حقوق خانواده
امروز خانواده يكى از محورىترين نهادهاى اجتماع بشرى است كه تاكنون جانشينى براى آن يافت نشده است. نقش كليدى خانواده در برآوردن نيازهاى عاطفى، فرهنگى، اقتصادى و غير آن، اين نهاد را به عنوان يك نهاد طبيعى بىبديل كه از آغاز خلقت همراه بشر بوده، تبديل نموده است.
از سوى ديگر آسيبها و آفتهايى كه موجب سست شدن بنياد خانواده شده، توجه محققان را به مطالعه كاركردها و ابعاد گوناگون اين نهاد جلب نموده است. اگر قرن حاضر را قرن فروپاشى خانواده در غرب بناميم گزافه نگفتهايم، اين سيل بنيان كن به مرزهاى كشورهاى غربى محدود نمانده و از طريق وسايل ارتباطى، مهاجرت و ... كشورهاى اسلامى و جهان سوم را نيز درنورديده است. آمار رو به افزايش طلاق در كشورهاى اسلامى مايه نگرانى بسيارى از متفكران و دينداران گرديده است.
تأسفانگيزتر اينكه در فرايند صنعتى شدن كشورهاى جهان سوم و ورود ماشين و صنعت از كشورهاى غربى «جنبشهاى آزادى زنان» از نوع غربى آن هم وارد اين كشورها شده است. ماهيت اين جنبشها با فرهنگ و تمدن اسلامى ناهمگون است، چه در اين ايدهها خدا جايگاهى ندارد. در جامعه و فرهنگى كه خدا حضور نداشته باشد، ايثار و فداكارى و مهر و عاطفه و ساير دستورهاى اخلاقى و دينى بىمعناست.
دستورهاى اخلاقى چون گذشت و مهرورزى اساس و بنياد خانواده را تشكيل مىدهد. سست شدن بنياد خانواده نيز دورنماى آينده بشر و ارزشهاى انسانى را تار و مبهم مىسازد. بر اساس اين واقعيت است كه گفتهاند: «سست شدن بنيان خانواده در قرن حاضر تهديدى براى آينده بشريت و ارزشهاى انسانى است.»(1)
اين در حالى است كه متفكران مسلمان با تكيه بر تعاليم انسانساز اسلام تنها راه گريز از آثار سوء و خانمانبرانداز فرهنگ غرب را پناه بردن به معنويت و اخلاق مىدانند.
آميختن حقوق و اخلاق از امتيازات نظام حقوقى اسلام است كه در بحث حقوق خانواده جا گرفته است. آميختگى فقه خانواده و اخلاق خانواده در اسلام از روى حكمت و تدبير صورت گرفته است. طبيعت خانواده اقتضاى چنين تركيبى را دارد. بلكه مىتوان گفت: نقش اخلاق در خانواده كه كانون مهر، ايثار و گذشت است بيش از حقوق مىباشد.(2)
با اين وصف توجه به حقوق خانواده و ارتقاى جايگاه زن در خانواده از موضوعات مهم مورد توجه محققان، حقوقدانان و فقيهان در كشورهاى اسلامى بوده است تا شايد بتوان از اين طريق جلوى سيل مخرب فرهنگ غربى كه موجوديت خانواده را در كشورهاى اسلامى تهديد مىكند، سد نمود.
از ميان روشهاى گوناگون انجام اصلاحات در حوزه حقوق خانواده بىشك اصلاح معطوف به كتاب و سنت و به اصطلاح «درون دينى» مطمئنترين و بىنقصترين روشهاى اصلاح است كه ضرورت آن غير قابل انكار مىباشد.
اين تحقيق در پى آن است كه حقوق خانواده و تحوّلات آن را مطالعه كند و اين حقيقت را باز نمايد كه اوّلاً: تحول و تطبيق جريانات و نهادهاى اجتماعى با زمان يك ضرورت انكارناپذير است.
ثانياً: اين وظيفه انديشوران و محققان مسلمان است كه بهترين و سالمترين نوع اصلاح و تحول را در نهادهاى اجتماعى از جمله نهاد خانواده به كار بندند. به تعبير ديگر در كشاكش ميان سنت و تجدد، ناگزير از اصلاح و ايجاد سازوارى ميان آن دو هستيم. اين اصلاح در سايه سنت نبوى بايد صورت گيرد، چرا كه در سنت نبوى نه تنها اصلاحات تاريخى در حوزه حقوق خانواده و زن انجام شد كه بنيادها و روشهاى صحيح اصلاح نيز نمايانده گرديده است.
خانواده از ديدگاه پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله و سلم)
وحى و سنت نبوى اساساً جدايىناپذيرند؛ آنچه در كتاب خدا بر پيغمبر نازل شده است با تبليغ در جامعه گسترش مىيابد و هر چه پيغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله وسلم) براى مردم مىگويد، به حكم «ما ينطق عنالهوى ان هو الا وحى يوحى» مورد تأييد و حمايت خداوند جهانيان است.
پس ناگزيريم هر گاه سخن از ديدگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) به ميان آيد به قرآن كريم مراجعه كنيم.
سفارش به ازدواج:
در اين كه نكاح نهادى است مورد توصيه و سفارش اسلام هيچ ترديدى وجود ندارد.
فقيهان بر استحباب نكاح در اسلام سه دليل اقامه كردهاند: اجماع، كتاب و سنت.(3)
بر اساس سنت قطعيه تمام مذاهب اسلامى، ازدواج نهاد مقدسى است كه سيره رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) بر آن تأكيد بسيار دارد. روايات زيادى از پيامبر در مجامع و منابع روايى شيعه و اهل سنت وارد شده است(4) كه به تعدادى از آنها اشاره مىكنيم. پيامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:
«ما بنى فى الاسلام احب الى اللَّه عزّ و جل من التزويج؛(5)
هيچ نهادى محبوبتر از ازدواج نزد خداوند بزرگ نيست.»
نيز فرمودهاند:
كه هر كس ازدواج كند نصف دينش را حفظ نموده،(6)
ازدواج كنيد كه در روز قيامت به شما مباهات مىكنم(7)
و تأهل گزينيد كه روزىرسانتر است.(8)
از حضرت على(علیه السلام) روايت شده است:
ازدواج كنيد كه سنت رسول خداست
و نيز فرمودند:
هر كس خواهد از سنت من پيروى كند ازدواج كند و فرزند بخواهد.(9)
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤالى كه از رفتار شخصى پرسيده بودند كه عبادت مىكند و غذا و زن و بوى خوش را كنار گذاشته مرقوم فرمودند:
زن داشتن سنت رسول خدا بود و همواره گوشت و عسل ميل مىفرمود.(10)
همچنين فرمودند:
هر كس دوست دارد كه خدا را پاك و پاكيزه ملاقات كند، بايد همسر اختیار کند.(11)
دو ركعت نماز متأهل برابر با هفتاد ركعت نماز فرد بىهمسر است.(12)
فوايد و آثار نكاح:
امام محمد غزالى، فيض كاشانى و ملااحمد نراقى ضمن اشاره به روايات و سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فوايد بسيارى براى نكاح برمىشمارند كه به طور خلاصه به آنها اشاره مىكنيم.(13)
1. پيدايش فرزند و بقاى نسل منظور اصلى از تشريح نكاح است.
حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: به زيادى امتم مباهات مىكنم و دعاى فرزند صالح تبرك دارد و به واسطه كودكى كه بميرد، طلب شفاعت مىشود.
2. محفوظ ماندن از شيطان و دفع طوفان شهوت و چشم پوشيدن از حرام.
3. راحتى نفس و انس آن به همنشينى با همسر و فرزند كه موجب آسودگى خاطر و تقويت آن بر بندگى خداوند است.
4. فراغت دل از امور منزل و خانهدارى.
5. جهاد با نفس و رياضت آن در قيام به حقوق اهل و عيال و صبر بر اخلاق آنها و احتمال اذيت آن و كوشش در اصلاح و ارشاد آنها.
آنچه در كلام بزرگان در باره اهداف ازدواج بيان شد، نشانگر آن است كه اسلام براى ازدواج جنبه عبادى قائل شده، طبيعى است كه اهداف معنوى ازدواج بر اهداف مادى آن برترى دارد.
جالب اين است كه از ميان اهداف فوق، قرآن كريم ابتدا به آرامش دهندگى ازدواج تصريح مىفرمايد:
«هو الذى خلقكم من نفس واحدة و جعل منها زوجها ليسكُن اليها ...؛(14)
اوست كه همه شما را از يك تن بيافريد و از آن يك تن، زنش را نيز بيافريد تا به او آرامش يابد ...»
پس از آن مىفرمايد:
«فلما تغشيها حملت حملاً خفيفاً فمَرّتْ به فلما اثقلت دعو اللَّه ربهما لئن آتيتنا صالحاً لنكونن من الشاكرين؛
چون با او در آميخت، به بارى سبك بارور شد و مدتى با آن سر كرد و چون بار سنگين گرديد، آن دو، پروردگار خويش را بخواندند كه اگر ما را فرزندى صالح دهى از سپاسگزاران خواهيم بود.»
به اين ترتيب مىتوان گفت ازدواج پيوند عاطفى و حقوقى است كه به موجب آن كامجويى جنسى ميان زن و مرد مشروع مىگردد. بنابراين دستيابى به آرامش و آسودگى، اولين فايده و ثمره ازدواج است.
چنان كه از روايت منقول از پيامبر فهميده مىشود:
«حبّبت الى مِن دنياكم النساء و الطيب و جعلت قرة عينى فى الصلاة؛(15)
از دنياى شما نزد من، اينها دوستداشتنى است: بوى خوش و زن، و نور چشمم در نماز است.»
ويژگى مشترك اين سه چيز جداى از اثر معنوى، آرامشبخشى آنها است.
سخن و سيره رسول معظم(صلی الله علیه و آله وسلم) علاوه بر توصيه به تشكيل نهاد خانواده، بر استحكام آن نيز تأكيد دارد. سفارشهاى حضرت بر رعايت نكاتى در باره گزينش همسر و بيان ملاكهاى آن همه حكايت از اين مهم دارد. انتخاب شايسته همسر و از روى حساب، پيش از ازدواج قطعاً از مشكلات و اختلافات خانوادگى پس از ازدواج مىكاهد.
همچنين سفارش شده است كه با فرد همشأن خود در دين و ايمان ازدواج نماييد.(16)
پىنوشتها:
1.شوك آينده، الوين تافلر، 139 به نقل فاطمه فكور، كتاب نقد، ش12، پاييز1378، ص40.
2.حقوق مدنى خانواده، ناصر كاتوزيان، شركت سهامى انتشار، تهران، چاپ سوم، 1371، ج1، صفحه ب.
3.اجماع مستند به كتاب و سنت است و اصطلاحاً اجماع مدركى است و بسيارى از فقيهان اعتبار آن را وابسته به اعتبار مدرك آن دانستهاند. برخى فقيهان آن را به عنوان دليل مستقل ذكر نمودهاند. نيز آيات صريحى از قرآن كريم مؤمنان را به نكاح تشويق مىكند (سوره نور، آيه 32، سوره نساء، آيه 3).
براى تفصيل مطلب، ر. ك: كتاب النكاح، شبيرى زنجانى، مؤسسه پژوهشى رأىپرداز، 1378- 1377، (تقريرات درس خارج فقه)؛ العروة الوثقى، سيدمحمد كاظمطباطبايى يزدى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ص 622.
4.وسايل الشيعه، 14/3؛ من لايحضره الفقيه، محمد بنعلى بابويه قمى، دارصعب، بيروت، سنن، محمد بنيزيد القزوينى ابنماجه، دار احياء التراث العربى
5.وسايل الشيعه، 14/3.
6. همان، 5.
7.همان، 3.
8.همان.
9.همان.
10.همان، 4.
11.همان، 6.
12.من لايحضره الفقيه
13.احياء علومالدين، محمد الغزالى، دارالمعرفة، بيروت، المحجة البيضاء، مولىمحسن الكاشانى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 3/51؛ معراج السعادة، ملااحمد نراقى، سازمان و انتشارات جاويدان، 225.
14.سوره اعراف(7)، آيه 189.
15.نهجالفصاحه، ترجمه و گردآورنده: ابوالقاسم پاينده، سازمان انتشارات جاويدان، 1361، ص283، ش1343.
16.همان، ص248.
منبع: کانون گفتمان قرآن
