ترتیل

ترتیل، یعنی درست و شمرده و شیوا خواندن قرآن مجید. در قرآن یک بار به ترتیل به عنوان عمل خداوند اشاره شده است و یک بار به بندگان توصیه شده است. آن بار که خداوند آن را به خود نسبت داده در سوره‌ی فرقان، آیه‌ی 32 است. کافران گفتند: چرا این قرآن یک باره بر او نازل نمی‌شود؟ برای آن است که دل تو را بدان نیرومندی دهیم و آن را به آهستگی و ترتیب فرو خوانیم (رتلناه ترتیلاً). شبیه همین مضمون در آیه‌ی دیگر می‌فرماید: «و قرآن را به تفاریق نازل کردیم تا تو آن را به تأنی (علی مکث) بر مردم بخوانی (اسراء، 106). در آیه‌ی دیگر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) را از شتابان خواندن قرآن نهی کرده است (قیامت، 16). آیه‌ای که به ترتیل قرآن، به نحو صریح اشاره و سفارش شده است. آیه‌ی سوم از سوره‌ی مزمل است: وَ رَتِّلِ القرآنَ تَرتیلاً (و قرآن را شمرده و روشن بخوان). ابوالفتوح رازی این عبارت قرآنی را چنین ترجمه و تفسیر کرده است: «و قرآن می‌خوان به ترتیل و آهستگی و نهادگی و ترتیل، گشاده و هویدا خواندن بود» (تفسیر، ابوالفتوح رازی، ذیل آیه). ابوعلی طبرسی می‌گوید به گفته‌ی ابن عباس مراد از ترتیل تبیین و آشکار و آرام خواندن است. به صورت سه آیه سه آیه، چهار آیه چهار آیه، و پنج آیه پنج آیه. زجاج می‌گوید بیان در قرائت با عجله قابل جمع نیست، بلکه باید جمیع حروف را آشکار ادا کرد و حق آنها را از جمله در اشباع به جای آورد... و از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که مراد آشکار خواندن است، و پرهیز از خواندن آن همانند شعر و از پراکنده خواندن مفرط - مانند پراکندن ریگ - هم باید پرهیز کرد... و نباید همت قاری متوجه به پایان رساندن سوره باشد و از حضرت صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که چون به آیه‌ای رسیدی که در آن ذکر بهشت است، از خداوند بهشت را طلب کن، و چون به آیه‌ای رسیدی که در آن از جهنم یاد شده، از آن به خداوند پناه ببر. و گفته‌اند ترتیل خواندن بر نظم و توالی و مقدم و مؤخر نکردن است و اصلاً متخذ از «تَرتِیلُ الاَسنان» یعنی صاف و مرتب بودن دندانهاست... از قطرب نقل شده است که مراد از ترتیل «تَحزینُ القُرآن» است یعنی قرائت آن به صوت و لحن و حالت حزین... (تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه). میبدی می‌نویسد: الترتیل اداء الحروف و حفظ الوقوف. این قول با اندکی تفاوت، گفته‌ی مشهور حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است که در پاسخ به سؤالی که از ایشان درباره‌ی «وَرَتِّلِ القرآن تَرتیلاً» پرسیده‌اند، فرموده‌اند: الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف (ترتیل خوب ادا کردن حروف و آشنائی به وقفهای قرآن است (النشر، ابن جرزی، 209/1). ابن جرزی در تعریف ترتیل می‌نویسد: «پیوسته و آهسته خواندن بدون شتاب است و قرآن بدون شتاب و به تأنی نازل شده است. زید بن ثابت از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که: اِنَّ اللهَ یُحِبُّ اَنْ یُقرَأ القُرآنُ کَما اُنزِلَ (خداوند دوست دارد قرآن به همان شیوه که نازل شده است خوانده شود). ابن عباس مراد از ترتیل را تبیین و مجاهد تأنی و ضحاک ادای حرف به حرف (به نحوی که حروف کلمات به یکدیگر نچسبد) دانسته‌اند (النشر، 207/1-208). همو در باب اینکه ترتیل همراه با قلت قرائت بهتر است یا سرعت همراه با کثرت قرائت می‌نویسد: «صحیح و صوابی که اکثریت سلف و خلف برآنند این است که ترتیل و تدبر همراه با قلت قرائت، افضل از سرعت و کثرت قرائت است. زیرا مقصود از خواندن قرآن، فهم و تفقه و عمل به آن است و حفظ و تلاوت وسیله‌ای است که راهبر به معانی قرآن می‌گردد» (پیشین، 208/1-209). آهسته خواندن عمدی قرآن به قصد تعلیم و تمرین «تحقیق» نام دارد ولی ترتیل آهسته و شمرده خواندن به قصد تدبر و تفکر و استنباط معانی است. به عبارت دیگر ترتیل غالباً شامل «تحقیق» و در بردارنده‌ی آن است، اما «تحقیق» لزوماً دربردارنده‌ی ترتیل و برآورنده‌ی اهداف و شرایط آن نیست.
منابع :
جز آنچه در متن مقاله یاد شده است، تفسیر المیزان، ذیل آیه‌ی سوم سوره‌ی مزمل؛ البرهان، زرکشی، 449/1-450؛ ترجمه‌ی الاتقان، سیوطی، 344/1-345.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.