تفاسیر شیعی سده‌ی هفتم

خصائص الوحی المبین، اثر ابوحسین و یا ابوزکریا شمس‌الدین یحیی (م 600 ق) فرزند حسن معروف به ابن بطریق از علما و متکلمین امامیه. این تفسیر در مناقب حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و آیات نازله در حق وی اختصاص یافته و از کتب عامه و صحاح استدراک و استدلال شده است. تفسیر مذکور شامل بیست و پنج فصل است: فصل اول در بیان قوله تعالی (اِنَّما وَلیّکُم اللهُ و رسولُه...)؛ فصل دوم در بیان آیه‌ی (یا اَیُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اَنْزِلَ الیکَ...)؛ فصل سوم در بیان آیه‌ی (اَلْیوم اَکْمَلتُ لَکُم دینَکُم...)؛ و فصل بیست و پنجم آخر تفسیر در بیان قوله تعالی (هذان‌ِ خَصمانِ اختَصَموا فی ربِّهم...). این تفسیر در سال 1311 ق ضمن نورالهدایة دوانی در تهران چاپ گردیده و مجدد در سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامی به تحقیق شیخ محمدباقر محمودی چاپ گشته است.

منابع:

اصل کتاب خصائص الوحی المبین؛ الذریعة، 175/7؛ امل الآمل، 345/2؛ روضات الجنات، 196/8؛ ریاض العلماء، 354/5؛ الثقات العیون، 337؛ لسان المیزان، 247/6؛ معجم رجال الحدیث 42/20؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 117/3؛ مصفی المقال، 501.
عرائس البیان فی حقایق القرآن، از شیخ المشایخ صدرالدین ابومحمد روزبهان (552-606 ق) فرزند ابو نصر بقلی فسائی شیرازی معروف به شیخ شطّاح و صاحب شطحیات از اقطاب صوفیه و مشاهیر عرفاء حکیم متأله. وی ایرانی تبار و اصلاً از مردم دیلم و در فساء متولد گردیده است پس از تکمیل مقدمات خود نزد افاضل علمای شیراز مدتها در کربلا و نجف و شام و حجاز و اسکندریه اقامت داشت. در این ایام بود که با شیخ الاشراق سهروردی هم مباحثه گردید. او سپس شیراز را مسکن دائمی خود قرار داد. و نیز پنجاه سال در مسجد جامع عتیق شیراز به وعظ و سخنرانی پرداخت. تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان عربی قدیمی‌ترین تفسیر عرفانی برای قرآن کریم است به شیوه‌ی عقاید صوفیان مبتنی بر تأویلهای عرفانی. بسیاری از آیات را که در فضائل حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت (علیه‌السلام) است با مشرب عرفانی و تصوف خود تأویل و تفسیر نموده است. نسخه‌ی کهن از مخطوطات اهدائی سید محمد مشکوة به کتابخانه‌ی دانشگاه تهران به شماره‌ی 9 ثبت دفتر کتابخانه‌ی دانشگاه تهران موجود است. این تفسیر در دو مجلد دو دفعه در لکنهو چاپ سنگی گردیده و نیز مفسر آن را در یک جلد به نام نبذة النفائس فی انتخاب العرائس تلخیص نموده است.

منابع:

الاعلام، 35/3؛ الذریعة، 242/15؛ الانوار فی کشف الاسرار، 168/1؛ آثار العجم، 461؛ ریاض العارفین 118؛ ریحانة الادب، 324/3؛ شدّ الازار، 243؛ طرائق الحقائق، 640/2؛ کشف الظنون، 196/1 به بعد؛ فارسنامه‌ی ناصری، 147/2؛ مجمع الفصحاء، 680/2؛ معجم المؤلفین، 175/4؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 299/1؛ نخستین مفسران پارسی‌نویس، 278/1.
جنة الناظر و جنّة المناظر، از سید الاشرف (482-610 ق) فرزند الاغربن هاشم علوی حلبی مشهور به تاج العلی از علماء و محققین تبارشناس شیعه. تفسیر مورد بحث در بیان یکصد آیه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتی انتخاب نموده و شرح و تفسیر کرده است. و آن در پنج مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی است ولی اکنون وجود ندارد.

منابع:

اعلام زرکلی، 332/1؛ اعیان الشیعه، 460/3؛ الانوار الساطعة فی المائة السابعة، 19؛ الذریعة، 160/5، ریحانة الادب 320/1، لسان المیزان، 449/1؛ معجم الدراسات القرآنیه، 125؛ معجم المؤلفین عمر رضا کحاله، 301/2؛ نکت الهمیان، 119؛ الوافی بالوفیات، 373/10.
نهج البیان عن کشف معانی القرآن، اثر شیخ محمد (م ح 640 ق) فرزند حسن شیبانی، از علما و متکلمین امامیه. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی است که در آن روز پیشینیان و استنادا به اخبار و احادیث ملحوظ گردیده و از تأویلات متأخران در آن اثری نیست. شیبانی در مقدمه‌ی تفسیر خود می‌گوید از دیر زمان به خاطرم رسید که تفسیری بر قرآن کریم بنویسم و در آن به اسباب نزول و غرائب کلمات قرآن بپردازم این نظر در جمع علما مطرح و مورد تشویق قرار گرفت. و نیز در مقدمه تصریح نموده است که تفسیر آیات شریفه با کمک روایات وارده از طریق اهل البیت و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) صورت خواهد گرفت و همچنین ناسخ و منسوخ و جمله‌ای از عبادات و احکام را ذکر خواهد نمود بدون آنکه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراآت توجه نماید و نیز در مقدمه‌ی مزبور ضمن چند فصل به مباحثی درباره‌ی کتب آسمانی و انواع علوم قرآن پرداخته است. سپس تفسیر خود را از شرح استعاذه و سوره‌ی فاتحة الکتاب آغاز کرده و بعد سوره‌های قرآن را به ترتیب تا سوره‌ی الناس براساس «قوله قوله» مورد بحث قرار داده است و درین اثر از شیخ مفید و از تفسیر التبیان شیخ طوسی نقل می‌نماید. مؤلف تفسیر خود را به نام المستنصر بالله خلیفه (م 640 ق) تألیف کرده است ولی گفتنی است که بعضی از محققان نظیر صاحب مستدرک الرسائل و تأسیس الشیعة مستنصر بالله خلیفه‌ی عباسی (مورد نظر مفسر) را با المستنصر بالله خیلفه‌ی فاطمی اشتباه و خلط نموده‌اند و آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة این اشتباه را متذکر شده و مؤلف را در ردیف علمای قرن هفتم یاد کرد است. نسخه‌های خطی متعددی از این تفسیر در کربلا (در کتابخانه‌ی شیخ محمد صالح برغانی مورخ 700 ق و در کتابخانه‌ی شیخ عبدالحسین تهرانی منتقل به کتابخانه‌ی مدرسه‌ی هندی)، در نجف و اصفهان و قم (در کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی به شماره 6739) و در تهران (کتابخانه‌ی دانشگاه شماره 67) موجود می‌باشد.

منابع:

الانوار الساطعة فی المائة السابعة، 156؛ تاریخ علماء المستنصریه، 332/2؛ تأسیس الشیعة، 335؛ الذریعة، 414/24؛ فهرست کتابخانه‌ی مرعشی قم، 290/17؛ فهرست کتابخانه‌ی اهدائی مشکوة، 237/1.
تفسیر سوره‌ی فاتحه، از محمد (زنده در 652 ق) فرزند محمد بن احمد السیف البویکهی از اعلام مفسران شیعة. مفسر در خراسان به تدریس اشتغال داشته است. و این تفسیر را به نام یکی از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدین شهاب الاسلام و المسلمین که نزد مفسر تلمذ داشته تألیف نموده است. در این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی به بیان قواعد نحوی اعراب کلمات و آیات سوره‌ی الحمد تألیف شده و در 652 ق اجازه‌ی روایت آن را به شمس‌الدین مزبور داده است. نسخه‌ی نفیسی ازین اثر به خط نسخ که سال تحریر آن 782 ق است، از مخطوطات کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی و به شماره‌ی 1241 محفوظ است.

منابع:

فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 434/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 136؛ مفسران شیعه، 108.
سعدالسعود للنفوس منضود، اثر رضی‌الدین ابوالقاسم علی (589-664 ق) فرزند موسی بن جعفر از احفاد طاووس حسنی حلی داوودی معروف به سید بن طاووس، از مشاهیر علمای شیعه و سید الطائفه و نقیب الطالبیین که در آستانه‌ی حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نجف مدفون است. این کتاب در واقع فهرست کتابهای کتابخانه‌ی ابن طاووس است که تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسیر آن در دست است و بقیه‌ی آن از میان رفته است. بخشی از این کتاب در معرفی صحف انبیاء سلف (علیهم‌السلام) است از جمله صحیفة ادریس در بیش از بیست فصل که شامل احوال انبیاء از آدم تا خاتم الانبیاء حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و بحث درباره‌ی زیور در بیش از بیست فصل و بعد به اناجیل اربعه پرداخته است و از چندین تفسیر آنچه که متعلق به امامت حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) است استخراج کرده است. و بعد تفسیرهایی را که در این کتاب از آنها استفاده کرده است نام برده از جمله تفسیر ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، و تفسیر شیخ مفید و تفسیر الصادقیین و تفسیر الآیات المنزلة فی الامیر، و تفسیر ابن عقدة و تفسیر الکعبی و تفسیر ابی علی الجبّائی در ده مجلد. امروزه نسخه‌های متعددی از کتاب سعد السعود للنفوس منضود در کتابخانه‌های ایران و عراق و هندوستان موجود می‌باشد تفسیر دیگری به نام الانوار الباهرة فی انتصار العترة الطاهرة به رضی‌الدین سید ابن طاووس نسبت می‌دهند که آیات قرآنی در احادیث مروی از فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در آن بحث شده و خود می‌گوید که نص صحیح از رب العالمین و سید المرسلین بر امامت حضرت علی (علیه‌السلام) را نقل نموده است. متأسفانه نسخه‌ای از آن در دست نیست.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 26/5؛ امل الآمل، 205/2؛ الانوار الساطعة فی المائة السابعة، 116؛ جامع الرواة، 603/1؛ الذریعة، 182/12؛ ایضاح المکنون، 76/1؛ فوائد الرضویة، 330/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 308؛ کشف ا لظنون، 166/1؛ لؤلؤة البحرین، 235؛ معجم رجال الحدیث، 188/12؛ معجم الدراسات القرانیة، 179؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 248/7؛ مفسران شیعه، 107؛ هدیة العارفین، 710/1.
نزول القرآن فی شأن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، اثر ابوبکر محمد (م ق 664 ق) فرزند مؤمن شیرازی نیشابوری حافظ، از محدثین ثقة و مفسرین شیعه. تفسیر مورد بحث به شیوه‌ی روائی است. شیخ منتجب‌الدین و ابن شهر آشوب و شیخ عبدالجلیل قزوینی از تفسیر مذکور در آثار خود نام برده‌اند. ولی فعلاً نسخه‌ای از آن موجود نیست. تفسیر دیگری به نام تفسیر حافظ نیشابوری به همین مفسر نسبت می‌دهند که آن هم وجود ندارد.

منابع:

الثقات العیون فی سادس القرون، 291؛ جامع الرواة، 186/2؛ الذریعة، 106/24؛ تنقیح المقال، 178/3؛ معالم العلماء، 118؛ معجم الدراسات القرآنیه، 303؛ الفهرست، منتجب الدین، 108؛ النقص، 193؛ مفسران شیعه، 102.
تفسیر خواجه نصیرالدین طوسی، اثر مولانا شیخ ابو جعفر محمد (597-672 ق) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسی از مشاهیر علما و حکمای شیعه جامع علوم و فنون اسلامی. خواجه نصیر درین تفسیر به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی با مشرب حکمی و فلسفی خویش به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است. از این تفسیر طی تفسیرها و سایر کتب و مؤلفات علمای امامیه نقل گردیده است. و همچنین نسخه‌ای از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه‌ی سید ابن طاووس (م 664 ق) موجود بوده که از آن در کتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل کرده است.
خواجه نصیرالدین طوسی تفسیر دیگری به نام تفسیر سورة الاخلاص به زبان فارسی به همان شیوه‌ی کلامی و مشرب حکمی و فلسفی تألیف نموده است. نسخه‌ای از این تفسر مربوط به عهد صفویه از مخطوطات اهدائی مشکوة (شماره 1046) در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران محفوظ است.

منابع:

الاعلام، 30/7؛ الانوار الساطعة فی المائة السابعة، 168؛ روضات الجنات، 300/6؛ ریاض العلماء، 159/5؛ ریحانة الادب، 171/2؛ فوات الوفیات، 246/3؛ الوافی بالوفیات، 179/1؛ شذرات الذهب، 339/5؛ الذریعة، 252/4.
شواهد القرآن، مفسر سید جمال‌الدین ابوالفضائل احمد (م 673 ق) فرزند موسی بن جعفر از احفاد طاووس حسنی حلی داودی معروف به سید بن طاووس، از ائمه‌ی حدیث و اکابر فقهاء وی برادر رضی‌الدین ابوالقاسم علی است. این تفسیر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی و ادبی به بحث در تفسیر کلیات شواهد آیات قرآن اختصاص داده شده است. ابن داوود درباره‌ی آن می‌نویسد «... کتاب شواهد القرآن مجلدان...» که مسلماً از نظر ابن داوود گذشته است.
تفسیر دیگری به جمال‌الدین سید بن طاووس به نام عین العبرة فی غین القرة نسبت می‌دهند که در آن آیات نازله در فضائل حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) را مورد تفسیر قرار داده است. ابن داوود از قول شهید اول اسناد این تفسیر را مورد ثقه ذکر کرده است. نسخه‌ای از این کتاب به خط شهید ثانی در کتابخانه‌ی خوانساری (صاحب روضات الجنات) موجود بوده است و همچنین نسخه‌ای نزد میرزا حسین نوری بوده که به دست آقا بزرگ تهرانی رسیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 189/3؛ الاعلام، 261/1؛ امل الآمل، 29/2؛ الانوار الساطعة، 13؛ الذریعة، 244/14؛ رجال، ابن داوود، 45؛ جامع الرواة، 72/1؛ روضات الجنات، 66/1؛ ریحانة الادب، 72/8؛ قاموس الرجال، 660/1؛ لؤلؤة البحرین، 235؛ معجم رجال الحدیث، 344/2؛ نقد الرجال، تفرشی، 35.
الفحص و البیان عن اسرار القرآن، اثر شیخ نجیب‌الدین ابو زکریا و یا ابو احمد یحیی (601-689 ق) فرزند احمد هذلی حلی معروف به شیخ نجیب‌الدین از فقهای امامیه و مؤلف جامع الشرائع. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم و حاوی آیات عدل و آیات دال بر اختیار و جبر به شیوه‌ی کلامی است. مفسر بخش عمده‌ی بحث خویش را به آیاتی که ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آیاتی که دلالت بر جبر و اختیار دارد پرداخته است. این تفسیر در نوع خود بی‌نظیر است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد شیخ زین‌الدین ابومحمد علی بیاضی عاملی (م 877 ق) بوده و از آن در کتاب خویش الصراط المستقیم بسیار نقل نموده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 287/10؛ الانوار الساطعة، 204؛ بغیة الوعاة، 331/2؛ الذریعة، 124/16؛ ریاض العلماء، 334/5؛ ریحانة الادب، 565/7؛ لؤلؤة البحرین، 291، مجالس المؤمنین، 569/1؛ تعلیقة امل الآمل، 335.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول