عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 4
آرامگاه، زيارتگاه
در شهر اصفهان اين نوع بناها را که اغلب در بخش بازار پراکندگي دارند ميتوان به دو گروه مقبرههاي مذهبي (زيارتي) و مقبرههاي غير مذهبي تقسيم کرد. به مقبرههاي مذهبي در اين شهر امامزاده نيز اطلاق ميشود که مورد احترام شيعيان است؛ اين گونه بناها گاهي به نام بقعه و مزار نيز معروفند. در شهر اصفهان در ماههاي محرم و صفر و رمضان، مراسم دعا و نيايش و روضهخواني و سوگواري برپاست. اين مراسم بيشتر در مکانهايي به نام تکيه و حسينيه برگزار ميگردد. اين مکانها محصور و معمولا در مسير گذرگاههاي اصلي شهر و يا بازار قرار دارند. مراسم تعزيهخواني، شبيهخواني، پردهخواني و سينهزني در اين مکانها انجام ميگيرد. در اين ايام، محل را سياهپوش کرده آن را با طوق، نخل و علامت و کتل آذين ميکنند. در بخش بازار اصفهان جمعا ده باب آرامگاه و زيارتگاه وجود دارد که عبارتند از: محبي، بابابودلي، آقانجفي، شهشهان، باباقاسم، احمد، اسماعيل، درب امام، شوري و غفار. بعضي از اين مکانها به امامزاده نيز شهرت يافتهاند؛ مانند امامزاده اسماعيل که مورد احترام و زيارتگاه مردم اصفهان است. از آرامگاههاي معروف بخش بازار اصفهان ميتوان از مقبرهي محمدباقر و محمدتقي مجلسي در جوار مسجد جامع ياد کرد که مورد احترام شيعيان است. گفتني است که اين مراکز زيارتي، گاهي محلي براي اهداي نذورات و خيرات مردم به ويژه در ماههاي سوگواري است.
تکيه و حسينيهها
فضاهاي مذهبي ديگري هستند که گاهي به صورت مسقف و گاه بدون سقف مورد استفاده قرار ميگيرند؛ از اين مراکز در روزهاي عزاداري و سوگواريها بيشتر استفاده ميشود؛ مخصوصا در ماههاي محرم، صفر و رمضان به ويژهي روزهاي عاشورا و تاسوعا و يا هنگام فوت افرادي از بازاريان. اغلب حسينيههاي بازار اصفهان به صورت حياط ميباشند که دستههاي عزاداري و شبيهسازي مذهبي و تعزيهخوانيها در آن صورت ميگيرد، که براي نشستن و استفادهي خانوادهها (زن و بچه) در نظر گرفته شده است.
تکيه در اصطلاح عام به معني خانقاه درويشان و محل صورت پذيرفتن تعزيه و گاهي بناي بلند تعريف شده است؛ لکن به نظر نگارنده منظور از اين اسم و اصطلاح، تکيهگاه روحاني - مذهبي است. در عصر صفويه منازل مسکوني بزرگ و وسيع که در آنها به عزاداري ميپرداختند حسينيه نام گرفته است. در بازار اصفهان صنفهاي مختلف داراي تکيههاي مشخص هستند؛ مثلا تکيهي مسگرها و حسينيهي جنديان از آن جملهاند. توسعه و بناي تکايا و حسينيهها در عصر قاجاريه به ويژه در زمان ناصرالدين شاه بيشتر صورت گرفته است (7) در خاتمه ذکر اين نکته ضرورت دارد که تعداد تکايا در بازار اصفهان بسيار اندک است و معمولا در قبرستانهاي شهر قرار دارند که بهترين نمونههاي آن تکاياي قبرستان تخت فولاد است.
اغلب تکايا با فضاي باز به شکل مربعي طرحريزي شده که حياط آن نسبتا وسيع است و جمعيت بسياري را در خود جاي ميدهد.
مدارس ديني بازار اصفهان
منزلت اجتماعي و اقتصادي بازار و بازاريان ناشي از زيربناي اقتصادي، بازرگاني، و توليدي است. امتيازات ارتباطي و پيوند آن با مراکز اجتماعي و مذهبي به خصوص با جامع شهر، موجب گرديد که مدارس ديني حتيالامکان در بدنهي بازار جايي به خود اختصاص دهند؛ لذا موقعيت مکاني مدارس در بازار اصفهان بيش از هر چيز متمايل به مجاورت با جامع و مرکز شهر بوده، اما رشد سازوارهاي و گاه طراحي شده بازار و فضاي ساخته شدهي تخريبناپذير اجازه نميداد که همهي مدارس بتوانند در بهترين مکان و موقعيت استقرار يابند و به ناچار مدارس جديد در طول بدنه بازار و يا مجاور آن احداث شدند؛ بنابراين طبيعي بود که مدارس تنها در يک فضا يا بخشي از بازار نميتوانستند جاي گيرند و در بخشهاي گوناگون مثل بازار کوي خواجه محمود (مدرسهي عصمتيه 733 ق) بازار بزرگ (قهوه کاشيها)، بازار عربان و بازار توپچي استقرار يافتند. فضا و فعاليتهاي مدرسهها از زندگي اجتماعي و مذهبي مردم جدا نبود، بلکه در روزهاي خاص، مدارس براي انجام دادن مراسم اعياد و سوگواري به روي همگان باز ميشد و در برخي از آنها اوقاف خاصي براي تأمين بودجهي مالي مدرسه اختصاص مييافت. مدارس در گذشته به عنوان مدارس علوم ديني پايهگذاري ميشد که اين گونه مدارس را بايد در حد دانشکدهاي دانست که تحصيلات سطح عالي را برعهده داشت. کمپفر، سياح آلماني، در مورد شکوه و جلال مدارس عصر صفوي مينويسد که بناي فيزيکي آنها بر مدارس اروپايي برتري دارد و به حقوق يک صد توماني اساتيد مدارس عصر صفويه غبطه ميخورد (8)؛ لذا مدارس
ديني گذشته با مکتبخانههاي قديم که به اطفال و نوجوانان سواد ميآموختند؛ تفاوت کلي داشت به طوري که طالبان علم بعد از طي سالها آموزش و در صورت تمايل به ادامهي تحصيل به مدارس ديني راه مييافتند. البته در اين مدارس تنها به آموزش فقه اسلامي توجه نميشد، بلکه در آنها فلسفه، منطق، کلام، نجوم، رياضيات، ادبيات و طب نيز آموخته ميشد. پراکندگي جغرافيايي اين مدارس در بازار اصفهان، بيان کننده اين حقيقت است که بازار اين شهر مهد دانش بوده و ميتوانسته در هر دورهي تاريخي نياز مردم شهر را برطرف نمايد. از طرف ديگر علاقهي بازاريان را به مسائل علمي و ديني کاملا روشن ميکند که آنان در طول تاريخ پشتيباني مادي و معنوي خود را از اين مراکز علمي به ثبوت رساندهاند. بناي مدارس ديني در اصفهان بيشباهت به سراها و کاروانسراها نيست؛ دورادور فضاي باز مدارس را اغلب ساختمان دو طبقه تشکيل ميدهد و نماي آن گاهي با کاشي و آجر و زماني بسيار ساده تزيين يافته است. عناصر کارکردي مدارس عبارتند از: حجرههايي براي سکونت طلاب و مدرس محل تدريس، کتابخانه، مسجد، اتاق خادم، چراغدار، آبکش و سرويسهاي بهداشتي. از مدارس بسيار زيبا و مهم بازار اصفهان مدرسهي صدر است؛ اين بنا به دستور حاج محمد حسين خان صدر اصفهاني مشهور به امينالدوله، صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار، بنا گرديده که علماي بزرگي چون جهانگير خان قشقائي، آقا سيد ابوالقاسم دهکردي، آخوند ملا محمد حسين فشارکي، آقا شيخ محمد خراساني، سيد محمد و سيد علي نجفآبادي و سيد محمد رضا خراساني - عليهمالرحمة - مدرس آن بودهاند (9)
