نیازهای نسل نو

بخش نخست: حرف‏های ما
امروزه کمتر خانواده‏ای را می‏توان یافت که نوجوان یا جوان داشته باشد و از درگیری با او شکوه نکند و شاید هم نتوان معلم یا استادی پیدا کرد که از بی‏انگیزه بودن این دو گروه در تحصیل و حتی زندگی، گله‏مند نباشد.
آری، اکثر بزرگ‏سالان معتقدند که جوانان امروزی حد و مرز نمی‏شناسند. انگیزه کاری ندارند، سطح سوادشان پایین است و...
اما این نوع داوری‏ها، در واقع، تنها به قاضی رفتن و راضی برگشتن است. باید از این والدین، معلمان، استادان و کلاً بزرگ‏سالان ناراضی از نسل جوان، پرسید که اگر جوانان امروزی انگیزه کاری ندارند، اگر هنجارهای اجتماعی را رعایت نمی‏کنند و بسیاری اگرهای دیگر، پس چرا جهان، روز به روز پیشرفت می‏کند و هر روز اختراعات جدیدی به وجود می‏آید. اگر باور ندارید، بیایید دیوارهای سر به فلک کشیده بین خود و نسل جوان را بردارید. آن وقت خواهید دید که چه کسی قدرت پرواز دارد، می‏تواند اوج بگیرد و به قله ترقّی و تعالی برسد... .
نسل جوان ما، اگر درک شود، مشکلات و نیازهایشان شناخته شود و بستر مناسبی برای رفع خواسته‏هایشان فراهم گردد، مجال خودشکوفایی خواهند یافت.
با در نظر گرفتن بیش از پانزده میلیون نوجوان و جوان کشور، که نیروی محرکه و پویای جامعه محسوب می‏شوند، بررسی نیازها و خواسته‏های آنها، بحثی در خور تأمّل است. برای رسیدن به چنین هدفی، شناخت زبان ارتباطی، خصایص رفتاری و شناخت ویژگی‏های مربوط به این دوران، شایسته توجّه و دارای اهمیّت است ؛ چرا که در این دوره، نوجوان و جوان، به حرکات و رفتارهای منطقی نیاز دارد و هر چیز را از دیدگاه رفاقت، صمیمیت و دوستی، قابل حل می‏داند.
* * *
با یک کاوش گذرا در متون روان‏شناسی، روشن می‏شود که انسان‏ها، در این مرحله از زندگی (نوجوانی ـ جوانی)، نیازهای خاصی دارند که می‏توان به ترتیب زیر به آنها اشاره کرد:
1 . نیاز به دوستی و مهربانی: کمبود محبت در اکثر مواقع، باعث بروز رفتارهایی از سوی فرزندان می‏شود که در نتیجه احساس حقارت است و ممکن است باعث احساس تنهایی و انزوا در نوجوان و جوان شود.
2 . نیاز به امنیّت و آسایش: احساس امنیت و آسایش بیش از هر چیز دیگری ادامه زندگی را سهل و آسان می‏کند. چنانچه جوان، امنیت و آرامش را در محیط زندگی خود و از آن بهتر در درون خویش، احساس نماید، راحت‏تر می‏تواند خود را با محیط اطراف وفق دهد و آن را نیز کامل‏تر بشناسد و با این شناخت، بهتر می‏تواند آینده‏ای روشن و سرشار از سعادت و نیکبختی را برای خود رقم بزند.
3 . نیاز به «احساس تعلّق»: در بعضی مواقع، معیارهای گروهی بیشتر از معیارهای خانواده و مدرسه در رفتار نوجوانان و جوانان تأثیر دارد و آنها تلاش می‏کنند که در اکثر معاشرت‏ها و رابطه صمیمانه با آنها خود را با معیار گروه مطابق سازند. گروه همسالان جایی است که نوجوان و جوان می‏توانند توانایی‏ها و استعدادهای خود را در حد اعلا نشان دهند و رضایت خاطر کسب کنند حتی اگر آنها در شمار گروه‏های مخرّب و ضد اجتماعی باشند. جوانان برای گریز از تنهایی و غربت، اشتیاق عمیق به گروه پیدا می‏کنند و شاید به وجود آمدن این همه گروه‏های علنی و غیرعلنی، به علت نیاز به «احساس تعلّق» باشد که در جایی دیگر برآورده نمی‏شود.
4 . نیاز به مقبولیّت و احترام: نیاز به مقبولیّت و احترام، گویای این حقیقت است که کنترلِ محیط ، همیشه برای انسان، لذتبخش است و ذاتا موجب سربلندی و رضایت خاطر می‏گردد. نوجوانان و جوانان به خاطر ارزش‏های ثابت و استوار و معمولاً عالی‏شان، به احترام خود یا عزت نفس و احترام به دیگران، نیاز و تمایل دارند. لذا، وقتی آنان تصور می‏کنند انتظارات و توقّعات محیط و اطرافیان را به خوبی می‏توانند برآورده کنند، در این جهت نیز حرکت می‏کنند.
داشتن توقع احترام از دیگران و احترامی که فرد به خویشتن می‏گذارد، باعث می‏شود که نیاز فرد به احترام و عزت نفس، در جامعه ارضا شود. البته همه اینها مبتنی بر رفتار مسئولانه نوجوانان و جوانان است که استحقاق احترام را داشته باشند، نه بر اساس تعریف و تمجیدهای ظاهری و بی‏مورد که صرفا جهت خوشامد آنان بیان می‏شود.
5 . نیاز به استقلال: داشتن استقلال و نیاز به آن، جزء نیازهای اساسی برای هر انسانی است ؛ زیرا چنانچه فرد، احساس کند که تحت تسلط و نفوذ دیگران است، علاقه و اشتیاق به ادامه زندگی را از دست می‏دهد. در دروه نوجوانی و جوانی، انسان، بیش از سایر دوره‏های زندگی خود، مجال خودنمایی پیدا می‏کند. چنانچه با فرصت کافی، توانایی‏ها و علایق واقعی خویش را به عرصه ظهور و نمایش برساند، می‏تواند واقعیت درونی خود را بهتر بشناسد. چنین شناختی منجر به خودشناسی خواهد شد و کسی که توانایی‏ها و امکانات و ضعف خود را خوب بشناسد، آینده بهتری را برای خود ترسیم می‏کند.
6 . نیاز به قدردانی: در دوره نوجوانی و جوانی، انسان، نیاز به این دارد که اطرافیانش از تلاش‏ها و کارهای مفیدش قدردانی و از او تشکر کنند. چنانچه از وی تشکر و قدردانی نشود و مورد حمایت و تشویق قرار نگیرد، نوعی بی‏انگیزگی و ناامیدی به فرد، دست خواهد داد.
7 . نیاز به داشتن هدفی مشخص در زندگی: چون زندگی انسان بدون هدف، فاقد معناست، انسان‏ها سعی می‏کنند دست به فعالیت‏هایی بزنند که برای آن، هدفی در نظر گرفته‏اند و این هدف است که نیروی تحرک آنها را چندین برابر می‏کند تا بتوانند رضایتی را در این مسیر به دست آورند. لذا، بین هدف و تحرک، نوعی همبستگی مثبت وجود دارد (یعنی هرچه هدفْ بزرگ‏تر باشد، تحرک و فعالیت، بیشتر است). به همین دلیل، جوانانی که در زندگی‏شان هدف مشخصی ندارند و یا هدف کوچکی را تعقیب می‏کنند، زندگی‏شان فاقد ارزش است و دائما افسردگی، بی‏انگیزگی و ناامیدی همراه با احساس تنهایی، پوچی و سردرگمی به آنها دست می‏دهد.
8 . نیاز به احساس هویت و شناخت خود: از مهم‏ترین نیازهایی که نوجوان و جوان در خود احساس می‏کند، نیاز به احساس هویّت و شناخت خود است. یافتن هویت واحد و مشخص، این امکان را به آنها می‏دهد که بتوانند در سایه آن به شناخت خود و محیط اطراف خود دست یابند.
یافتن الگو توسط جوانان در این دوره متداول است تا بتوانند در پناه آن قرار گرفته، با قرار دادن خویش به جای آن الگو، خود را فردی جدید به دیگران بشناسانند.
شناخت خود و درک این نکته که نوجوان بدان که کیست و چیست، باعث احساس هویت و حفظ تعادل روانی و عاطفی در مقابل فشارهای درونی و بیرونی‏اش می‏شود.
9 . نیاز به احساس رشد، کمال و خودشکوفایی: علاقه نوجوانان و جوانان، حول این محور، دور می‏زند که آنچه را در درون خود به صورت بالقوّه دارند، به صورت بالفعل درآورند تا به دیگران نمایش دهند. پیامد چنین رفتاری، احساس بزرگ شدن، بلوغ و سلامت روان است. هرچند که ممکن است فرد در رسیدن به چنین اهدافی موفقیت زیادی نداشته باشد و شکوفا نگردد، لیکن نیاز به آن را در خود احساس می‏کند و لذا با این گونه اعمال نیز ظرفیت‏ها و توانایی‏های علمی خود را محک می‏زند. در این راستا، نوجوان، سعی می‏کند تا هر کاری را به او واگذار شده است، به بهترین شکل ممکن انجام دهد.
شاید تحقق بخشیدن به ارزش‏ها و آرمان‏ها و اعمال مذهبی، انسانی، اجتماعی و نظایر آن، مربوط به ارضای این نیاز باشد. فرد برای رسیدن به این هدف، حتی از جان خود نیز مایه می‏گذارد، مانند شهدا که همه چیز را فدای اعتقادات و آرمان‏های خود کرده‏اند تا به حد کمال برسند.
10 . نیاز به معنویت و مذهب: نجات از بسیاری از تشویش‏ها و اضطراب‏های روحی، به وسیله گرایش انسان به مذهب و با یاد خدا تحقق می‏یابد. به نظر روان‏شناسان، دوران بلوغ و جوانی دوره بروز احساسات مذهبی و شکفته شدن تمایلات ایمانی و اخلاقی است. در این دوره، جوانان به طور فطری از عالم مبدأ با خبر می‏شوند و در جستجوی پیدا کردن حق هستند.
امروزه یکی از مهم‏ترین مشکلات مذهبی جامعه ما، کمبود معنویت (خصوصا در قشر نوجوان و جوان کشور) است، در حالی که نیاز به معنویت از سوی روان‏شناسان برجسته‏ای ذکر شده است. به طور مثال، گالانژ (به سال 1986م)، فیز (به سال 1991م) و برگین (به سال 1991م) اظهار می‏دارند که «مذهب»، با «سلامت روانی»، همبستگی مثبتی دارد.(1) به عبارتی، افراد مذهبی دارای سلامت روانی و انعطاف‏پذیری بیشتری نسبت به افراد غیرمذهبی هستند.
همچنین «ویلیام جِیمز» می‏گوید: «مؤثرترین داروی شفابخش نگرانی‏های انسان، همان ایمان و اعتقاد مذهبی انسان به خداست».
مانسون(2) نیز در سال 1998م، در پی تحقیقاتی در بابِ نقش مذهب در بهداشت روانی افراد به این نتیجه رسید که دعا، یکی از رفتارهای مذهبیِ مرتبط با سلامت روانی و تندرستی است.(3)
برخی از روان‏شناسان معتبر، اذعان داشته‏اند که اعتقاد به خدا و توکل به او، نیرویی در انسان ایجاد می‏کند که در برخورد با مشکلات، با تلاشی مضاعف، امیدوارانه راه رسیدن به کمال و موفقیت را طی نماید.
همان گونه که حضرت علی(ع) می‏فرماید: «هر کس بر خدا توکل کند، امور سخت و سنگین بر او خوار و نرم و آسان می‏شود و اسباب و وسیله‏ها برایش فراهم می‏گردد و در آسایش، راحتی و کرامت، جای می‏گیرد».(4)
در واقع، اعتقاد به چنین سخنان حکمت‏آمیزی، انسان را به یک منبع قویِ معرفتی متّصل نگه می‏دارد که دائما از آن منبع عرفانی، فیض می‏گیرد و تقویت می‏شود.
در حقیقت، روان‏شناسی امروزی می‏رود تا آرامش و اطمینان را در «یاد خداوند»(5) جستجو کند.
* * *
اما، از روان‏شناسان دیگری که به نیازها اهمّیت نهادی داده و سلسله مراتبی از نیازهای انسانی فراهم نموده، آبراهام مَزلُوْ(6) است.
به عقیده او هر فردی دارای تعدادی نیازهای ذاتی است که فعال کننده و هدایت کننده رفتارهای اوست. این نیازها غریزی هستند (یعنی ما با آنها به دنیا می‏آییم)، ولیکن رفتارهایی که برای ارضای این نیازها به کار می‏بریم ذاتی نیستند، بلکه آموختنی‏اند. بنابراین، افراد مختلف، ممکن است در نحوه ارضای انگیزه‏ها، تفاوت‏های زیادی پیدا کنند.
«سلسله مراتب نیازها»یِ مزلو، شامل نیازهای: فیزیولوژیکی (طبیعی)، نیازهای ایمنی، نیاز تعلق و عشق، نیازهای حرمت و نیاز به خودْشکوفایی هستند.
نیازهای فیزیولوژیکی، شامل نیاز به: غذا، آب، هوا، خواب، جنس مخالف و... هستند.
نیازهای ایمنی شامل نیاز به: امنیت، ثبات، نظم و رهایی از ترس و اضطراب است.
نیازهای تعلق و عشق نیز از طریق ارتباط شخص با دیگر مردمان، برآورده می‏شود.
نیازهای حرمت، شامل نیاز به عزت نفس و احترام از سوی خود و دیگران است.
و سرانجام، نیاز به خودشکوفایی، تشخیص توانایی‏های باقوه و قابلیت‏های شخصی است که مستلزم داشتن دانش واقع‏بینانه نسبت به نقاط ضعف و قوت خود است. مزلو، خودشکوفایی را «عمق بودن و نه طول شدن» معنا می‏کند ؛ اما برای رسیدن به این «خودشکوفایی»، ابتدا باید انسان از درگیری با نیازهای رده‏های پایین‏تر رها شود؛ در واقع، نیازهای پایین‏تر باید تا حدودی ارضا شوند تا فرد بتواند به نیازهای عالی فکر کند.
نیازهای رده‏های بالاتر برای بقای انسان، کمتر مورد نیازند ؛ اما سلامت جسمانی و عاطفی، با ارضای آنها تأمین می‏شود. بنابراین، چنین نیازهایی، نیازهای ترقی یا نیازهای هستی گفته می‏شوند. بدین ترتیب، نسل جدید ما نیاز دارند تا از این پلکان ترقی، یکی یکی، بالا روند. نمی‏توان از نوجوانی که هنوز نمی‏تواند نیازهای فیزیولوژیکی خود را برطرف کند و در زیر خط فقر به سر می‏برد، و یا نوجوانی که احساس امنیت خاطر نمی‏کند و درگیر تشویش و اضطراب است و یا آن که نه خانواده و نه جامعه به نیازهای حرمت او بها نداده‏اند و نیاز به احترام متقابل و عزت نفس در وی سرکوب شده، انتظار داشت که به خودشکوفایی بیندیشد!
بنابراین، می‏توان دریافت که ارضای نیازهای رده‏های بالاتر (مانند نیازهای تعلّق و عشق، نیاز به احترام و حرمت از سوی خود و دیگران و در آخر، نیاز به خودشکوفایی) مستلزم شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مناسب خواهد بود. به عنوان مثال، برای خودشکوفایی، آزادی بیان و فرصت‏های بیشتری لازم است تا برای ارضای نیازهای فیزیولوژیک (طبیعی) یا ایمنی.
اما چگونه می‏توان به خودشکوفایی رسید؟
برای رسیدن به خودشکوفایی چند شرط لازم است: اوّل، ما باید از قید و بندهایی که توسط خودمان و جامعه تحمیل می‏شوند آزاد باشیم. دوم، ما نباید توسط نیازهای پایین‏تر (مثل نیاز به مادیات و استرس‏های روزمره زندگی) برانگیخته و آشفته شویم. سوم، ما باید از خودْانگاره‏مان و تصوّری که از دیگران داریم، مطمئن باشیم. ما باید دوست بداریم و متقابلاً دوستمان بدارند. و چهارم، ما باید از نیرومندی‏ها و ضعف‏ها، و خوبی‏ها و بدی‏هایمان شناخت واقع‏بینانه‏ای داشته باشیم.
آنچه گفته شد، مختصری از نیازهای نسل نو است؛ اما بدیهی است هنگامی که نوجوان و جوان نتواند نیازهایش را به سهولت و به طور مشروع ارضا کند، سلامت روانی و بدنی وی به خطر افتاده، ناکام خواهد شد. عواملی که ممکن است چنین وضعیتی را ایجاد نمایند، به دو دسته تقسیم می‏شوند:
اوّل، عوامل شخصی (موانع ذاتی)، از جمله عوامل شخصی‏ای که مانع ارضای این نیازها هستند عبارت‏اند از: بیماری‏های بدنی، نقص عضو، نارسایی یا کمبود استعدادهای ذهنی، نشناختن امکانات شخصی و نداشتن تفکر روشن درباره هدف‏هایی که نوجوان و جوان می‏خواهد به آنها برسد.
دوم، عوامل (موانع) محیطی مانند: رفتار و برخورد بد و نامطلوب خانواده (تربیت نادرست)، مساعد نبودن محیط خانه، نادانی و فقر خانواده، شرایط نامناسب محیط مدرسه، ضعف سیستم آموزشی، مشکلات اقتصادی، وجود تهدیدهای خارجی و... از جمله آنهاست.
بنابراین، لازم است که برای شناخت نیازها و رفع آنها ابتدا این عوامل در نظر گرفته شوند و بعد، بر مبنای آنها برنامه‏ریزی‏های مناسبی جهت آماده‏سازی بستر مناسب برای رشد و خودشکوفایی نسل جوان فراهم شود؛ چرا که نیاز، یک «انرژی زنده»، «پویا» و «فعال» است. این انرژی باید در جهت متعالی سوق یابد و اگر «سرکوب» شود، «دو چندان» خواهد شد و در انباشتی از فشارها به زندگی پنهان ـ اما نیرومندِ ـ خود ادامه می‏دهد.
اگر بپذیریم که نیاز، منبع انرژی است، بر اساس اصل «بقای انرژی»، نمی‏توان آن را از بین بُرد؛ زیرا انرژی از بین نمی‏رود، بلکه قابل تبدیل، تعدیل و تصعید است. چنین است که سرکوب نیازها و یا بد ارضا شدن آنها باعث ایجاد مشکلات عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و روانی خواهد شد.(7)
بخش دوم: گفتگو
آنچه گذشت، شرح مختصری بود در مورد نیازهای نسل جوان. اما در این باره به گفتگو با آقای دکتر احمد برجعلی (روان‏شناس، استادیار روان‏شناسی بالینی و عضو هیئت علمی دانشگاه علاّمه طباطبایی تهران) نشستیم و دیدگاه ایشان را در این زمینه، جویا شدیم.
آقای دکتر برجعلی! به عقیده شما، «نیاز» به چه معناست؟
نیاز، یک کشش درونی است که تعادل فیزیکی (مادّی) و روانی انسان در گرو رفع آن است. نیاز، جزء ذات انسان‏هاست و انسان به وسیله نیاز است که شناخته می‏شود ؛ چرا که انسان، موجودی مادّی است ؛ پس نیازمند است. نیاز، برای انسان، یک امر پایه‏ای و اوّلیه و وجه مشترکی بین همه انسان‏هاست.
به نظر شما، نسل جدید، نسلی که در عصر توسعه فناوری و انفجار اطلاعات به سر می‏بَرَد، به چه چیزهایی نیاز دارند؟
نسل جدید ما همه نیازهای نسل‏های قبلی را داراست: نیازهای فیزیولوژیکی (طبیعی)، اجتماعی، عاطفی و...؛ به طور کلّی از نیازهای پایه‏ای سطح اوّل تا نیازهای عالی انسانی. ولی اگر این نیازها را اولویت‏بندی کنیم، مهم‏ترین آنها این است که یک نوجوان و جوان، نیاز دارد تا به رسمیت شناخته شود و او را باور کنیم. نیاز دارد که شنیده شود و در عصر کنونی که عصر تکنولوژی و سرعت است، به مسائل فکری و عاطفی وی توجّه بیشتری شود. در واقع، آنچه که بیشتر از هر چیز به نسل جوان صدمه وارد می‏کند و مشکلات عاطفی، روانی و شخصیتی را برای آنها ایجاد می‏کند، عدم توجّه فکری و عاطفی به این نیاز آنهاست. پیشرفت زندگی و ماشینی شدن، نباید این باور غلط را در ما ایجاد کند که همه چیز فراهم است، در صورتی‏که اینها نیازهای اولیه هستند. بنابراین، توجّه به ظواهر، نباید ما را از نیازهای اصلی و درونی، همچنین ایجاد روابط صمیمانه با نوجوانان و جوانان غافل کند.
نسل جدید، نیاز به پیشرفت و ترقّی دارد و نیازمند آن است که استعدادهای بالقوه وی شکوفا شوند و برای رسیدن به این شکوفایی، خواهان همراهی، کمک و یاری همه‏جانبه خانوده و جامعه است.
آقای دکتر! چه راه‏کارهایی برای ارضای این نیازها وجود دارد؟ به عبارتی، چه طور می‏توان به یک نوجوان و جوان کمک کرد تا نیازهای وی پاسخ داده شود؟
آنچه مسلم است این که سیاست‏های خُرد و کلان و برنامه‏ریزی‏های ما باید در جهت شکوفا کردن ابعاد مثبت شخصیتی نسل جوان باشد. اگر بستر پیشرفت و ارتقا را برای آنها فراهم کنیم (بستری که باعث به کارگیری و رشد حسّ مسئولیت‏پذیری و تعهد در آنها شود) چنین شرایطی قطعا بسیاری از مشکلات را حل خواهد کرد. این توجّه متکثّر، به عبارتی، نوعی پیشگیری اولیه نیز هست. در حقیقت، ما نمی‏خواهیم به نسل جوانان، چیزی بیش از آنچه دارا هستند، تزریق کنیم. آنچه بدیهی است، این است که آنها هم می‏توانند پیشرفت کنند و نیاز به لطف ندارند ؛ بلکه نیاز به این دارند که شرایط رشد و پیشرفت برای آنها فراهم بشود. ما باید آنها را قبول داشته باشیم، فکر نکنیم ناتوان هستند و یا میزان ایمان و تعهد، مسئولیت‏پذیری و یا دلسوزی ایشان نسبت به نسل‏های پیشین کمتر است. باید دیدگاه‏های منفی را نسبت به جوانان و نوجوانان تغییر داد تا بسیاری از تنگناها خود به خود، حل شوند.
این نگاه منفی که در مسئولان و برنامه‏ریزان جامعه در مورد نسل جدید وجود دارد، باید اصلاح شود ؛ چرا که نسل‏های بعدی، همیشه، هم از لحاظ فکری و هم از جنبه تجربی، نسل‏های قوی‏تر و پیشرفته‏تری هستند. البته این سیاست‏گزاری‏ها و راه‏کارهای عملی، تدریجا شروع شده‏اند ؛ اما باید شتاب بیشتری بگیرند. از طرف دیگر، خانواده‏های ما نیز باید بستر رشد شناختی، تحصیلی، شغلی، اجتماعی و عاطفی فرزندان خود را فراهم و یا آن را تقویت کنند.
بنابراین، داشتن باور مثبت نسبت به نسل جوان، به اضافه توجّه به بُعد آموزشی (یعنی تقویت مبانی فکری و عاطفی) در مورد آنها، هم از طرف خانواده و هم جامعه، در واقع از دو سو و با یک هدف، باعث می‏شود که عزّت نفس آنها افزایش یابد و بیشتر تلاش کنند و قدرت برخورد با مشکلات زندگی در آنها ایجاد شود.
به عقیده شما، نسل جوان جامعه ما، در تطبیق یا سلسله مراتب نیازهایی که «مَزلُو» بیان می‏کند، چه جایگاهی دارند؟ و چه طور نسل جوان می‏تواند به حداکثر آنچه که لیاقتش را دارد (به تعبیر مَزلُوْ: خود شکوفایی) برسد؟
یکی از موانع رشد شخصیت، سطوح (طبقات) جامعه است. در جامعه ما مشکلاتی از قبیل توزیع ناعادلانه ثروت، منزلت، عدالت اجتماعی و همچنین فاصله طبقاتی، فقر و مشکلات اقتصادی ـ اجتماعی وجود دارد. بنابراین، در چنین شرایطی افراد درگیر نیازهای اولیه زندگی می‏شوند و خانواده‏ها مجبورند که فقط برای فراهم آوردن حداقل‏های زندگی تلاش کنند. بنابراین، به دلیل وجود سطوح مختلف اجتماعی ـ اقتصادی، نیازها نیز متفاوت‏اند، و ممکن است در هر سطح و هر خانواده‏ای، بسته به موقعیت‏های خاص اجتماعی، اقتصادی، سطح سواد و... به نیازهای خاصی توجّه بشود. مثلاً توجّه به نیازها در روستاها نسبت به شهرها و در شهرها نسبت به کلانْ‏شهرها متفاوت خواهد بود. برخی سطوح در نیاز به احترام، مشکل دارند. برخی در نیاز به غذا مشکل دارند و بعضی نیز بیشتر به نیاز «پیشرفت» و «شکوفایی» توجّه می‏کنند.
در واقع، از این جهت، در زمینه نیازها، جمع‏بندی جامعی وجود ندارد و جامعه باید با توجّه به سطوح اجتماعی ـ اقتصادی، مورد بحث قرار گیرد. اما آنچه مسلّم است، این که بخش قابل توجهی از جامعه ما، زیر خط فقر زندگی می‏کنند و مطمئنا این مسئله، روی نسل جدید، تأثیرگذار خواهد بود و در چنین شرایطی نیاز به خلاّقیت و شکوفایی، مغفول واقع می‏شود. نسل جوان ما، خواهان بلند پروازی نیستند ؛ ولی انتظار دارند که حدّاقل فرصت‏های لازم برای پیشرفت پله به پله آنها فراهم شود.
برای رسیدن به نیازهای عالی و خودشکوفایی، برنامه‏ریزی‏های جامعی لازم است و سیاست‏های نظام باید به گونه‏ای باشد که بتواند حداقل‏ها را برای تشکیل یک زندگی آبرومند، فراهم کند. البته در سال‏های اخیر، جهش‏های بسیار خوبی در زمینه توسعه اقتصادی ـ اجتماعی صورت گرفته، ولیکن نیازمند شتاب بیشتری است.
آقای دکتر! از دیدگاه شما و با توجّه به معیارهای فرهنگی در جامعه ما، یک جوان خودشکوفا، دارای چه ویژگی‏هایی است؟
خودشکوفایی، دارای مفهوم وسیع و عمیقی است و در واقع، این مفهوم، روی یک طیف قرار می‏گیرد. یک جوان یا نوجوان می‏تواند در مسیر خودشکوفایی و یا در امتداد آن و یا در قله خودشکوفایی باشد. یک جوان خودشکوفا، به «خودْتلاشگری» بها می‏دهد و از بستر خودتلاشگری، زمینه را برای فرآیند رشد همه جانبه خویش فراهم می‏سازد. جوانی که به «خودْکارآمدی» دست پیدا کند، در پی آن، پنجره‏های دیگر خودشکوفایی به روی وی گشوده خواهند شد.
همچنین از دیگر شقوق مختلف افرادِ خودشکوفا، این است که چنین نوجوان یا جوانی، مدیریت زمان را جدّی می‏گیرد و از زمان، به بهترین نحو، سود می‏جوید: جوانی که ساعتی از اوقات فراغتش را در کتابخانه به مطالعه می‏پردازد و یا ساعت‏ها سرگرم یادگیری مهارتی است و یا جوانی که در اقتصاد خانواده سهیم می‏شود.
اما اگر در نسل جوان، «خودتلاشگری» به عنوان هسته محوری درنظر گرفته شود، می‏توان به خودشکوفایی فردی و اجتماعی رسید.
آنچه که در این راستا اهمّیت بسزایی دارد، این است که نسل جدید ما باید نگاهش به خود باشد، نه به دیگران. یعنی، به عبارتی دیگر، نوجوانان و جوانان باید توانایی‏های خود را باور کنند و در راه شکوفایی این توانایی‏ها، پرتلاش و با اعتماد به نفس ظاهر شوند و به خدا و توانایی‏های بالقوّه خویش اتّکا کنند ؛ چرا که خداوند متعال، انسان را به گونه‏ای آفریده است که می‏تواند روی پای خود، بایستد و خودش نیازمندی‏هایش را برطرف کند و به آنچه لیاقتش را دارد، برسد.
آیا نیاز به معنویت هم از سوی روان‏شناسان بحث شده است؟
در برخی از متون روان‏شناسی نیاز به حقیقت‏جویی، نیاز به کمال‏طلبی و نیاز به اتصال به یک مبدأ فوق بشری (از ناحیه برخی از روان‏شناسان مانند «مانسون») مطرح شده است. البته مواضع روان‏شناسان در این زمینه، متفاوت است ؛ اما وجه مشترک همه آنها این است که همگی از نیازهای عالی (چون حقیقت‏جویی، نیاز به معنا کردن خود، کمال‏طلبی و گرایش به یک ایمان پایدار) بحث کرده‏اند.
امروزه در روان‏شناسی، مبحث جدیدی که مطرح می‏شود، این است که انسان، علاوه بر ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی، دارای بُعد معنوی نیز هست، که توجّه به این مسئله هم در پیشگیری از اختلالات روانی و هم در زمینه درمان، بسیار کارساز خواهد بود.
در واقع، کسانی که دارای اعتقادات مذهبی هستند، از یک منبع حمایتی قوی‏ای برخوردارند که این منبع می‏تواند در طول منابع دیگری چون حمایت‏های والدین، اجتماع و همچنین توانایی‏ها و تلاش‏های فرد قرار بگیرد، که البته این منبع، فوق همه اینهاست. چنین طرز تفکری می‏تواند بسیار مفید و مثمر ثمر باشد. امروزه تحقیقات تجربی بسیاری در صدد اثبات این مطلب هستند.
یک جوان، یانوجوانی که دارای اعتقادات مذهبی و روحیه معنوی است، با شفافیت، پویایی و انگیزه بیشتری تلاش می‏کند ؛ چرا که معتقد است کسی وجود دارد که دست او را می‏گیرد و او را تنها نخواهد گذاشت ؛ راز او را می‏شنود و به او یاری خواهد رساند. چنین طرز تفکری باعث می‏شود که فرد، هیچ گاه احساس پوچی، تنهایی و درماندگی نکند و از بسیاری اختلالات، پیشگیری کند.
آقای دکتر! به عقیده شما در چه صورت و چگونه می‏توان نیازهایی را به تأخیر انداخت؟
اولین و مهم‏ترین گام در ارضای سالم نیازها، اولویت‏بندی آنهاست. باید در ارضای نیازها، تقدّم و تأخّر رعایت شود. برای این که نیازهای ما رفع شوند و بتوانیم روی پا بِایستیم، باید توجّه کنیم که به چه پیشْ‏نیازهایی احتیاج داریم. مثلاً در یک نوجوان و یا جوان، رشد علمی یک مسئله جدّی است ؛ همچنین داشتن مهارت شغلی و یا اقدام به ازدواج. ولی هر یک از این نیازها باید در زمان مناسب و بسته به اولویتشان برآورده شوند. مثلاً در یک نوجوان، رشد علمی اولویت اوّل است و به طور فرض، ازدواج، اولویت اوّل نخواهد بود. برای ازدواج، پیش نیازهایی چون رشد عاطفی، رشد عقلانی و رشد مهارتی لازم است.
حال اگر فرد، در سنین نوجوانی، در روابط غلط درگیر شود، جز فرصت‏سوزی کاری انجام نداده است و سلامت روانی و فرصت رشد خویش را از بین می‏برد ؛ چون بحث از یک «نیاز نا به هنگام» است ؛ چرا که فرد، بدون این که حدّاقلّ پیش نیازها را داشته باشد، دست به انتخاب می‏زند و در چنین صورتی مجبور است که انتخاب‏هایی در سطح پایین داشته باشد و با این عمل، رشد همه جانبه خویش را محدود می‏کند. بنابراین او می‏تواند این نیاز زودرس را به تأخیر بیندازد. در غیر این‏صورت، آسیب جدّی خواهد دید.
اما چه طور یک نوجوان و یا جوان می‏تواند فرضا یک چنین نیازی را به تأخیر بیندازد؟ پاسخ، این است که او با پیشرفتی که در زمینه‏های دیگر (مثلاً تحصیلات، مهارت شغلی و مهارت‏های اجتماعی) پیدا می‏کند و با شکوفایی‏ای که در استعدادهای دیگر وی پدیدار می‏شود، می‏تواند نیازی مانند ازدواج را که پیش‏نیازهای آن فراهم نیست، تا زمان مناسب آن به تأخیر بیندازد. بدین ترتیب با شکوفایی در زمینه‏ای دیگر و گذشت زمان، کم کم پیش‏نیازهای این نیاز وی نیز فراهم و تأمین می‏شود و می‏تواند در زمان مناسب آن، به برآوردن این نیاز به طور منطقی و سالم، اقدام نماید.
نسل جوان ما، نیاز به گردش، تفریح، دوست، روابط صمیمی، رشد علمی و ترقّی دارند ؛ اما بین این نیازها باید تعادل وجود داشته باشد. عدم تعادل، مشکل‏ساز خواهد بود. پس باید نیم‏نگاهی به همه نیازها داشت. خانواده‏ها نیز باید به نیازهای فرزندانشان به صورت یک طیف، نگاه کنند، نه به صورت همه یا هیچ. آن‏گاه باید نیازها اولویت‏بندی شوند و سعی شود که به هر نیازی در زمان خاصّ خودش توجّه کافی مبذول شود.
آقای دکتر! در قرآن و احادیث اسلامی به نیازهای انسان به چه صورتی توجّه شده است؟ و نحوه ارضای این نیازها از دیدگاه قرآن و احادیث، چگونه است؟
قرآن، کتاب زندگی است و به همه ابعاد زندگی انسان، توجّه کرده است، از جمله به نیازهای مادی، فیزیولوژیک (طبیعی)، معنوی، ارتباطی، جنسی و... و مهم‏تر این که همه این نیازها را نیز به رسمیت می‏شناسد و حتی با تقدّسی خاص به این نیازها می‏نگرد و به صورت بسیار اصولی و عمیق‏تر از آنچه انسان می‏داند، به نیازهای وی توجّه کرده است.
قرآن، انسان را «موجودی وسیع» می‏بیند که هم دُنیوی است و هم اُخروی، هم دارای بُعد مادی است و هم معنوی و به تناسب این ابعاد وسیع، نیازهای انسان را هم بسیار ژرف می‏داند. در حقیقت، قرآن، هم به نیازهای پایه‏ای انسان توجّه داشته است و هم به نیازهای متعالی.
به طور مثال، قرآن در ارضای نیاز جنسی و بیان فلسفه ازدواج می‏فرماید: «.. تا با همسرانتان آرامش یابید» .(8) به عبارتی، نیاز به ازدواج را به صورت رسیدن به آرامش و تبادل مودّت و رحمت می‏شناسد. همچنین در مورد نیازهای متعالی، نیازهایی چون: نیاز به خداوند، توحید، حقیقت‏جویی و رسیدن به کمال را که در واقع، رسیدن به آن چیزی است که شایسته انسان است، بیان می‏کند.
بنابراین، به نظر می‏سد که در دین اسلام و در قرآن، همه نیازها به رسمیت شناخته شده‏اند ؛ ولی نحوه ارضای آنها متفاوت است. در واقع، بستر ارضای این نیازها، دارای چارچوب‏هایی است که نمی‏توان از آنها سرپیچی کرد و رعایت قوانین و چارچوب‏هایی که در نحوه ارضای نیازها از دیدگاه قرآن وجود دارد، تضمین کننده سلامت روانی فرد خواهد بود.
حتی قرآن در به تأخیر انداختن رفع نیازها، راهبردهای میانی را هم بیان می‏کند. مثلاً می‏گوید اگر توان ازدواج ندارید، عفّت پیشه کنید(9) و صابر باشد، که خداوند با صابران است؛ چرا که همیشه توان رفع نیازها در هر شرایطی وجود نخواهد داشت. از سوی دیگر، این از ویژگی‏های انسان است که می‏تواند نیازهای خویش را به تأخیر بیندازد. مثل آن‏جایی که انسانی گرسنه است و احتیاج به غذا دارد، ولی موظّف است روزه داشته باشد و یا اصولاً مکان و زمان مناسب برای غذا خوردن او وجود ندارد.
بنابراین، هرچیز باید در زمان و مکان و از کانال خاص خودش تأمین شود و قرآن، این محدودیت‏ها را بسیار زیبا در نظر گرفته است.
اگر جوانان و نوجوانان ما با مفاهیم عمیق این کتاب انسان‏ساز، بیشتر آشنا شوند و با آن اُنس بگیرند، شتابزده عمل نکنند و در رفع نیازهایشان منطقی باشند و با در نظر گرفتن اولویت‏ها تلاش کنند، همچنین به تناسب شرایط، بستر رشد مناسبی از جانب خانواده و جامعه برای آنها فراهم شود، با قدرت، پلّکان ترقّی را طی خواهند نمود و به نقاط ثمردهی و خودشکوفایی خواهند رسید. إن شاء اللّه‏!

پی نوشتها:
1.مشکلات نوجوانی و جوانی، ابوالقاسم اکبری، تهران: ساوالان، اوّل، 1381.
2 . munson.
3 . همان‏جا.
4 . شرح غُررالحکم و دُرَرُالکلم، آقاجمال خوانساری، ج 5، ص 425.
5 . قرآن می‏گوید: «دل، آرام گیرد به یاد خدای» (سوره رعد، آیه 28).
6 . Maslow.
7 . روان‏شناسی خودباوری و ارتباط آن با موفقیت، تقی ابوطالبی احمدی، تهران: وحید، 1382.
8 . سوره روم، آیه 21 .
9 . سوره نور، آیه 33.

 

منبع: ماهنامه حدیث زندگی