راویان امام صادق(علیه السلام) – (2)

سماعه بن مهران حضرمی كوفی:

از از روایان حضرت ابی عبدالله و ابی الحسن (علیهما السّلام) بوده و در مدینه درگذشته است.
سماعه در ابواب فقه احادیث فراوان دارد و از امام صادق - علیه السلام - راجع به زیارت و دعا، حدیث زیاد روایت كرده است. او كتاب هم داشته كه راویان موثق از آن كتاب، حدیث كرده‏اند و برخی از آن روایان جزء اصحاب اجماع می‏باشند.
سماعه را به واقفه نسبت داده‏اند، لیكن چنین امری ثابت نیست، بلكه او صددرصد موردی موثق و مورد اطمینان بوده است.

صفوان بن مهران جمال اسدی كاهلی كوفی:

او از روایان حضرت امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) است و چون شتردار بوده، به لقب جمال معروف گشته است.
صفوان فوق العاده به اهل بیت وابسته بوده و دستور آنان را دقیقاً عمل می‏كرده و كاملاً در خدمتگزاری مواظب و مراقب بوده است.
در فصل «امام صادق - علیه السلام - در عراق» از همین نوشته داستان اطاعت او از دستور امام كاظم - علیه السلام - و توبیخ و سرزنش هارون را آورده‏ایم كه به آن مراجعه كنید.
همین داستان در جلالت شأن و عظمت شخصیت او كافی است كه چگونه او در راه اطاعت امر امام عصرش تا پای جان پیش رفته است.
به هر حال صفوان از روایان جلیل القدر و مردان سرشناس شیعه امامیه است و احادیث فراوان از امامان دارد و كتاب حدیثی هم تألیف كرده است كه رجال موثق و حتی اصحاب اجماع از آن كتاب روایت نموده‏اند.

عبدالرحمان بن حجاج بجلی كوفی:

او از امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) روایت كرده و عصر امام رضا - علیه السلام - را نیز دیده و به روزگار آن حضرت درگذشته است.
عبدالرحمان از بزرگان اصحاب امام صادق - علیه السلام - و از یاران ویژه و صاحبان سر او و از فقیهان موثق‏وصالح‏بوده‏است.
از خود امامان (علیهم السلام) در تعریف و تمجید او سخن فراوان نقل شده است از جمله: به او مژده داده شده كه در مدینه با حسن عاقبت و با ایمان خواهد مرد.
عبدالرحمان كتابهائی هم نوشته كه راویان موثق و احیاناً اصحاب اجماع از آن كتابها حدیث روایت كرده‏اند. او از متكلمان مبرز بوده كه از قدرت بحث و مناظره، بهره كافی داشته است و امام صادق - علیه السلام - به وی دستور داده و فرمود: ای عبدالرحمان! با مردم مدینه سخن بگو و با آنها به بحث بنشین كه من دوست دارم در میان رجال شیعه امثال تو فراوان دیده شوند.
با دقت در این حدیث و با توجه به اینكه اما صادق - علیه السلام - به كمتر كسی از اصحابش امثال تغلب و طیار و نظایر آنان اجازه بحث و مناظره می‏داد - زیرا از آن بیم داشته كه بلغزند و خود و یاران امام را با خطر مواجه كنند -، مقام و منزلت عبدالرحمان در نزد امام روشن می‏شود.

عبدالسلام بن سالم كوفی :

او از امام صادق - علیه السلام - روایت نقل كرده و كتاب حدیثی هم دارد كه ثقات از آن نقل حدیث نموده‏اند.
عبدالسلام از اصحاب فقیه و دانشمند صادقین (علیهما السّلام) و از مراجع سرشناس در فتوی و معرفی احكام و بیان حلال و حرام بوده و احدی را در او طعنی و سرزنشی نیست، چنانكه شیخ مفید (طاب ثراه) بر این مطلب گواه است.

عبدالسلا بن عبدالرحمان ازدی:

ابن شهر آشوب در كتاب «مناقب» ، او را از اصحاب خاص امام صادق - علیه السلام - دانسته است. در صفحات پیش نیز خاطرنشان كردیم كه امام در حالیكه سرشك از دیده می‏بارید، به زید شحام فرمود: من از خدای خویش خواسته‏ام، سدیر و عبدالرحمن را از زندان خلاص كند و به من باز گرداند و خداوند دعای مرا برآورد.
این بیان امام نشانگر آن است كه این دو تن مورد علاقه شدید آن حضرت بوده‏اند و چه مقام و منزلتی از این بالاتر كه شخص، این اندازه نزد امام معصوم، محبوب و دوست داشتی باشد؟

عبدالله بن ابی یعفور عبدی:

او از مردم كوفه و از یاران امام صادق و امام باقر (علیهما السّلام) بوده و به روزگار امام ابی عبدالله الصادق - علیه السلام - درگذشته است.
نگارنده را توان آن نیست كه طی چند كلمه از مقام والا، جلالت قدر، ایمان محكم، مرتبه یقین واستواری و پایداری در عقیده این مرد بزرگ پرده بردارد؛ پس بهتر آن می‏داند كه رشته سخن را در این مورد به استاد و مربی او بدهد، تا او درباره این شاگرد والامقام كه به ظاهر و باطنش آشناتر بوده است، داد سخن دهد.
امام صادق - علیه السلام - در نامه‏ای كه پس از رحلت عبدالله بن ابی یعفور به مفضل بن عمر جعفی نگاشته است ؛ چنین می‏نویسد:
«پیمان و عهدی را كه با تو می‏بندم قبلاً با عبدالله بن ابی یعفور داشتم. او به رحمت ایزدی پیوست، در حالیكه به عهد و پیمان خدا و رسول و امام خویش وفا كرد و خداوند روح او را - درود خدا بر او - هنگامی گرفت كه آثار پسندیده‏ای از خود باقی گذاشت. كوششهایش مورد سپاس، لغزشهایش آمرزیده و مشمول لطف و مرحمت خدای خویش قرار داشت. خدا و رسول و امام و پیشوایش از او راضی و خشنود بودند. سوگند به قرابت و خویشی‏ام با رسول الله - صلی الله علیه و آله - در عصر ما كسی نسبت به فرمانها و دستورات خدا و رسول و امام زمانش از او مطیع‏تر و فرمانبردارتر نبود. او بر این عهد پایدار ماند تا خدایش او را به سوی رحمت بیكرانش كشید و او را وارد به بهشت كرد و در آنجا او را همنشین رسول خدا و امیرالمؤمنین قرار داد. خداوند عبدالله را میان دو مسكن جای داده است: مسكن پیامبر و مسكن علی صلواه الله علیهما، هر چند كه مسكنهای ایشان یكی و مراتب و درجاتشان نیز یكی است. خداوند هر چه بیشتر، از او راضی باشد و بروی ببخشد كه ما از او راضی و خشنودیم...»
اگر نبود این گزارش درباره تقوی و مقام معنوی عبدالله بن ابی یعفور كه توسط امام معصوم ارائه می‏شود، ما نمی‏توانستیم اعتقاد پیدا كنیم یك بشر عادی به چنین مقامی از رضا و طاعت برسد!
اینچنین بیان تجلیل و تمجیدآمیز ازسوی امامان درباره اشخاص جز در مورد تعداد انگشت شماری مثل حمران و امثال او وارد نیست و براستی كه آنان در مرتبه بلندی از یقین و ایمان بوده‏اند.
روزی خودش به حضرت ابی عبدالله - علیه السلام - گفت: به خدا سوگند اگر شما اناری را نصف كنید و بفرمائید این نصف حرام است و این نصف دیگر حلال، من گواهی می‏دهدم كه آنچه شما حلال دانستید حلال و آنچه را كه حرام فرمودید، حرام است.
امام دو بار فرمود: خدا شما را مورد لطف و مرحمت قرار دهد.
این اندازه تسلیم و رضا و اطاعت فرمان امام است كه عبدالله را به این مرتبه بلند و والا رسانده است و اگر چه هر كس امام خویش را بشناسد و به او معرفت شایان رساند، باید چنین باشد،لیكن ما كجا و این جانهای پاك و فرمانبر كجا؟!

عبدالله بن بكیر بن اعین شیبانی:

او از موالی و از روایان امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) و یكی از اصحاب حضرت صادق - علیه السلام - است.
عبدالله از اجله فقها و دانشمندان محسوب می‏شود و اصول و كتب حدیثی هم داشته و هر چند كه برخی او را به فطحیه منسوب داشته‏اند، مع ذلك او مردی موثق و مورد اعتماد در حدیث بوده است.

عبدالله بن سنان بن طریف كوفی:

او از موالی قریش یا فقط بنی هاشم بوده و از امام صادق - علیه السلام - روایت كرده است و گویند از امام كاظم - علیه السلام - نیز روایت نموده و این بعید به نظر نمی‏رسد؛ زیرا او عصر امام كاظم - علیه السلام - را نیز درك كرده است.
عبدالله خزانه‏دار منصور، هادی و رشید عباسی بوده است؛ مع ذلك از شیعیان اهل بیت و از فقهای صالح و مردان موثق و جلیل القدری است كه هرگز مورد طعن و ایراد قرار نگرفته است.
امام صادق - علیه السلام - درباره او فرمود: عبدالله هر چه پا به سن می‏گذارد بهتر و پاكتر می‏شود.
عبدالله شاهد كرامتی از حضرت ابی عبدالله - علیه السلام - بوده است كه همین معنی، دلیل موقعیت خاص او نزد امام می‏باشد. او از جمله رازداران امام بوده و كتابهای حدیثی هم داشته است كه روایان مشهور و موثق از آن كتابها نقل حدیث كرده‏اند.

ابو محجل عبدالله بن شریك عامری:

او از اصحاب و یاران امامین باقر و صادق (علیهما السّلام) و نزد آنان دارای وجهه و احترام ویژه‏ای بوده است، بلكه از حواریین این دو امام شمرده می‏شود و از خود امام صادق - علیه السلام - منقول است كه فرمود: ابومحجل برای یاری امام قائم - علیه السلام - خارج خواهد شد و چه فضیلت، رستگاری و جلالتی از این بهتر؟!
از خداوند جل شأنه مسئلت داریم كه پرچم ظفر اثر آن بزرگوار را بر سر ما نیز به اهتزاز درآورد. آمین.

عبدالله بن مسكان كوفی:

او از موالی بوده و از امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) حدیث روایت كرده و از اصحاب اجماع امام ششم بوده است.
ابن مسكان از فقهای بزرگ و جلیل القدر و از رؤسا و مراجع عظیم الشأن بوده كه در بیان حلال و حرام و توضیح احكام، مورد مراجعه مردم بوده‏اند و مجموعه حدیثی نیز تألیف نموده است كه روایان عادل و موثق و سرشناس از آن مجموعه، حدیث روایت كرده‏اند.

عبدالله نجاشی اسدی:

او مكنی به ابوبحیر بوده و نخست، مذهب زیدیه داشته كه بعداً از این اعتقاد برگشته و آنگاه كه از امام صادق - علیه السلام - كرامتی را مشاهده كرده، به امامت او معتقد شده است.
عبدالله نجاشی از سوی منصور عباسی، استاندار اهواز بوده و با مكاتبه، از امام صادق - علیه السلام - دستور می‏گرفته و مطابق راهنمائی امام بزرگوار در اموال، تصرف می‏كرده است. از جمله نامه‏های امام به نجاشی، نامه مفصلی است كه مشهور است و ما بخشهائی از آن را در بحث وصایای امام آورده‏ایم.
عبدالله نجاشی مورد رضایت امام بوده و رفتارش در پست استانداری اهواز نیز مرضی خاطر آن حضرت بوده است و علمای اسلام او را موثق دانسته‏اند، و حتی شیخ الطایفه طوسی «طاب ثراه» در كتاب «تجارت تهذیب» ، او را در ردیف زاهدان روزگار بر شمرده است.

عبدالله بن یحیی كاهلی كوفی:

كاهلی از امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) روایت كرده و حضرت ابوالحسن - علیه السلام - او را بسیار دوست می‏داشته است آنچنانكه به علی بن یقطین فرمود: تو زندگی كاهلی را تضمین كن، من هم بهشت را برای تو ضمنانت می‏كنم. و او به دستور امام عمل كرد و كاهلی و حتی خویشاوندان نزدیك او را مورد توجه قرار داد و عطایا و بخششهایی را به سوی آنان روانه ساخت و پس از مرگ كاهلی نیز همچنان هزینه زندگی خانواده او را تأمین می‏كرده است.
امام ابوالحسن الكاظم - علیه السلام - را او را از حسن عاقبت و سرانجام نیكو خبر داده و روزی خطاب به وی فرمود: ای كاهلی! امسال كار نیكو زیاد انجام ده كه اجل تو نزدیك شده است.
كاهلی از شنیدن این كلام به گریه افتاد. امام پرسید: چرا گریه می‏كنی؟
كاهلی گفت: جانم به قربان شما، خبر از مرگ من می‏دهید!
امام فرمود: مژده باد ترا كه تو از شیعیان ما و مردی عاقبت به خیر هستی.
آنگاه كاهلی مدت زیادی نزیست تا از دنیا رفت. او نزد امامان دارای قرب و منزلتی بوده است كاهلی كتاب حدیثی هم داشته است كه برخی ثقات برجسته و بعضی از اصحاب اجماع از آن كتاب روایت كرده‏اند.

عبدالملك بن اعین شیبانی:

از از موالی و برادر زراره و حمران بوده و كینه‏اش ابوضریس است و از امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) روایت نموده و به روزگار حضرت صادق - علیه السلام - درگذشته است.
هنگامی كه امام در مكه خبر وفات او را شنید، دستها را به آسمان بلند كرد و در حق او دعا نمود و فراوان برایش رحمت فرستاد و موقعی كه وارد مدینه شد، همراه اصحاب و یارانش بر سر قبر او حضور یافت.
زراره گوید: امام پس از درگذشت برادرمان فرمود: پروردگارا! ابوضریس به ولایت ما معتقد بود و ما را برگزیده تو می‏دانست؛ پس روز قیامت او را در زیر سایه محمد و آل محمد قرار ده.
این سخن امام و بسیاری سخنان دیگر درباره عبدالملك نشانگر مقام و منزلت او و میزان معرفتش نسبت به امامان است. پسر او كه ضریس نام داشته نیز ازروایان مورد وثوق امام صادق - علیه السلام - می‏باشد. او داماد عموی خویش حمران بن اعین بوده است.

عبیدالله بن زراره بن اعین:

او از موالی و از جمله شاگردان ابوجعفر و ابو عبدالله (علیهما السّلام) بوده و كتابی داشته است كه اجلای اصحاب امامیه از آن حدیث روایت كرده‏اند كه در میان آنان از اصحاب اجماع نیز دیده می‏شوند.
به هر حال مردی مورد وثوق بوده و احدی را در وثاقت و درستی او شك و تردیدی نیست؛ بعلاوه خود فقیهی مبرز و مرجعی سرشناس و راهنمای مردم در زمینه حلال و حرام بوده است و صاحب تألیف و تصنیف هم می‏باشد.

عبیدالله بن علی بن ابی شعبه كوفی حلبی:

آل ابی شعبه از خانواده‏های معروف شیعه در كوفه بودند كه چون برای تجارت و بازرگانی به حلب تردد داشتند، به عنوان حلبی مشورند.
نیای این خاندان یعنی شخص ابوشعبه از امام حسن و امام حسین (علیهما السّلام) روایت كرده است. البته همه افراد آل شعبه مردمانی موثق بوده‏اند، ولی بزرگترین و موجه ترینشان همین عبیدالله می‏باشد و هرگاه كلمه حلبی مطلق ذكر شود منطور همین عبیدالله است، هر چند كه گاهی هم برادر او محمد، مقصود می‏باشد.
عبیدالله در میان شاگردان امام صادق - علیه السلام - از نخستین كسانی است كه دست به تألیف و تصنیف زده و وقتی كتابش را كه در فقه تصنیف كرده است، به امام صادق - علیه السلام - عرضه داشت، امام مطالب آن را تأیید و تحسین نمود و به هنگام قرائت كتاب به عنوان تمجید آن فرمود: آیا آنان (مخالفان) نیز همانند این را دارند؟
عده‏ای از روایان سرشناس و موثق نیز از این كتاب روایت كرده‏اند. خداوند به ایشان از طرف دین و اهل دین، پاداش محسنان عطا فرماید. آمین.

علاء بن رزین قلاء كوفی:

او مولی ثقیف و از روایان حضرت صادق - علیه السلام - و مردی جلیل، موجه، با حافظه و محكم كار بوده و احدی او را به بدی یاد نكرده است، بلكه همه بر جلالت قدرش یك كلامند. با محمد بن مسلم معاشر بوده و علم الفقه را نزد او آموخته و دارای كتب و اصول حدیثی هم بوده است كه روایان موثق و برجسته كه از اصحاب اجماع هم در میان آنان مشاهده می‏شوند، از آنها حدیث روایت كرده‏اند.

علی بن یقطین كوفی بغدادی:

او از راویان و دوستان امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) و مردی سرشناس، موثق، با جلالت و دارای وجه اجتماعی بوده است وی نزد هارون الرشید نیز مقام مشخص داشت و ماجراهای تمجید و مژده به حسن عاقبت درباره او فراوان وارد است، از جمله ابوالحسن كاظم - علیه السلام - فرمود: من بهشت را برای علی بن یقطین ضمانت كرده و قول داده‏ام كه آتش دوزخ به تن او نخواهد خورد.
روزی ابن یقطین وارد حضور امام كاظم - علیه السلام - شد. ایشان خطاب به حاضران فرمود: هر كس دوست دارد یكی از اصحاب رسول الله - صلی الله علیه و آله - را دیدار كند، به این مرد یعنی (ابن یقطین) نظر افكند.
مردی از حاضران پرسید: پس او از بهشتیان است؟
امام كاظم - علیه السلام - فرمود: من كه گواهی می‏دهم او اهل بهشت است.
و در سخنی دیگر فرمود: از علائم نیكبختی و سعادت ابن یقطین آنكه من او را در موقف یاد كردم.
و باز فرمود: من از خداوند خواستم كه علی بن یقطین را به من ببخشد، پس خدا هم او را برای من بخشید و به من داد. علی بن یقطین مال و دوستی‏اش را (در راه خدا) بخشید و بذل كرد، لذا شایسته این همه تكریم شد.
در هر حال، اعمال صالح و خدمات ارزنده او برای ائمه و كوششهایش در راه انجام نیازمندیهای شیعیان و دوستان اهل بیت، قابل شمارش نیست. او همه ساله افرادی را به نیابت از سوی خود برای حج می‏فرستاد. در یكی از سالها حدود 300 تن را برشمردند كه از طرف علی بن یقطین به حج آمده و لبیك می‏گفتند، كه به برخی 20 هزار و به بعض دیگر 10 هزار درهم داده بود و در میان حج گزاران او، كاهلی و عبدالرحمان حجاج و دیگران دیده می‏شدند كمترین مبلغی كه او برای نیابت حج می‏پرداخت، یكهزار درهم بوده است.
ابن یقطین همه ساله اموال و مبالغ زیادی «وجوه شرعی» برای ابوالحسن موسی - علیه السلام - می‏برد و گاهی رقم به یكصدهزار الی سیصد هزار درهم بالغ می‏گردید.[19]
از جمله فضائل ابن یقطین اینكه او نیازمندیهای دوستان اهل بیت را بر می‏آورد. وی طبق دستور امام هزینه زندگی كاهلی و خویشاوندان نزدیك او را متعهد شد. بعلاوه هر كسی از فقران شیعه به او مراجعه می‏كرد، احتیاجاتش را برآورده می‏ساخت.
امام كاظم - علیه السلام - برای سه یا چهار تن از فرزندان از جمله امام علی بن موسی الرضا - علیه السلام - همسر اختیار كرد. ابن یقطین در این زمینه به امام نامه نوشت و اظهار داشت كه مهر همسران پسران امام را فرستاده است. علاوه بر آن، سه هزار دینار هم به عنوان هزینه ولیمه ومهمانی داد كه كلاً سیزده هزار دینار یك قلم به امام تقدیم نمود.
امام موسی - علیه السلام - وارد سرزمین عراق شده بود؛ این یقطین به حضور امام آمد و عرض كرد: شما از كار و موقعیت من اطلاع دارید؟
امام در پاسخ فرمود: ای علی! برای خداوند متعال نزد ستمگران و جباران و یاورانشان، اولیاء و دوستانی است كه بوسیله آنان از دوستان مظلوم و محروم خود دفاع می‏كند و تو - ای ابن یقطین! - از آن اولیاء اللّه هستی.
خلاصه سخن آنكه: علی ین یقطین در دستگاه خلافت و در میان دشمنان خدا، مأمور الهی و پناهگاهی جهت نجات اولیا و شیعیان اهل بیت بوده است. او حقوق آنان را ادا می‏كرد و انواع گرفتاریهایشان را برطرف می‏ساخت. بعلاوه فی نفسه مردی بوده است صالح، محدث و آشنای با احكام اسلام و براستی قلم از بر شمردن فضائل و زیبائیهای چنین شخصیتی عاجز و ناتوان است.
علی بن یقطین به سال 124 ق. در كوفه زاده شد. پدرش یقطین از مبلغان سرشناس حكومت هاشمیان بود كه مروان حمار او را تحت تعقیب داشت؛ ولی او و همسرش و دو پسرش علی و عبید ازكوفه به مدینه فرار كردند، تا اینكه آفتاب دولت مروانیان غروب كرد و عباسیان روی كار آمدند. در این هنگام، یقطین خود را آشكار ساخت و در حكومت سفاح و منصور عباسی همچنان دارای پست و مقام دولتی بوده. مع ذلك او و پسرش علی شیعه امامیه بودند.
یقطین پولهای زیادی به امام صادق - علیه السلام - می‏داد كه اتفاقاً خبر آن به گوش منصور عباسی رسید؛ ولی خداوند مكر وشر آنان را از وی بگردانید.
علی بن یقطین به سال 182 ق. در مدینه السلام بغداد درگذشت و محمد امین فرزند هارون الرشید بر او نماز گزارد و پس از او به سال 185 ق. پدرش یقطین بدرود حیات گفت. رحمت خدا به روان هر دو باد. آمین.

ابومعاویه عماربن خباب بجلی دُهنی كوفی:

«دهن» شاخه‏ای است از قبیله «بجیله» ، و عمار از اصحاب سرشناس و موثق امام بوده است.
اصولاً بیت عمار از بیوتات معروف شیعه در كوفه آن روزگار بوده است. گویند روزی عمار برای ادای شهادت نزد قاضی كوفه یعنی، ابن ابی لیلی [20] حاضر شده بود. تا چشم قاضی به عمار افتاد، خطاب به وی گفت: تو رافضی هستی و شهادت تو پذیرفته نیست؛ برخیز و برو!
عمار بلند شد و در حالیكه از شدت ناراحتی و خشم، تمام بدنش می‏لرزید، به گریه افتاد.
قاضی: تو مردی محدث و دانشمند هستی؛ اگر خوشت نمی‏آید كه به تو رافضی گفته شود پس، از این اعتقاد دوری كن كه در این صورت از دوستان ما خواهی شد!
عمار: به خدا سوگند تو در اشتباهی. گریه من بر حال تو و خودم است (نه به خاطر اینكه مرا شعیه خطاب كردی) اینكه بر حال خود گریستم بدین سبب است كه تو مرا به مقامی شریف نسبت دادی و رافضی ام خواندی، در حالیكه من شایسته این مقام نیستم؛ وای بر تو! امام صادق - علیه السلام - برای ما روایت فرمود: نخستین كسانی كه رافضی خوانده شدند ساحران فرعون بودند كه به موسی گرویدند و فرمان فرعون را اعتنا نكردند وحكم او را دور انداختند و به هر پیش آمدی تسلیم شدند؛ لذا فرعون آنان را رافضه نامید، چون آئین او را ترك كرده و به موسی ایمان آوردند. پس رافضی كسی است كه هر آنچه را كه خداوند خوش ندارد كنار بگذارد و به هر چه خداوند فرمان داده است، عمل كند وچنین كسی در زمان ما كیست؟ من از بیم آن گریستم كه این نام شریف بر خود نهاده‏ام، ولی چنین نسیتم و خوف آن دارم كه پروردگارم مرا مورد سرزنش قرار دهد و بفرماید: ای عمار! تو رافض و تارك باطل و عمل كننده به فرمانهای خدا بوده‏ای، آنگونه كه آن مرد تو را با این نام صدا كرد؟! پس می‏ترسم خداوند بر من سخت بگیرد و از تقصیرات من درنگذرد،مگر اینكه مولی و سرورم به شفاعت من برخیزد و مرا نجات دهد. اما اینكه بر حال تو گریستم بدین جهت بود كه تو دروغ بزرگی گفتی و نامی را كه من شایسته آن نبودم بر من نهادی، و برای این گریستم كه می‏ترسم خداوند تو را بسختی عذاب كند؛ زیرا تو بهترین نامها و شریفترین عنوانهارا پست انگاشتی. پس چگونه عذاب الهی را در برابر این كردار تحمل خواهی كرد؟
امام صادق - علیه السلام - كه این داستان را اززبان عمار می‏شنید فرمود: اگر عمار گناهانی به بزرگی زمین و به عظمت آسمانها مرتكب شده بود، به سبب همین سخنانش و به خاطر همین بحثی كه با این قاضی داشته است، همه‏اش آمرزیده می‏شد و به همان اندازه نزد پروردگارش بر حسنات و اعمال پسندیده‏ایش افزون می‏گشت.
این داستان چنانكه ملاحظه می‏كنید، حكایت از آن می‏كند كه عمار ایمانی محكم و اعتقادی ثابت و استوار داشته و در تشیع و ولای اهل بیت چنان پایدار بوده كه با توهین و تحقیر نابخردان،ملال خاطر پیدا نمی‏كرده و متزلزل نمی‏شده است.
عمار كتابی هم داشته است كه جمعی از ثقات از آن روایت كرده‏اند. نیز او كسی است كه ازمحدثان اهل سنت حدیث روایت كرده است، همچنانكه آنان از او روایت نموده‏اند و با اینكه او را شیعه می‏دانستند، موثقش شناخته و حدیثش را می‏پذیرفتند.
ابن ندیم در «فهرست» ، نام او را آورده و از فقهای شیعه‏اش شمرده است و در كتاب «قاموس» ذیل ماده «دهن» می‏نویسد: دهن - بنی دهن به ضمه دال، طایفه‏ای است كه معاویه بن عمار از ایشان است. و در «تاج» می‏نویسد: پدر عمار كه ابو معاویه كنیه‏اش بود، از مجاهد، ابوالفضل وعده‏ای دیگر روایت كرده و شعبه و سفیان ثوری و سفیان بن عیینه (دو سفیان) هم از او روایت كرده‏اند و او شیعه موثقی بوده و به سال 133 ق. وفات یافته است.

ابویقظان عماربن موسی ساباطی:

او اهل كوفه و ساكن مدائن بوده و از امام ابی عبدالله و ابوالحسن - علیه السلام - روایت كرده است.
عمار به «فطحیه» منسوب است، مع ذلك در وثاقت او حرفی نیست بویژه آنكه امام ابوالحسن الكاظم - علیه السلام - درباره او فرمود: من عمار را از خداوند خواستم و خداوند هم او را برای من داد.
كشی در رجال خود این مطلب را در سه مورد ذكر كرده است.[21]
عمار جزو فقهای سرشناسی است كه در بیان حلال و حرام مرجع بوده‏اند و اصحاب ما امامیه به احادیث او عمل نموده‏اند. او روایات فراوانی نقل كرده و هر كس كتب حدیثی را بررسی كند، به صحت و درستی این مطلب پی خواهد برد.
شیخ در «فهرست» می‏نویسد: عمار كتاب حدیثی بزرگ تألیف كرده و آن كتابی است خوب و مورد اعتماد.
عمار دو برادر هم داشته است به نامهای قیس و صباح كه هر دو افراد موثق و در ردیف راویان از امام صادق و امام كاظم - علیه السلام - بوده‏اند.[22]

عمروبن ابی مقدام ثابت بن هرمز عجلی كوفی:

او از روایان امامان سجاد، باقر و صادق - علیه السلام - و جزو تابعین است و امام صادق - علیه السلام - خطاب به وی كه برای نخستین بار به حضور امام شرفیاب می‏شد، فرمود:
تعلموا الصدق قبل الحدیث.
پس از فراگیری حدیث، صدق و راستی یاد بگیرید!
از همین عمرو منقول است كه می‏گفته: «هر گاه به سیمای نورانی جعفربن محمد - علیه السلام - نظر می‏افكندم، می‏دانستم كه او از نسل پاك پیامبران است» و این جمله را دانشمندان شیعه وسنی هر دو از او روایت كرده‏اند. در واقع، عمرو نزد هر دو فریق دارای موقعیت بوده و از شخص امام ششم در شایستگی و بلندی شأن و اعتبار او مطالب فراوان نقل شده، از جمله منقول است كه: روزی امام صادق - علیه السلام - در آستانه كعبه نشسته بود. گفته شد كه امسال حاجی فراوان است. امام فرمود: اتقاقاً حاجی چقدر كم است !
در این هنگام عمروبن ابی مقدام سر رسید امام فرمود: این از حاجیان است.[23]
عمرو كتابی به عنوان مجموعه حدیثی داشته است كه ثقات از آن كتاب روایت كرده‏اند و نجاشی پس از تعریف و توصیف كتاب مزبور سلسله سند خود را به آن كتاب آورده است.

عمروبن ابی نصر انماطی سكونی:

او منسوب به شرعب و از اصحاب مورد وثوق امام صادق - علیه السلام - بوده است و احدی درباره او انتقاد و ایرادی ندارد و كتابی هم داشته كه جمعی از محدثان ثقات و اصحاب اجماع از آن روایت كرده‏اند.

عمر بن اذینه:

از امام صادق - علیه السلام - از طریق كتابت و از امام كاظم - علیه السلام - از راه سماع، حدیث روایت كرده است.
او شیخ اصحاب بصری ما امامیه و از محترمین ایشان بوده، چنانكه نجاشی اظهار داشته است.
عمر از چنگ مهدی عباسی فرار كرد و در یمن درگذشت و از این رو نتوانست روایت فراوانی از امام كاظم - علیه السلام - بشنود.
كشی می‏نویسد: اسم او محمد و پدرش عمر بوده و به نام پدرش مشهور گشته است. كشی برخلاف نجاشی كه او را بصری می‏شناسد، اهل كوفه‏اش می‏داند، مگر آنكه جمع میان دو نطر بشود، به این ترتیب كه اصلاً اهل كوفه وساكن بصره بوده است. او كتابی به نام «فرائض» نوشته كه جمعی از ثقات از آن روایت كرده‏اند.[24]

ابو صخر عمربن حنظله عجلی بكری كوفی:

او از راویان امامین باقر و صادق (علیهما السّلام) است و اصولاً نزد اهل بیت منزلتی والا و رفیع داشته، زیرا در مرحله‏ای عالی از ایمان و وثاقت بوده است.
روزی یزید بن خلیفه به امام صادق - علیه السلام - عرض كرد كه: عمربن حنظله درباره وقت نماز ظهر حدیثی از شما برای ما روایت می‏كند.
امام فرمود: «اذن لا یكذب علینا» [25] (او بر ما دروغ نمی‏بندد و مطلب نادرست از ما نقل نمی‏كند).
روزی خطاب به عمر بن حنظه فرمود: ای اباصخر! به خدا سوگند شما بر دین من و دین پدران من هستید و سه نوبت فرمود: - به خدا قسم در حق شما شفاعت خواهیم كرد، آنگاه كه دشمن ما می‏گوید: «فما لنا من شافعین ولا صدیق حمیم» [26] (ما شفاعت كنندگان و دوستِ گرم نداریم).
پس چنانكه ملاحظه می‏كنید عمربن حنظله نزد امام صادق - علیه السلام - به راستی و درستی شناخته شده و او بر دین امام و دین پدران امام بوده و امام برای او و امثالش شفاعت خواهد فرمود و چه مقامی از این بلندتر و ارجمندتر؟!
به هر حال، عمر احادیث فراوانی از امام باقر و امام صادق - علیه السلام - شنیده است كه روایان موثق و سرشناس كه از اصحاب اجماع نیز در میان آنان دیده می‏شوند، آن احادیث را از او روایت كرده‏اند.

عمر بن علی بن الحسین:

او از فرزندان امام سجاد - علیه السلام - بوده كه در 56 سالگی و به قولی در 70 سالگی وفات یافته است.
شیخ مفید می‏نویسد: عمر فاضل و جلیل القدر و متولی صدقات و موقوفات رسول الله - صلی الله علیه و آله - و امیر المؤمنین - علیه السلام - و نیز مردی پرهیزگار و با سخاوت بوده است.
امام باقر - علیه السلام - درباره او فرمود: عمر دیده بینای من است كه بدان وسیله می‏بینم.
عمر نیای مادری شریف مرتضی و رضی رحمه الله علیهما بوده و سید مرتضی در كتای «شرح مسائل ناصریه» در ترجمه و شرح حال اجداد مادری‏اش می‏نویسد: عمربن علی بن الحسین ملقب به اشرف از سادات بزرگوار و ارجمند و در دوران هر دو حكومت اموی و عباسی صاحب مقام و منزلت بوده است. عمر مردی دانا و عالم بوده و احادیثی هم از او روایت شده است.

فضیل بن یسار نهدی بصری:

او از روایان امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) بوده و به روزگار امام ششم درگذشته است. فضیل از جمله اصحاب اجماع امام پنجم بوده است.
امام صادق - علیه السلام - وقتی نگاهش به او می‏افتاد، آیه «و بشّرالِمُخْبتین» [27] را قرائت می‏كرد و می‏فرمود: فضیل از یاران پدر من بوده و من مردی را كه یاران پدرش را دوست داشته باشد، دوست می‏دارم.
احادیث در بیان فضل و كمال فضیل فراوان است. حتی امام صادق - علیه السلام - درباره او فرمود: خداوند فضیل را مورد مرحمت قرار دهد كه او از ما خاندان است. و امام این سخن را هنگامی فرمود كه به وی گفتند: به هنگام غسل دادن فضیل، دست او از روی عورتش كنار نمی‏رفت!
و از برخی دیگر احادیث استفاده می‏شود كه او رازدار اهل بیت بوده است. آیا كرامت و منزلتی از این برتر و بالاتر وجود دارد؟ رضوان خدا بر او.

ابو بصیر لیث بختری مرادی كوفی:

او از روایان امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) بوده و مقام او شامخ‏تر از آن است كه ما طی چند جمله بتوانیم حق او را ادا كنیم.
ابوبصیر نزد هر دو امام مقرب و مقدّم بوده و از امام صادق - علیه السلام - درباره او مطالبی نقل شده است كه كشف از منزلت والای او می‏كند، منزلتی كه جز تعداد اندكی از شاگردان امام به آن منزلت نرسیده‏اند.
در شرح حال برید عجلی نقل كردیم كه امام ششم فرمود كه اوتاد روی زمین و سرشناسان دین چهار نفرند، و از آن جمله از لیث بختری نام برده. و نیز صادق آل محمد - صلی الله علیه و آله - فرمود: یاران پدرم از جمله لیث، زنده و مرده شان مایه آبرو و افتخار ما بوده و هستند. و در جای دیگر امام بزرگوار، ابوبصیر را ازمصادیق آیه 34 سوره حج برشمرد.
ابوبصیر شاهد برخی كرامات از امام صادق - علیه السلام - بوده است، از جمله اینكه امام دست بر دو چشم او كشید و او بینائی اولی را باز یافت، و نیز او را كه به قصد امتحان در حال جنابت به حضور امام آمده بود از چنین عملی بازداشت.
چكیده سخن اینكه: ابوبصیر از محدثان بزرگ و از فقهای برجسته بوده و هر كس كتب حدیث را بررسی كند، خواهد دید كه او چقدر حدیث روایت كرده است. او از اصحاب اجماع امام باقر - علیه السلام - نیز بوده است.

ابوجعفر مؤمن الطاق:

او محمد بن علی بن نعمان صیرفی كوفی ملقب به «احول» و معروف به «مؤمن الطاق» است و چون در بحث و مناظره با دانشمندان عامه در موضوع امامت سرآمد بوده و آنان را به ستوده می‏آورده است، به همین سبب و از روی بغض و كینه، او را «شیطان الطاق» لقب دادند؛ زیرا پذیرفتن حق برای آنها سخت و ناگوار بوده است.
مؤمن الطاق از جمله روایان امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) بوده و درباره او از استادش امام ششم سخنان تجلیل‏آمیز فراوان روایت شده است، از جمله فرمود: زراره، محمد بن مسلم، برید و احول، زنده و مرده‏شان محبوبترین و دوست داشتنی‏ترین مردم نزد ما هستند.
ابوجعفر احوال از فقهای والا مقام و از متكلمین سرشناس امامیه و مردی باهوش، بیدار، حاضر جواب، دارای برخورد قاطع و حجت در بحث و مناظره بوده است و احادیث او در لابلای كتب پخش است و به یك كلام، مقام او والاتر از آن است كه بتوان ضمن چند كلمه در معرفی شخصیت او از عهده برآمد.

محمد بن مسلم ثقفی كوفی:

او ملقب به «قصیر» و از روایان امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) بوده و روزگار امام كاظم - علیه السلام - را نیز دیده است.
محمد بن مسلم از آن یگانه انسانهائی بوده است كه در این جهان خاكی كمتر بوجود می‏آیند. او نمونه‏ای عالی در صلاح، شایستگی و پیروی از امامان و اطاعت از فرمانهای ایشان بوده است و از نظر رفتار، دنباله روی رهبرانش و در میان مردم شناخته شده به امانت و درستی.
فضل و صلاح او مورد پذیرش مخالفان هم بوده است، جز اینكه آنان محمد را رافضی می‏خوانده‏اند؛ همان عنوانی كه او و همكیشانش آن را بهترین نام و عالی‏ترین افتخار برای خود می‏دانستند.
محمد بن مسلم فقیه عصر خویش شمرده شده است؛ عصری كه از نظر رونق فقه و كثرت فقها بهترین اعصار بشمار می‏رود. حتی عبدالرحمان بن حجاج و حمادبن عثمان كه خود دارای منزلت والائی در فقاهت بوده‏اند، گفته‏اند كه در میان شعیه، فقیه‏تر از محمد بن مسلم وجود ندارد؛ در حالیكه در میان فقهای عصر كسانی بوده‏اند كه به گفته امام ششم نگهبانان شریعت محمدی بوده‏اند.
آری، محمد بن مسلم فقیهی یگانه بوده است و چرا نباشد؟ كه او به تنهائی از امام باقر - علیه السلام - سی هزار و از امام صادق - علیه السلام - شانزده هزار حدیث شنیده است و یك نظر گذارا بر كتب حدیث، فراوانی احادیث او را اثبات می‏كند و به هر حال سخنان تعریف‏آمیز ائمه درباره او زیاد است و هم او از اصحاب ششگانه امام باقر - علیه السلام - بوده كه به اصحاب اجماع معروفند.
محمد به سال 150 ق. به سن هفتاد سالگی درگذشته و دو سال از عصر امام ابوالحسن الكاظم - علیه السلام - را درك كرده است. رضوان خدا بر او.

مرازم بن حكیم ازدی مدائنی:

او از امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) روایت كرده و در زمان حیات امام رض - علیه السلام - كشته شده است.
مرازم همان كسی است كه وقتی منصور، امام ششم را به حیره احضار كرد، به اتفاق خدمتكار امام، همراه آن بزرگوار بود و پس از آنكه خلیفه: امام را مرخص كرد و او شبانه از حیره باز می‏گشت، عاشر از كارگزاران خلیفه جلوی امام راگرفت و از حركت حضرتش ممانعت كرد. مرازم از امام اجازه خواست كه به كمك مصادف، عاشر را بكشد و شر او را كم كند؛ لكین امام اجازه نداد و آنقدر با عاشر كلنجار رفت تا پاسی از شب گذشت و سرانجام او را راضی كرد. آنگاه امام فرمود: این بهتر شد یا آنچه شما می‏خواستید انجام دهید؟!
این داستان و امثال آن دلیل بر شدت علاقه و میزان محبت مرازم نسبت به مقام امام خویش است و راستی او در هر حال مطیع امام زمان خویش بوده است.
نجاشی می‏نویسد: مرازم و بردارش [28] بارها گرفتار مزاحمتهای هارون عباسی می‏شدند. یكبار خلیفه این دو برادر را همراه عبدالحمید غواص كه او نیز از اصحاب و یاران صادقین (علیهما السّلام) بوده دستگیر كرد. از قضا عبدالحمید به دست هارون كشته شد، ولی آن دو برادر جان سالم به در بردند. رحمت بیكران خداوند بر روان آنان باد.

مسمع كردین ابوسیاربن عبدالملك:

او عرب اصیل و از قبیله بكربن وائل بوده است. نجاشی می‏نویسد: مسمع بزرگ قبیله بكربن وائل در بصره بود و از امام ابو جعفر - علیه السلام - كمتر، لیكن از ابی عبدالله - علیه السلام - فراوان حدیث كرده و از اصحاب خاص آن امام بزرگوار بوده است.
روزی امام صادق - علیه السلام - خطاب به وی فرمود: ای اباسیار! من ترا برای امری عظیم آماده می‏كنم.
او را احادیثی است مشعر بر اینكه ارتباط زیاد و محكمی با اهل بیت داشته و از امام عصر خویش كاملاً پیروی می كرده و وجوه شرعی و حقوق واجبه را هر چند كه زیاد می‏شد كنار گذاشته و به امام تقدیم می‏داشته است و حتی یكبار خواست‏همه‏دارائی‏اش‏را با امام تقدیم بدارد كه اما نپذیرفت و او را از این كار منع كرد و فقط حقوق شرعی را برداشت.

معاویه بن عمار:

او پسر عمار بن خباب بجلی دهنی كوفی است، كه بیان حالش در صفحات پیش گذشت.
معاویه از موجهین اصحاب امامیه و مردی بسیار جلیل القدر و فوق وثاقت بوده است. در «وسائل الشیعه» كتاب «النكاح» در حدیثی، امام صادق - علیه السلام - به او «فرزندم» خطاب می‏كند و این دلیل آن است كه امام، معاویه را بسیار دوست می‏داشته و به وی علاقمند بوده است، و چه مقامی از این بزرگتر و ارجمندتر؟
از مطالب منقول از «قاموس» و «تاج» درباره پدر او، چنین معلوم می‏شود كه پدر و پسر هر دو معروف به تشیع و ولای اهل بیت بوده‏اند.

معروف بن خربوذ مكی:

او از راویان و شاگردان امامان سجاد، باقر و صادق (علیهم السلام) بوده و جزو شش نفر از اصحاب اجماع امام پنجم می‏باشد. احادیثی در بیان جلالت شأن او وارد شده است، بلكه او از رازداران اهل بیت و از مردان عبادت پیشه بوده كه آثار سجده‏های طولانی در جبین او هویدا بوده است.

معلی بن خنیس:

او پیشكار حضرت ابی عبدالله - علیه السلام - و مردی فقیه و آشنا به مقام امامت و از سرشناسان اصحابه امامیه بوده است. و در جلالت شأن و ارجمندی مقام او همین بس كه امام از شنیدن خبر قتل او سخت محزون و متأثر گردید و با حالت خشم از خانه بیرون آمد و در حالیكه از شدت ناراحتی دامن قبایش بر روی زمین كشیده می‏شد و اسماعیل فرزند بزرگترش به دنبال او حركت می‏كرد، نزد داود بن علی عباسی قاتل معلی و والی مدینه از سوی منصور آمد و بروی نهیب زد و فرمود: ای داود! پیشكار و خدمتكار ما را می‏كشی و دارائی مرا می‏گیری؟!
و خشم امام فرو ننشست مگر زمانی كه كشنده معلی را كه سیرافی پلیس داود بود، گرفت و او را به قصاص معلی كشت.
از مطالب خواندنی تاریخ آن است كه وقتی سیرافی را كشان كشان برای قصاص می‏بردند، فریاد می‏كشیده و می‏گفته است: ای مردم! اینان (عباسیان) به ما دستور می‏دهند مردم را بكشیم و آنگاه خود، ما را به قربانگاه می‏فرستند.
هنگامی كه معلی به دست جلاد عباسیان به قتل رسید، امام صادق - علیه السلام - فرمود: به خدا سوگند او داخل بهشت شد. و فرمود: وای بر این دنیا پست كه خداوند در آن دشمن خود را بر دوستانش مسلط ساخته است.
در سبب قتل معلی به دست والی مدینه آمده است كه او از كارگزاران و اصحاب سرّ حضرت امام صادق - علیه السلام - بوده و داود او را دستگیر می‏كند تا اسرار شیعیان و امام را فاش سازد؛ لیكن معلی خودداری می‏كند و لب نمی‏گشاید. داود او را تهدید به قتل نموده و می‏گوید در صورتی رازداری او را خواهد كشت؛ اما معلی همچنان در رازداری پایدار می‏ماند و بالاخره به شهادت می‏رسد.
این صلابت و استواری معلی دلیل آن است كه او درباره دین، سخت كوش و در راه خدمت به پیشوایان برگزیده خدا جان بر كف بوده است. درود و رضوان خدا بر او و رهبرانش! آمین.

مفضل بن عمر جعفی كوفی :

از روایان و شاگردان مبرز امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) بوده و كمال و فضیلت فراوان داشته است كه كمتر كسی از فقها و روایان و اعیان شیعه به پایه او می‏رسیده‏اند.
مفضل علاوه بر دانش و علم فراوان و فضل بیكران و تقوی و صلاحیت، از سوی هر دو امام، وكیل و نماینده هم بوده است. او كسی بوده كه وجوه شرعی و حقوق واجب مالی را به حساب امام و به وكالت از طرف او از مردم دریافت می‏كرده و با آن پولها میان شیعه اصلاح و رفع اختلاف می‏نموده و مطابق دستور امام، با ضعیفان و محرومان مدارا می‏كرده است.
و چه فضیلتی از این مهمتر و ارزنده‏تر كه انسان، وكیل و نماینده امام معصوم، و در امور مالی و اصلاح میان مردم كه نیازمند داشتن امانت، حوصله، سعه صدر و بسیاری از كمالات دیگر است، مورد اعتماد او باشد؟
عملكرد مفضل دلیل آن است كه او برای همه این مسؤولیتها، صلاحیت و شایستگی كافی داشته و برای انجام امور مرجوعه ازسوی امام، فردی لایق و صالح بوده است.
امام پس از درگذشت عبدالله بن ابی یعفور، مفضل را وكیل و نماینده خود قرار داد و همین كه او جانشین ابن ابی یعفور شده، خود دلیل مقام ارجمند اوست.
مفضل با وجود بسیاری از رجال شیعه و اصحاب امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) در كوفه، همچنان نمایندگی آن بزرگواران را به عهده داشته است، تا اینكه اجل او فرا رسیده و با نفسی پاك و روشی پسندیده به لقاء الله پیوسته است.
در منزلت او نزد امام همین بس كه امام پس از دریافت خبر وفات او بیش از سی بار و به طور مكرر فرمود: چه بنده خوبی بود مفضل!
و امام كاظم - علیه السلام - می‏فرمود: مفضل مردی بود كه من با او انس داشتم و از مصاحبتش احساس راحتی و آرامش می‏كردم. و باز فرمود: خداوند او را رحمت كند، كه راحت شد.
خلاصه اینكه مفضل مردی بوده است كه پر فضیلت و نزد اهل بیت با منزلت، كه با چند جمله نمی‏توان از او تجلیل كرد و یا مراتب شخصیتش را برشمرد.
او رساله‏هائی نیز تألیف كرده است كه جمعی از محدثان موثق، احادیث آنها را از وی روایت كرده‏اند كه از آن جمله دو رساله «توحید» و «هلیله» را می‏توان نام برد.

میسر بن عبدالعزیز نخعی كوفی مدائنی:

ازروایان امام باقر و امام صادق - علیه السلام - است و جمعی از شخصیتهای موثق، از او حدیث روایت كرده‏اند كه بسیار شان از اصحاب اجماعند.
ابن شهر آشوب او را از خواص اصحاب امام ششم شمرده و گویند در زمان همین امام به سال 136 ق. درگذشته است.
سخنانی در تجلیل و تمجید او، از ائمه به دست ما رسیده است، از جمله امام باقر - علیه السلام - به وی فرمود: ای میسر! بیش از یك بار و دو بار اجل تو فرا رسیده بود و در همه اینها خداوند مرگ تو را به تأخیر انداخت؛ زیرا تو به خویشاوندان نزدیك خود صله و احسان می‏كنی - این حدیث بطور مكرر آمده است - و در جای دیگر فرمود: من بوی عطر شما و جانهای شما را دوست می‏دارم و شما بر دین خدا و دین فرشتگان خداوند هستید...

هشام بن حكم:

مولای قبیله كنده و كنیه‏اش ابومحمد یا ابوالحكم و از راویان امام صادق و امام كاظم (علیهما السّلام) بوده و چندین كتاب تألیف كرده است كه تراجم نگاران و دانشمندان رجالی به آنها اشاره نموده‏اند.
هشام در دانش كلام بسیار پیشرو بوده بطوریكه احدی را یارای برابری با او نبوده و در بحثها و صحبتهایش بسیار روشنگر بوده، كه هرگز دچار لغزش نمی‏شده است. بحثهای او در فنون كلامی و مباحث ایدئولوژیكی شما را به نیرومندی او در احتجاج و استدلال و قدرتش در سركوبی مخالفان هادی و راهنماست.
امام صادق - علیه السلام - بسیاری از اصحاب و شاگردانش را از بحث و مناظره با مخالفان منع می‏فرمود و جز به تعداد كمی از ایشان اجازه بحث نمی‏داد و هشام در رأس كسانی بود كه امام به آنان اجازه بحث و گفتگو علمی می‏داد.
امام - علیه السلام - هشام را در عین حالیكه بسیار جوان و كم سن و سال بود بر بسیاری از اصحاب و یاران كهنسال و پیش كسوت خویش مقدم می‏داشت و درباره‏اش می‏فرمود: هشام با دل، زبان و دستش ما را نصرت و یاری می‏كند.
و باز فرمود: هشام خواهان وجوینده حق ما، پیش برنده حرف ما و تأیید و تصدیق كننده ما و به خاك مالنده دماغ دشمن ماست؛ هر كس از او پیروی كند و پا جای پای او گذارد، از ما اطاعت و پیروی كرده و هر كس منكر او شود و با وی مخالفت ورزد، البته با ما دشمنی كرده و منكر ما شده است...
دیگر امامان اهل بیت نیز همانند حضرت صادق - علیه السلام - از هشام تجلیل كرده‏اند امام رضا - علیه السلام - فرموده است: او بنده‏ای صالح بود.
امام جواد - علیه السلام - فرموده است: خداوند هشام را رحمت كند؛ اوچقدر از ما دفاع می‏كرد...
امثال این كلمات از ائمه اهل بیت - علیه السلام - در شأن هشام، هر انسان هوشیار و بیداری را از دیگر تعریفها و تمجیدها بی نیاز می‏سازد و این بیاناتِ سطح بالا از معصومین - علیه السلام - موقعیت هشام را در دفاع از حق و جنگ با باطل بروشنی نشان می‏دهد وبدون شك شمشیر كلام او در دفاع از امامت مؤثرتر از صد هزار شمشیر تیز بوده، آنگونه كه هارون می‏گفته است: آری، هشام آن یگانه دانشمندی بود كه مسائل مختلف را در موضوع امامت می‏شكافت و با فكر و نظر صائب مذاهب را بررسی می‏نمود و همین مكانت علمی او و قدرتش در بحث و مناظره سبب مرگ زودرسش شد. به همین لحاظ هارون هشام را تحت تعقیب قرار داد و قصد جان او كرد. هشام دچار وحشت شد و به كوفه گریخت و در اثر همین رعب‏ووحشت كه باعث پاره شدن رگ قلبش شد، در گذشت. برخی گویند او به سال 179 ق. وفات یافته است.
در عین حالیكه هشام در دفاع از حق امامان معصوم و حمایت از حریم عقیدتی تشیع، آنچنان سخت كوش و فداكار بود، مع ذلك سخنان طعن‏آمیز هم راجع به او نقل شده و این یك امر طبیعی است كه حسودان پر كینه برای شكستن شخصیت او ویران كردن بناهای اعتقادی‏اش بكوشند و درباره‏ش حرفهای طعن‏آمیز بزنند؛ وانگهی خود امام نیز گاهی درباره او بد می‏گفت تا بدین وسیله دشمنان و مخالفان را منحرف كند و نقشه‏های كید و آسیب را كه برای هشام می‏كشیدند، نقش برآب سازد.
او از راویان ابوعبدالله و ابوالحسن - علیه السلام - و از جمله شاگردان روشنگر در علم كلام و مباحث عقیدتی بوده است كه حتی دشمنان اهل بیت را نیز با منطق صاف و زلال خویش هدایت و حجت را برایشان تمام می‏كرد و راه را بر آنان آشكار می‏ساخت. هشام بن سالم از جمله كسانی بود كه امامان معصوم به آنها اجازه بحث و مناظره با مخالفان را می‏دادند و اگر به او اعتماد نمی‏داشتند و از انحراف و لغزشش بیمناك می‏بودند، هرگز به وی اجازه بحث و درگیری علمی نمی‏دادند، آن هم در عصر و روزگاری كه بویژه علوم و دانشهای عقیدتی در اوج خود بوده است و حكومتهای وقت نیز بر ضد اهل بیت از دشمنان آنان در بحث امامت و بلكه تمام علوم و فنون جانبداری می‏كرده‏اند.
هشام تنها در علم كلام سرآمد نبوده بلكه از اجلای فقهای بزرگوار نیز بوده است و سخنان ستایش‏آمیز در حق او بسیار گفته شده كه همگی مشعر بر بلندی مقام و والائی شخصیت اوست.
چگونه ممكن است ائمه بجدّ پیرامون این شخصیتهای عالی مقام و این مدافعان سرسخت ولایت كبرای خود، سخنان قدح و طعن‏آمیز بگویند؟ مگر نه این است كه این حق و حقانیت اهل بیت فقط با شمشیر بیان و با حجت برنده آنان قوام پیدا كرده است ؟
بدن شك همگی آنان، مجاهدان در راه خدا بوده‏اند كه سپاهیان جرار حكومتهای وقت و سلطه ووحشت پادشاهان و حاكمان جور را در برابر زبان شمشیر آسا و دلایل قاطع و برنده ایشان یاری مقاومت نبوده است.

یونس بن یعقوب بجلی دهنی كوفی:

او از امام صادق و امام كاظم - علیه السلام - روایت كرده و به روزگار امام رضا - علیه السلام - در مدینه وفات یافته و امام كفن و حنوط و تمام مایحتاج دفن او را فرستاده و به موالی و یاران خود و جدش فرموده است كه بر جنازه او حاضر شوند و در بقیع به خاشكش بسپارند و چه تكریم و احترامی ازاین والاتر؟
یونس از فقهای سرشناس و از دانشمندانی بشمار می‏رود كه در بیان حلال و حرام مرجع بوده‏اند او وكیل و نماینده امام كاظم - علیه السلام - نیز بوده و بطور كلی نزد ائمه موقعیتی بس ارجمند داشته است ؛ چرا كه ازسوی ایشان احادیث و روایاتی وارد شده است كه همگی نشانگر منزلت عظیم او نزد امامان و توجه ایشان به او می‏باشد از جمله، سخن امام كاظم - علیه السلام - است كه فرمود: ما محافظ و نگهبان تو هستیم.
و در سخنی دیگر امام صادق یا امام كاظم (علیهما السّلام) فرمود: تو از ما اهل بیت هستی. خداوند تو را با رسول الله و اهل بیتش محشور بفرماید كه ان شاء الله چنین خواهد كرد. جز این، احادیث دیگری نیز درباره او وارد شده كه نشان دهنده عظمت مقام و فضل و وثاقت اوست. در اینجا سخن از روایان و شاگردان امام را به پایان می‏بریم؛ شاگردانی كه هر یك ستاره‏ای درخشان، مرجعی برای بیان احكام دین و نمونه مكارم اخلاق و استادی در دیگر علوم و فنون بوده‏اند. از همین مطالب است كه قدر و منزلت راویان، ارزش روایت از امامان و میزان علوم و دانشهای منقول از ائمه معلوم و مشخص می‏شود.

پی نوشتها:

[19] . رجال كشی، ص 218 و 347 و 425.
[20] . فهرست شیخ طوسی، ص 235، افست دانشگاه مشهد.
[21] . رجال كشی، ص 335 و 336.
[22] . رجال كشی، ص 284.
[23] . فروع كافی، ج 3، ص 275، چاپ دارالكتب الاسلامیه.
[24] . الشعراء /101.
[25] . الحج /34.
[26] . مرازم دو برادر دشته است به نامهای محمد و جریریا حدید و هر دو از علمای كلامی بوده‏اند و امام كاظم - علیه السلام - سخن محمد را می‏ستوده و او را به بحث و مناظره امر فرموده است و معلوم نیست منظور از برادر مذكور در متن كدام یكی است.
[27] . در ضبط نام او سه احتمال ذكر كرده‏اند: غواض، غواص، عواض و به هر حال او از اصحاب امام كاظم - علیه السلام - بوده و گویند از یاران امامان باقر و صادق علیهما السلام و مردی موثق و مورد اطمینان بوده است.
[28] . رجال نجاشی، ص 298.

منبع: صفحاتي از زندگاني امام جعفر صادق(علیه السلام)
/خ