عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 9
کاروانسرا
واژهي کاروانسرا به سراي بزرگ در داخل شهرها و يا در ميان راههايي که کاروانها در آن جا اتراق ميکنند اطلاق ميگردد و نوعي بناي عمومي است که در آن از کاروانيان پذيرايي ميشود. اين لغت از دو کلمهي «کاروان» به مفهوم قافله با جمعيت زياد مسافران و سوداگران و «سراي» که به خانه و مکان گفته ميشود تشکيل شده است.
در ادوار تاريخي، کاروانسراها مراکز مهم مسافري و حتي تجاري شهرها را تشکيل ميدادند و چون ارتباطات از طريق استفاده از چهارپايان صورت ميگرفت، احداث کاروانسراها در داخل شهرها و يا ميان راهها به عنوان توقفگاه مسافران ضروري بود. شهر زيباي اصفهان که در شمار بزرگترين و مهمترين شهرهاي دنيا معرفي شده، داراي کاروانسراهاي بيشماري بوده که از آن همه، امروزه فقط 78 کاروانسرا بر جاي مانده است و اکثر آنها در مرکز قديم شهر قرار دارند.
از اوايل قرن بيستم با اختراع وسيلهي نقليهي موتوري، راهآهن، هواپيما، و تکامل و توسعه آنها، رفت و آمد با چهارپايان از رونق افتاده و از موفقيت کاروانسراها نيز به شدت کاسته شده است و از کاروانسراهاي ميان راهها بيشتر به عنوان جايگاه و منطقهي نظامي و در بعضي نقاط کشور، امروزه نيز به عنوان محل بازپروري معتادان (مهيار
قمشه) از آنها استفاده ميشود اما کاروانسراهاي داخل شهري که اغلب در بخش بازار شهر قرار دارند تغيير کاربري يافته و از آنها استفادهي بهينه به عمل آمده است.
دربارهي قدمت کاروانسراها و يا کهنترين آنها در شهر اصفهان هيچ گونه مدارک مستندي در دست نداريم ولي احتمال ميرود که تاريخ به وجود آمدن آن در اين شهر با ايجاد اولين هستهي شهر همزمان باشد. از ادوار تاريخي که ساختن کاروانسرا در اين شهر به اوج خود رسيده دورهي صفويه است؛ زيرا اصفهان در اين دوره مرکز تجاري ايران و از اين نظر با تهران امروزي تا حدي قابل مقايسه بوده است و توجه شاه عباس کبير به امر اقتصاد کشور در درجهي اول معطوف به خطوط ارتباطي منظم بوده است. و به دستور وي در فواصل متفاوت با توجه به منابع آب، کوهستاني بودن و امنيت منطقه، کاروانسراهايي بنا شد که به نام کاروانسراي شاه عباس معروف است و در نقاط مختلف کشور آثاري از آنها مشاهده ميگردد.
از ادوار گذشته در اصفهان کاروانسراهاي بيشماري به جا مانده که بيشتر در مرکز قديم و در بازار شهر قرار دارند. نتايج حاصله از مطالعهي پراکندگي جغرافيايي آن که، کاروانسراها بيشتر در اطراف ميدان کهنه و ميدان شاه و همچنين در نزديکي دروازهي شمالي شهر قرار دارد.
وجود کاروانسراها در اين نقاط شهر به خصوص ميدان کهنه و مرکز قديم شهر، اصفهان را از نظر تجاري ميدانهاي فروش بازار به ما معرفي ميکند و امروزه نيز مراکز داد و ستد و بازار شهر در همين نقاط واقع شده و نيز از پراکندگي جغرافيايي آن چنين استنباط ميشود که مسافران و کاروانهاي وارد به شهر بيشتر به امور تجاري و خريد و فروش در اين مراکز مشغول بودهاند. نکتهي ديگري که از پراکندگي اين کاروانسراها در شهر اصفهان به دست ميآيد وجود و استقرار آنها قبل از دورهي صفويه در اين محل بوده و شايد در اين دوره بر تعداد و ترميم آنها مبادرت و کوششهايي معمول گرديده است.
از کارهاي عمراني مهم دورهي شاه عباس، احداث خيابان چهارباغ است که شهر اصفهان را به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم ميکند. قسمت غربي شهر داراي چهارده کاروانسرا و قسمت شرقي که بازار در آن قرار دارد داراي 64 کاروانسراست يعني حدود 80 درصد از آنها در شرق شهر به خصوص در شمال شرقي اصفهان قديم استقرار دارند و نبايد سراها را با کاروانسراها که از نظر فرم ظاهري شباهت نزديکي به هم دارند اشتباه کرد. از تعداد 78 کاروانسراي موجود در منطقهي اصفهان که مورد مطالعه قرار گرفته، در حدود 33 باب آن تغيير کاربري داده و به بنگاههاي باربري و ترهبار فروشي، پارکينگ، پلاستيک فروشي، خواربارفروشي و کارگاههاي پارچهبافي، فلزکاري، و موزاييک سازي و سرويس اتومبيل تبديل گرديده و براي اين منظور نوسازي و تغييراتي از نظر ساختماني در آنها به وجود آمده است که هرگز با معماري قديم آن ارتباط و انطباق ندارد؛ ولي حدود نيمي از کاروان سراها هنوز اصالت کالبدي خود را حفظ نموده و مرکز فعاليت مسافران و اقامتگاه موقت روستايياني است که براي انجام دادن امور مختلف به شهر ميآيند. ضمنا از تعدادي از کاروانسراها براي اسکان مهاجران افغاني استفاده ميشود.
در مورد شکل مشخص کاروانسراهاي شهر بايد متذکر شد که اکثر آنها داراي طرحي مربعي يا مستطيل شکل و ساختمان آن دو طبقه است و طبقهي پايين براي استفادهي دام و طبقهي بالا براي سکونت و خوابيدن مسافران و کاروانيان اختصاص داشته است.
از مهمترين کاروانسراهاي معروف اين شهر ميتوان از کاروانسراي تخت فولاد، نجات، ميرپنج، هندوها، صفا و به خصوص از کاروانسراي شيخ عليخان نام برد که در شمال غربي شهر و در پنجاه کيلومتري دروازهي تهران از عصر صفويه به يادگار مانده است.
نکتهي قابل توجه در مورد کاروانسراهاي اصفهان مالکيت آنهاست که گاهي فردي است و زماني مالکيت مشترک دارند، که اين امر يکي از مشکلات بزرگ کاروانسرا در مورد تغيير کاربري و تعمير و بازسازي است که هر گونه تحول ساختماني بايد با رضايت همه مالکان مشترک باشد در غير اين صورت هيچ گونه اقدامي امکانپذير نيست و همين مسألهي مالکيت باعث گرديده که اکثر اين کاروانسراها رو به ويراني نهاده و از رونق افتاده است. کاروانسراهاي اصفهان از نظر نوع مسافر و کاروانياني که بدانها روي ميآوردند کاملا مشخص است، به طوري که کاروانسراي قديمي «صفا» در چهارسو مقصود، محل اياب و ذهاب اهالي داران و فريدن و چهارمحال بختياري بوده است هر چند بيشتر بختياريها به کاروانسراهاي موجود در بازارچهي نو از قبيل کاروانسراي «بروجنيها»، «حاج محمد صادق» و غيره ميرفتند و اهالي جرقويه، بر آن و دهات منطقهي شرق اصفهان اغلب به کاروانسراهاي ميدان کهنه «قديم» و اهالي نجفآباد بيشتر به کاروانسراهاي «آفتاب گاه» واقع در دروازهي اشرف رفت و آمد ميکردند. از کاروانسراهاي
موجود در اصفهان 40 درصد (31 باب کاروانسرا) داراي مالکيت فردي و 8ر10 درصد (10 باب کاروانسرا) مالکيت آن موقوفهاي و حدود 50 درصد (37 باب کاروانسرا) داراي مالکيت مشترک است که در مجموع به 74 کاروانسرا ميرسد.
منبع:
