عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 5
مدرسهي صدر واقع در چهارباغ صدر خواجو به تقليد از
چهارباغ عباسي و مدرسهي سلطاني چهارباغ از فعاليتهاي عمراني اين مرد نيکانديش و نيکوکار اصفهاني بوده است. محوطهي زيباي اين مدرسه در بازار نشان دهندهي شوق و ذوق سازندگان آن به شمار ميرود. مدارس ديني اصفهان طبق آمار موجود در سازمان اوقاف به 49 باب ميرسد که تعداد اتاقهاي آن به 1,133 واحد و تعداد طلاب که در همهي آنها به تحصيل اشتغال دارند به 3,586 نفر ميرسد. لکن تعداد مدارس فعال شهر حدود سي باب است و بازار اصفهان حدود پنجاه درصد آن را داراست.
مدارس علميهي واقع در بازار اصفهان عبارتند از:
1.مدرسهي آقا کافور: اين مدرسه را يکي از خواجههاي شاه عباس دوم در سال 1069 ق در مجاورت بازار توپچي احداث نمود که در اول بازار بزرگ اصفهان و نزديک بازار تفنگ سازان بوده؛ ولي در حال حاضر فقط نامي از آن بر جاي مانده است.
2.مدرسهي اسماعيليه: در چهارسو مقصود حسنآباد و در محلهي قصر منشي واقع است. قبل از انقلاب اسلامي به عنوان خانهي سالمندان از آن استفاده ميشده و بعد از انقلاب دوباره به مدرسهي علميه تبديل شده است و اختصاص به خوابگاه دارد و طلبههاي آن اغلب افغاني هستند؛ وسعت آن در حدود 600 متر مربع است.
3.مدرسهي جدهي بزرگ: اين مدرسه در سال 1058 ق در زمان شاه عباس دوم بنا گرديده(10) محل قهوهکاشيها و نزديک دروازه اشرف بازار اصفهان واقع شده است. مدرسه داراي 70 حجره است و حدود يک صد طلبه علوم ديني در آن تحصيل ميکنند. اين مدرسه داراي 14 رقبه بوده که 13 رقبهي آن مغازه و در بازار انقلاب قرار دارد و درآمد رقبات آن در سال 1380 حدود 4,926,000 ريال بوده است.
4.مدرسهي جدهي کوچک: اين مدرسه را جدهي بزرگ شاه عباس احداث نمود. اين مدرسه داراي 39 رقبه است که 38 رقبهي آن مغازه و در بازار انقلاب قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 8,684,000 ريال ميباشد. همچنين داراي 38 باب حجره است و هفتاد طلبهي علوم ديني دارد؛ مخارج آن از رقبات فوق و از چند روستا و حمام که وقف مسجد است تأمين ميشود.
5.مدرسهي حاج حسن: مقابل در ورودي صحن هارون ولايت و متصل به مسجد علي در ضلع شمالي آن مدرسهي کوچکي واقع شده که از لحاظ شيوهي ساختمان به بناهاي سلجوقي شباهت دارد و در حال ويراني است. اين مدرسه امروزه به نام مدرسهي حاج حسن معروف و متحمل است که مدرسهي سلطان محمد سلجوقي باشد. مؤلف نزهتالقلوب مکان آن را در محلهي جلباره نوشته است (11)؛ اما مؤلف تاريخ اصفهان و ري محل آن را دارالبطيخ ذکر کرده است (12)محل فعلي مدرسه، سبزه ميدان (ميدان کهنه)، خيابان هارونيه، روبهروي بقعهي هاروني است.
6.مدرسهي حاج شيخ محمدعلي: اين مدرسه در محل چهارسو مقصود در غرب امامزاده حسن قرار دارد.
7.مدرسهي حکمتيه: در چهارراه کرماني کوچهي مشيرالملک بنا شده است.
8.مدرسهي ذوالفقار: اين مدرسه در محلهي نيمآور، بخش 3 بازار واقع است. باني آن شيخ محمد صوفي در زمان شاه تهماسب اول صفوي (950 ق) ميزيسته است (13) در قسمت بازار فرعي منشعب از بازار بزرگ و قديم اصفهان مسمي به نيمآور مسجد کوچکي به نام ذوالفقار و در کوچهي مجاور آن مدرسهاي به نام مدرسهي ذوالفقار واقع است(14) اين واحد مذهبي داراي پنج رقبه که به صورت انبار با درآمد کل 924,000 ريال است. مدرسه در سال 1329 ش تعمير شد و قبل از آن خوابگاه طلاب بود و اکنون داراي 10 حجره و يک صد طلبه است.
9.مدرسهي شفيعيه: در انتهاي بازار بابالدشت واقع شده است. باني آن محمد شفيع فرزند جمالالدين محمد خوزاني در سال 1067 ق در زمان شاه عباس دوم، آن را بنا کرد و وقفنامهاي هم دارد. مدرسهي مزبور در قرن سيزدهم در حملهي افغانان ويران شد (15) هم اکنون طلاب مدرسهي ذوالفقار از آن به عنوان خوابگاه استفاده ميکنند. تعداد طلاب مدرسهي شفيعيه هجده نفر افغاني و بويراحمدي و سه نفر طلبهي بومي اصفهان است. مخارج آن از موقوفات مغازههاي بازارهاي اطراف مدرسه تأمين ميشود.
10.مدرسهي صدر: اين مدرسه در بازار بزرگ اصفهان قرار دارد و به دستور محمد حسين خان امينالدوله، صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار، ساخته شد و داراي وقفنامهاي است که در کتاب تاريخچهي اوقاف اصفهان چاپ شده است. آخرين اطلاعات به دست آمده از ادارهي اوقاف و امور خيريهي استان اصفهان حاکي است که اين مدرسه جمعا داراي 134 رقبه بوده که 84 رقبهي آن در بازار اصفهان (نجارها) و سه رقبه در بازار انقلاب قرار دارد که درآمد کل آنها معادل 33,975,000 ريال ميباشد.
11.مدرسهي عربان: اين مدرسه در نزديکي امامزاده احمد و دروازهي حسنآباد ساخته شده و گويا طلاب عرب در آن به تحصيل اشتغال داشتهاند؛ اين مدرسه از مهمترين
مدارس اصفهان به شمار ميرود.
12.مدرسهي ملا عبدالله: شاه عباس اول اين مدرسه را براي مولانا عبدالله شوشتري بنا کرد و از مهمترين مدارس بازار اصفهان به شمار ميرود. مدرسه داراي وقفنامهاي است که در کتاب تاريخچهي اوقاف اصفهان چاپ شده است. در اين مدرسه حدود پنجاه طلبه زندگي ميکنند که تعدادي از آنها افغاني و اکثر طلاب از شهرستانهاي اطراف اصفهان آمدهاند. مدرسه قبلا مستقيما زير نظر آيتالله گلپايگاني (ره) اداره ميشد. کتابخانهي آن داراي هفت تا هشت هزار جلد کتاب است.
رقبات اين مدرسه هشت باب آپارتمان است که در بازار انقلاب قرار دارند و درآمد ساليانه آن حدود 276,000 ريال است.
13.مدرسهي ناصريه: اين مدرسه متصل به مسجد امام (شاه) است.
14.مدرسهي نوريه: در زمان سلطنت شاه سليمان و شاه سلطان حسين در بازار عربان و نزديک مسجد جامع اصفهان بنا و موقوفاتي نيز براي آن مقرر گشته است (16) بناي آن از نورالدين محمد جابر انصاري اصفهاني است، اين مدرسه از بدو تأمين تا امروز محل سکونت و تحصيل طلاب علوم ديني بوده است. در حال حاضر به عنوان خوابگاه طلاب مورد استفاده قرار ميگيرد. و زير نظر ادارهي اوقاف به حيات خود ادامه ميدهد. رقبات مدرسه به استناد وقفنامهي مورخهي 1064 ق منظم گرديده و از طرف جابري انصاري رقبات مشهور در دو قسمت به تصرف وقف درآمده است؛ مدرسه داري 22 حجره است که در هر کدام يک تا دو طلبه زندگي ميکنند؛ کتابخانهي مدرسه داراي دو هزار جلد کتاب است. تعداد کل رقبات مدرسهي نوريه هفت واحد است که دو باب مغازهي آن در بازار ريسمان قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 282,000 ريال است.
15.مدرسهي چهارباغ (امام جعفر صادق): اين مدرسه به مدرسهي مادر شاه معروف و در خيابان چهارباغ عباسي واقع شده است. بناي آن به سال 1116 ق صورت پذيرفت و ساختمان آن تا سال 1122 ق و تکميل کاشيکاري و پيرايش مدرسه تا سال 1126 ق به طول انجاميد. مدرسه داراي 134 حجرهي طلبهنشين است؛ درآمد آن از محل اجارهي مغازههاي بازارچه بلند (بازار هنر) تأمين ميشود که 111 باب مغازه است و درآمد ماهيانهي آن حدود 1,200,000 ريال است و از بابت کاروانسرا (هتل عباسي) نيز حدود 1,000,000 ريال دريافت و خرج مدرسه ميگردد. بازارچهي بلند از سال 1345 شمسي به وسيلهي ادارهي اوقاف بازسازي شده و چون صنايع دستي مختلف شهر در آن تهيه ميشود و به فروش ميرسد لذا به بازار هنر اسمگذاري شده است. طبقهي فوقاني بازار کارگاه صنعتگران و طبقهي پايين محل عرضهي صنايع دستي است. تعداد طلاب آن حدود 250 نفر و مدرسهي شبانهروزي است. طلاب اين مدرسه تا پايان دروس ابتدايي علوم ديني حق پوشيدن لباس روحانيت را ندارند.
16.مدرسهي ساروتقي: اين مدرسه منسوب به ساروتقي، يکي از وزراي صدرات شاه صفي و شاه عباس دوم بوده است. اين مدرسه و مسجد در بازار بزرگ (بازار قهوهکاشيها) واقع است. مسجد در سال 1053 هجري ساخته شده است. مدرسه زير نظر ادارهي اوقاف اداره ميشود. مدرسه و مسجد ساروتقي در گذشته داراي يک دانگ از روستاي هرستان و دو دانگ از روستاي قهشاپوران بوده که به مرور زمان به مردم فروخته شده است (17) مدرسه و مسجد داراي 9 رقبه به صورت مغازه است که چهار باب آن در بازارچهي ساروتقي و يک باب آن در بازار قهوهکاشيها قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 944,000 ريال ميباشد.
17.مدرسهي شاهزاده: اين مدرسه را شهربانو دختر شاه سلطان حسين در انتهاي بازار زرگران نزديک به مسجد حکيم بنا کرد؛ اين مدرسه در سال 1314 ش از سوي ادارهي فرهنگ تخريب و به جاي آن دبستاني به نام حکيم نظامي ساخته شد(18)
18.مدرسهي الغدير: اين مدرسه در وسط بازار بزرگ و در قسمت شرق بازار قرار گرفته و قدمت آن مشخص نيست؛ گويا منزل يکي از شاهزادگان قاجار بوده ولي پس از انقلاب اسلامي به مدرسه تبديل شده و اکنون زير نظر ادارهي اوقاف اداره ميشود؛ حدود دو هزار متر مربع وسعت دارد؛ گفتني است که تقريبا تمام مدارس ديني اصفهان داراي رقبات موقوفهاي است که عامل مهم در حفظ مدارس بوده است.
چهارباغ عباسي و مدرسهي سلطاني چهارباغ از فعاليتهاي عمراني اين مرد نيکانديش و نيکوکار اصفهاني بوده است. محوطهي زيباي اين مدرسه در بازار نشان دهندهي شوق و ذوق سازندگان آن به شمار ميرود. مدارس ديني اصفهان طبق آمار موجود در سازمان اوقاف به 49 باب ميرسد که تعداد اتاقهاي آن به 1,133 واحد و تعداد طلاب که در همهي آنها به تحصيل اشتغال دارند به 3,586 نفر ميرسد. لکن تعداد مدارس فعال شهر حدود سي باب است و بازار اصفهان حدود پنجاه درصد آن را داراست.
مدارس علميهي واقع در بازار اصفهان عبارتند از:
1.مدرسهي آقا کافور: اين مدرسه را يکي از خواجههاي شاه عباس دوم در سال 1069 ق در مجاورت بازار توپچي احداث نمود که در اول بازار بزرگ اصفهان و نزديک بازار تفنگ سازان بوده؛ ولي در حال حاضر فقط نامي از آن بر جاي مانده است.
2.مدرسهي اسماعيليه: در چهارسو مقصود حسنآباد و در محلهي قصر منشي واقع است. قبل از انقلاب اسلامي به عنوان خانهي سالمندان از آن استفاده ميشده و بعد از انقلاب دوباره به مدرسهي علميه تبديل شده است و اختصاص به خوابگاه دارد و طلبههاي آن اغلب افغاني هستند؛ وسعت آن در حدود 600 متر مربع است.
3.مدرسهي جدهي بزرگ: اين مدرسه در سال 1058 ق در زمان شاه عباس دوم بنا گرديده(10) محل قهوهکاشيها و نزديک دروازه اشرف بازار اصفهان واقع شده است. مدرسه داراي 70 حجره است و حدود يک صد طلبه علوم ديني در آن تحصيل ميکنند. اين مدرسه داراي 14 رقبه بوده که 13 رقبهي آن مغازه و در بازار انقلاب قرار دارد و درآمد رقبات آن در سال 1380 حدود 4,926,000 ريال بوده است.
4.مدرسهي جدهي کوچک: اين مدرسه را جدهي بزرگ شاه عباس احداث نمود. اين مدرسه داراي 39 رقبه است که 38 رقبهي آن مغازه و در بازار انقلاب قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 8,684,000 ريال ميباشد. همچنين داراي 38 باب حجره است و هفتاد طلبهي علوم ديني دارد؛ مخارج آن از رقبات فوق و از چند روستا و حمام که وقف مسجد است تأمين ميشود.
5.مدرسهي حاج حسن: مقابل در ورودي صحن هارون ولايت و متصل به مسجد علي در ضلع شمالي آن مدرسهي کوچکي واقع شده که از لحاظ شيوهي ساختمان به بناهاي سلجوقي شباهت دارد و در حال ويراني است. اين مدرسه امروزه به نام مدرسهي حاج حسن معروف و متحمل است که مدرسهي سلطان محمد سلجوقي باشد. مؤلف نزهتالقلوب مکان آن را در محلهي جلباره نوشته است (11)؛ اما مؤلف تاريخ اصفهان و ري محل آن را دارالبطيخ ذکر کرده است (12)محل فعلي مدرسه، سبزه ميدان (ميدان کهنه)، خيابان هارونيه، روبهروي بقعهي هاروني است.
6.مدرسهي حاج شيخ محمدعلي: اين مدرسه در محل چهارسو مقصود در غرب امامزاده حسن قرار دارد.
7.مدرسهي حکمتيه: در چهارراه کرماني کوچهي مشيرالملک بنا شده است.
8.مدرسهي ذوالفقار: اين مدرسه در محلهي نيمآور، بخش 3 بازار واقع است. باني آن شيخ محمد صوفي در زمان شاه تهماسب اول صفوي (950 ق) ميزيسته است (13) در قسمت بازار فرعي منشعب از بازار بزرگ و قديم اصفهان مسمي به نيمآور مسجد کوچکي به نام ذوالفقار و در کوچهي مجاور آن مدرسهاي به نام مدرسهي ذوالفقار واقع است(14) اين واحد مذهبي داراي پنج رقبه که به صورت انبار با درآمد کل 924,000 ريال است. مدرسه در سال 1329 ش تعمير شد و قبل از آن خوابگاه طلاب بود و اکنون داراي 10 حجره و يک صد طلبه است.
9.مدرسهي شفيعيه: در انتهاي بازار بابالدشت واقع شده است. باني آن محمد شفيع فرزند جمالالدين محمد خوزاني در سال 1067 ق در زمان شاه عباس دوم، آن را بنا کرد و وقفنامهاي هم دارد. مدرسهي مزبور در قرن سيزدهم در حملهي افغانان ويران شد (15) هم اکنون طلاب مدرسهي ذوالفقار از آن به عنوان خوابگاه استفاده ميکنند. تعداد طلاب مدرسهي شفيعيه هجده نفر افغاني و بويراحمدي و سه نفر طلبهي بومي اصفهان است. مخارج آن از موقوفات مغازههاي بازارهاي اطراف مدرسه تأمين ميشود.
10.مدرسهي صدر: اين مدرسه در بازار بزرگ اصفهان قرار دارد و به دستور محمد حسين خان امينالدوله، صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار، ساخته شد و داراي وقفنامهاي است که در کتاب تاريخچهي اوقاف اصفهان چاپ شده است. آخرين اطلاعات به دست آمده از ادارهي اوقاف و امور خيريهي استان اصفهان حاکي است که اين مدرسه جمعا داراي 134 رقبه بوده که 84 رقبهي آن در بازار اصفهان (نجارها) و سه رقبه در بازار انقلاب قرار دارد که درآمد کل آنها معادل 33,975,000 ريال ميباشد.
11.مدرسهي عربان: اين مدرسه در نزديکي امامزاده احمد و دروازهي حسنآباد ساخته شده و گويا طلاب عرب در آن به تحصيل اشتغال داشتهاند؛ اين مدرسه از مهمترين
مدارس اصفهان به شمار ميرود.
12.مدرسهي ملا عبدالله: شاه عباس اول اين مدرسه را براي مولانا عبدالله شوشتري بنا کرد و از مهمترين مدارس بازار اصفهان به شمار ميرود. مدرسه داراي وقفنامهاي است که در کتاب تاريخچهي اوقاف اصفهان چاپ شده است. در اين مدرسه حدود پنجاه طلبه زندگي ميکنند که تعدادي از آنها افغاني و اکثر طلاب از شهرستانهاي اطراف اصفهان آمدهاند. مدرسه قبلا مستقيما زير نظر آيتالله گلپايگاني (ره) اداره ميشد. کتابخانهي آن داراي هفت تا هشت هزار جلد کتاب است.
رقبات اين مدرسه هشت باب آپارتمان است که در بازار انقلاب قرار دارند و درآمد ساليانه آن حدود 276,000 ريال است.
13.مدرسهي ناصريه: اين مدرسه متصل به مسجد امام (شاه) است.
14.مدرسهي نوريه: در زمان سلطنت شاه سليمان و شاه سلطان حسين در بازار عربان و نزديک مسجد جامع اصفهان بنا و موقوفاتي نيز براي آن مقرر گشته است (16) بناي آن از نورالدين محمد جابر انصاري اصفهاني است، اين مدرسه از بدو تأمين تا امروز محل سکونت و تحصيل طلاب علوم ديني بوده است. در حال حاضر به عنوان خوابگاه طلاب مورد استفاده قرار ميگيرد. و زير نظر ادارهي اوقاف به حيات خود ادامه ميدهد. رقبات مدرسه به استناد وقفنامهي مورخهي 1064 ق منظم گرديده و از طرف جابري انصاري رقبات مشهور در دو قسمت به تصرف وقف درآمده است؛ مدرسه داري 22 حجره است که در هر کدام يک تا دو طلبه زندگي ميکنند؛ کتابخانهي مدرسه داراي دو هزار جلد کتاب است. تعداد کل رقبات مدرسهي نوريه هفت واحد است که دو باب مغازهي آن در بازار ريسمان قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 282,000 ريال است.
15.مدرسهي چهارباغ (امام جعفر صادق): اين مدرسه به مدرسهي مادر شاه معروف و در خيابان چهارباغ عباسي واقع شده است. بناي آن به سال 1116 ق صورت پذيرفت و ساختمان آن تا سال 1122 ق و تکميل کاشيکاري و پيرايش مدرسه تا سال 1126 ق به طول انجاميد. مدرسه داراي 134 حجرهي طلبهنشين است؛ درآمد آن از محل اجارهي مغازههاي بازارچه بلند (بازار هنر) تأمين ميشود که 111 باب مغازه است و درآمد ماهيانهي آن حدود 1,200,000 ريال است و از بابت کاروانسرا (هتل عباسي) نيز حدود 1,000,000 ريال دريافت و خرج مدرسه ميگردد. بازارچهي بلند از سال 1345 شمسي به وسيلهي ادارهي اوقاف بازسازي شده و چون صنايع دستي مختلف شهر در آن تهيه ميشود و به فروش ميرسد لذا به بازار هنر اسمگذاري شده است. طبقهي فوقاني بازار کارگاه صنعتگران و طبقهي پايين محل عرضهي صنايع دستي است. تعداد طلاب آن حدود 250 نفر و مدرسهي شبانهروزي است. طلاب اين مدرسه تا پايان دروس ابتدايي علوم ديني حق پوشيدن لباس روحانيت را ندارند.
16.مدرسهي ساروتقي: اين مدرسه منسوب به ساروتقي، يکي از وزراي صدرات شاه صفي و شاه عباس دوم بوده است. اين مدرسه و مسجد در بازار بزرگ (بازار قهوهکاشيها) واقع است. مسجد در سال 1053 هجري ساخته شده است. مدرسه زير نظر ادارهي اوقاف اداره ميشود. مدرسه و مسجد ساروتقي در گذشته داراي يک دانگ از روستاي هرستان و دو دانگ از روستاي قهشاپوران بوده که به مرور زمان به مردم فروخته شده است (17) مدرسه و مسجد داراي 9 رقبه به صورت مغازه است که چهار باب آن در بازارچهي ساروتقي و يک باب آن در بازار قهوهکاشيها قرار دارد و درآمد ساليانهي آن حدود 944,000 ريال ميباشد.
17.مدرسهي شاهزاده: اين مدرسه را شهربانو دختر شاه سلطان حسين در انتهاي بازار زرگران نزديک به مسجد حکيم بنا کرد؛ اين مدرسه در سال 1314 ش از سوي ادارهي فرهنگ تخريب و به جاي آن دبستاني به نام حکيم نظامي ساخته شد(18)
18.مدرسهي الغدير: اين مدرسه در وسط بازار بزرگ و در قسمت شرق بازار قرار گرفته و قدمت آن مشخص نيست؛ گويا منزل يکي از شاهزادگان قاجار بوده ولي پس از انقلاب اسلامي به مدرسه تبديل شده و اکنون زير نظر ادارهي اوقاف اداره ميشود؛ حدود دو هزار متر مربع وسعت دارد؛ گفتني است که تقريبا تمام مدارس ديني اصفهان داراي رقبات موقوفهاي است که عامل مهم در حفظ مدارس بوده است.
