه‏السلام نقل شده، بر وقوع آن استدلال كرده و گفته است:
«ظهور كرامات اوليا از نظر وضوح، به سان ظهور معجزات پيامبران است‏» . (13)
بدين جهت، شيخ مفيد، كسانى را كه علم غيب را درباره ائمه اهل بيت عليهم السلام انكار كرده و گمان كرده‏اند كه آنان در احكام دينى به راى و ظن خويش عمل مى‏كرده‏اند، مورد انتقاد قرار داده و اين عقيده را تقصيرى آشكار در حق آنان دانسته است. (14)
بنابر اين مقتضاى ايمان و انصاف اين است كه آنچه را از فضايل و كمالات و معجزات درباره ائمه طاهرين عليهم السلام نقل شده است- جز آنچه با ضروريات دين و براهين قطعى و محكمات قرآن و احاديث مسلم اسلامى منافات دارد- پذيرا شويم. (15)

پى نوشت ها:

1- الفرق بين الفرق، ص 230- 233.
2- التبصير فى الدين، ص 123.
3- نساء / 171.
4- تصحيح الاعتقاد، ص 109.
5- بحار الانوار، ج 25، ص 346.
6- همان، ص 365.
7- همان. ص 296.
8- همان، ص 296.
9- الاعتقادات فى دين الامامية، ص 71.
10- تصحيح الاعتقاد، ص 109.
11- بحار الانوار، ج 25، ص 346.
12- صحيح بخارى، ج 3، ص 295، صحيح مسلم، ج 4، ص 1864، كتاب فضائل الصحابة.
13- شرح المقاصد، ج 5، ص 74- 75.
14- تصحيح الاعتقاد، ص 109.
15- بحار الانوار، ج 25، ص 347.

منبع:فرق و مذاهب كلامى