مَرجَع کل (2)

( مصاحبه با آیت الله جعفر سبحانی پیرامون آیت الله بروجردی(رحمت الله علیه) )

حوزه : با تشکراز حضرت عالی که قبول زحمت فرمودید ، خواهشمنداست ، شخصیت علمی و جامعیت مرحوم آیه الله بروجردی را، به طور فشرده بیان فرمایید.
استاد: مرحوم آیه الله العظمی بروجردی ،از شخصیت های نادری بود که تاریخ شیعه در شرایط خاصی ، نظیر آن را به خود ندیده است .
ما در تاریخ شیعه ، نمونه هایی مانند شیخ مفید، سید مرتضی ، شیخ طوسی ، شیخ طبرسی و... داشته ایم که در هر قرنی ، در دامنن شیعه ، نمونه هایی از آنان پرورش یافته اند.
ویژگی این افراد،این است که در عینن تبحر در فقه واصول ، نسبت به دیگر علوم اسلامی ،از جامعیت هایی برخودار بودند، مثل، شیخ مفید در حالی که فقیه بزرگ شیعه بود، یکی از نوادری است که پایه های فقه شیعه را با دلایل استوار تحکیم بخشید، در علم کلام و فرق ، نمونه عصر خود بود و در مناظره ، قهرمانی به شمار می رفت و که احدی از مخالفان ر، یارای مقاومت در برابراو نبود، به حدی در بیان و تقریر واقامه دلیل ، قوی و نیرومند بود که درباره او می گویند : اگر می خواست ، می توانست ثابت کند که استوانه سنگی ،از آهن و نقره است
عین این خصوصیات را در و شاگرد بزرگ اوو مرحوم سید مرتضی و شیخ طوسی می یابیم . سید در عین تبحر در فقه ، متکلم نامداری بود که کتاب [ شافی] او گواه عظمت اوست . در عین هنرمندی دراین دو علم ، درادب عربی و تاریخ عرب ، مرد بی تظیری بود و کتاب[ الغرورالدرر] او گویای این سخن است .
شیخ طوسی در قلمرو و فقاهت ، ستاره درخشانی است که در نیمه قرن پنجم ، درخشیده و کتابهای النهایه والخلاف والمبسوط، بر عظمت او گواهی می دهند. در تفسیر، نویسنده کتاب[ التبیان] است که عظمت او در این ده قرن محفوظ مانده و کسانی که پس ازاو تفسیر نوشته اند،از این دریای ژرف ، گوهرهایی را به در آورده اند.
همچنین است سخن درباره سیدرضی و شیخ طبرسی و...
ما عین این ویژگی را در مرحوم آیه الله بروجردی می یافتیم .
او در عین ژرف نگری در فقه واحاطه به فروع ،استاد بی نظیر حدیث ، رجال ، درایه و تاریخ بود.
عظمت فقهی او،از تعلیقات ارزشمنداو بر عروه کاملا نمایان است .
از نظراحاطه براقوال علمای فریقین ، در نوع مسائل فقهی ، ممتاز بود و هنگامی که وی ، مساله رااز بعد تاریخی مطرح می کرد،ابتداء، آراء صحابه و تابعان و فقیهان پس ازاین دو دوره ر، مشروح، بیان می کرد، آنگاه به آرای علمای شیعه می پرداخت . تو گویی فقه و تاریخ و ادله آن در دست او چون موم ، نرم است . مرحوم آیه الله بروجردی در عین مهارت در رجال (که بعدا درباره آن سخن خواهیم گفت ) در تاریخ اسلام نیز، دست توانایی داشت . یک دوره تاریخ اسلام را مطالعه کرده بود و خلاصه هایی را در حفظ داشت . وقتی درباره نماز درامکان چهارگانه (مسجدالحرام مسجدالنبی ، مسجد کوفه حائر شریف ) بحث می کرد، درباره حد حائر و سرگذشت غم انگیزاین مرقد شریف ، در دوران خلفای عباسی ، به
صورت مشروح ، سخن می گفت . او، نه تنها در تاریخ عمومی اسلامی ، آگاهی کافی داشت ، بلکه در تاریخ علم کلام ، تاریخ حدیث و تاریخ فقه ، کامل، مسلط بوده . هرگاه سخن ازاین مقوله ها پیش می آمد، به صورت مرحوم شیخ محمدحسین اصفهانی ، کم نظیر بود. حتی مرحوم امام راحل ، روزی براین نکته تصریح کرد. علم اصول ، که گاهی سخن به مناسبتی به مسائل عقلی کشیده می شد، به صورت استادانه در آن باره سخن می گفت .
به خاطر دارم : به هنگام بحث ازامکان تعبد به ظن ، درباره اقسام امکان ،از قبیل امکام ماهوی ،امکان استعدادی و غیره ، به تفصیل ، سخن گفت وابیاتی از منظومه ر، با آن لهجه شیرین خود،از حفظ خواند .
از نظر تسلط بر قواعد عربی واستقاق کلمات ، فرد توانائی بود. پیوسته خواهان آن بود که صحیح بخواند و صحیح بنویسد واگر هم روزی کسی او را متوجه لغزش واشتباهی در تلفظ می کرد، فوق العاده خوشحال می شد وازاو تقدیر می نمود.
از باب نمونه : در بحث اوقات صلاه مغرب ، فقها می گویند باید حمره مشرقیه از قمه الراس بگذرد.ایشان این لفظ را به ضم قاف خوانده و فردای آن روز، به تصحیح آن پرداخت و فرمود برخی از فضلا تذکر داده اند که به کسر قاف است .
در بحث قبله ، مطرح شد که ستاره جدی در برخی از سرزمینه، نشانه قبله به شمار می رود.ایشان نام این ستاره را به ضم جیم (جدی ) تلفظ کرد.
مرحوم شیخ علی اکبرادیب اهری ، یادآور شد تلفظ صحیح آن به فتح جیم است : (جدی )ایشان فوق العاده ازاو تشکر کرد.
دو نامه عربی از مرحوم آیه الله بروجردی در مجله[ رساله الاسلام] دارالتقریب قاهره منتشر شده است . هر دو، حاکی از تسلطاو برانشای صحیح عربی ، آن هم ، تا حدی ، به صورت امروزی آن است . ( اگر فرصت باشد، متون این دو نامه را دراختیار می گذارم که آقایان منتشر کنند) حتی مقدمه ناتمامی که بر جامع احادیث الشیعه نوشته اند، خود بیانگر همین معناست .
شخصیت علمی و فکری و ذهنی مرحوم آیه الله بروجردی را سه چیز تشکیل می داد:
1. خوش فهمی .
2. حافظه قوی و نیرومند.
3. قدرت تحلیل .
نوع افراد، یکی از دو ویژگی نخستین را دارند و جمع میان آن دو نیز، فراوان است ، ولی انسان که میان هر سه ویژگی جمع کند، کمیاب است . در حقیقت مبتکران و موسسان علوم ، بیشتر،ازاین سه ویژگی برخوردار بوده اند.
حوزه :از حضرت عالی خواهشمندیم که بفرمایید خدمات علمی او، درزمان مرجعیت ، به حوزه های علمیه تا چه پایه بوده است ؟
استاد: خدمات حضرت آیه الله بروجردی به حوزه های علمیه ، عبارتنداز
ترویج فقه تطبیقی
درباره خدمات علمی ایشان به حوزه ، همین بس که تحولی عمیق در نوع تدریس و تحقیق و حوزه پدید آورد. روزی که ایشان وارد حوزه علمیه قم شد،از عمراین حوزه ، بیست و پنج سال می گذشت . در حوزه ، قبل از ورودایشان ، شیوه تدریس ، بیشتر، بر تفکر و تعمق استوار بود واز تتبع و جستجو دراقوال پیشنیان و نظریات قدما در فقه ، چندان اثری دیده نمی شد.
تدریس فقه در حدود[ جواهر]،[ حدائق] ،[ ریاض] واحیانا[ جامع المقاصد] خلاصه می شد. آقایان فقهاء به همان روشی که مرحوم شیخ انصاری در[ متاجر] پایه گذاری کرده بود، عمل می کردند.
نخستین کار مرحوم آیه الله بروجردی این بود که : با حفظ تعمق و تفکر، تتبع دراقوال فقها گذشته ،اعم از سنی و شیعه را نیز، بر آن افزود.
استاد:او، معتقد بود که روایات شیعه نیز، بسان آیات قرآن ، برای خود، شان نزولی دارند و آگاهی از شان نزول روایات ، مایه روشن شدن مفاهیم روایات اهل بیت است .این شان نزولها را می توان ، دراقوال صحابه و تابعان و فقیهان بعداز آنان یافت و با آگاهی ازاینها به رموز نهفته در روایات ائمه اهل بیت ، پی برد. فقه شیعه ، باید همراه با آگاهی از نظریات وافکار دیگران باشد. فقه از حالت اختصاصی به فقه تطبیقی و مقارن تبدیل شود.
در همین راست، باید فقیه بر آرای گذشتگان ،اعم از فقهای اهل سنت و شیعه ، رجوع کند و مساله را مطرح سازد. با چنین روشی توانست از کتب فقهای قدیم ، ترویج بیشتری کند و آنها را مطرح سازد. حتی براثر این روش ، کتاب مفتاح الکرامه ، نوشته سیدجواد عاملی ، که در گوشه کتابخانه ها مانده بود، بار دیگر، به صحنه بحث و مطالعه بازگشت . روش تدریس فقه ،[ روش تطبیقی] شد و برای همین منظور، کتاب[ خلاف] شیخ ر، که به زحمت آن را گردآورده بود، منتشر ساخت واز مبسوط و[ تذکره] علامه ، که همگی در فقه مقارن هستند، بیش از حد، تقدیر می کرد.
ترویج از حدیث صحاح مسانید
همگی می دانیم که سنت پیامبر(ص ) دومین رکن استنباط است واحادیث ائمه اهل بیت ( ع ) بیانگر سنت او هستند.
علم حدیث ، یکی از علوم بزرگ اسلامی بود که سالیان درازی ، برای خود، استاد و تلمیذی داشت ، ولی به مرور زمان ،این علم ، فروغ و عظمت خود رااز دست داد و علماء و فقیهان ، به جای آموزش حدیث ازاساتید،از طریق قرائت استاد بر شاگرد، یا قرائت شاگرد براستاد، تنها به مراجعه به کتب حدیث اکتفا کردند. براثراین بی توجهی ، ضبط کلمات و اسانید، بااشکالاتی روبرو شده بود. یکی از کارهای مرحوم آیه الله بروجردی ، توجه دادن فضلای حوزه ، به حدیث بوده چه از نظر متن و چه از نظر سند. برای همین منظور، گروهی را به گردآوری احادیث شیعه ، به صورت نوی دعوت کرد. در سایه نگارش این کتاب ، محدثانی را پرورش داد که هم اکنون ،از وجود آنان در حوزه بهره کامل برده می شود.
ابتکار در علم رجال
استنباط هر حکمی ازاحکام الهی ،از طریق حدیث ، در گرواین است که حدیث ،از نظر[ دلالت] کامل باشد و[ سند] آن نیز، مطابق ضوابط علم درایه[ حجت] باشد.
قسمت دوم ، که شناخت راویان حدیث است ، تا عصر مرحوم آیه الله بروجردی ، جنبه تقلیدی داشت یعنی یک مجتهد در شناخت راویان ثقه از غیرثقه ، به متخصصان مراجعه می کرد واحوال راویان رااز آنان می پرسید مثلا نجاشی ، یکی از رجالیون بزرگ شیعه می گوید :
[عبدالله بن سنان ، ثقه و محمد بن سنان ضعیف است]
او، به همین مقداراکتفا می کرد، ولی مرحوم آیه الله بروجردی ، با شیوه خاص خود، که پیش ازاو، تنها در نوشته مرحوم مولف [جامع الرواه] دیده می شود،این مساله رااز حالت تقلیدی ، به صورت اجتهادی در آورد.
او، با نگارش دو دوره کتاب ،این مساله را عملی ساخت :
1. تجریداسانید کتب اربعه
2. طبقات راویان شیعه
در کتاب نخست ، توانست اعتبار علمی یک راوی را در علم حدیث ، به دست آورد و درباره آن قضاوت کند واین سنجش را دراختیار دیگران بگذارد.
وقتی انسان با مراجعه به چنین کتابی ، دریافت که این ابی عمیر،از 400 محدث نقل روایت کرده و دهها محدث نیز،ازاو نقل حدیث کرده اند و یا صفوان بن یحیی از 140 شیخ نقل روایت کرده و آنگاه قسمتی از روایات آنان رااز نظر ضبط و حسن نقل ، مورد بررسی قرار داد، قهرا مقام علمی آنان ، کامل، به دست می آید که این دو نفر، متخصص حدیث و استاد فن بوده اند و هرگز نمی توان ،او را با کسی که یک روایت از یک شیخ بیشتر نقل نکرده برابر نهاد.
هرگاه بر تعداد مشایخ ، تعداد تلامیذ را نیز بیفزایم و در میان آنان ، شخصیتهای برجسته ای به چشم بخورد که ازاو نقل حدیث نموده باشند، خوداین ، بر وثاقت استاد گواهی می دهد و چنین استنباطی ، بدون احراز وثاقت طرف ،امکان پذیر نیست .
مرحوم آیه الله بروجردی ، در کتاب[ تجریداسانید کتب اربعه] توانسته است بااین روشن ، میزان ارزش علمی و وثاقت علمی و وثاقت و موقعیت هر راوی را در علم حدیث ، از نظر قلت کثرت شیخ و تلمیذ واتقان واضطراب روایت ، کامل، روشن سازد.
وی ازاین راه ، به نگارش کتاب دیگری به نام[ طبقات الرجال] موفق گردید. با طبقه بندی رجال احادیث شیعه ، در عصر حضور و تا حدی در عصر غیبت ، توانست حلقه های رجال را دراعصار مختلف ، به دست آورد و به افتادگیهای برخی ازاسناد پی ببرد. در حالی که بدون شناخت طبقات ، آگاهی ازاین نقیصه ، به آسانی امکان پذیر نبود زیرا وقتی طبقات برای ما روشن شد. در می یابیم که مثل، طبقه سوم از طبقه اول ، نمی تواند حدیث فرا گرفته باشدازاین روی در سند، نامی از طبقه دوم وجود داشته که دراستنساخ از قلم افتاده است .
او، نه تنهااز این طریق ، نقایص سند رااز نظر حذف و سقط و یا قلب (جا به جا شدن ترتیب و طبقه ) ، جبران کرد، بلکه توانست بسیاری از مبهمات اسناد ر، مانند احمد بن محمد یا محمد بن اسماعیل ، که میان افراد زیادی مشترک هستند، روشن سازد، این خود یکی از مشکلات فقه، در مساله استنباط از احادیث بود. چه بسا دراسناد،اسلامی مشترک ، مانع از جزم به صحت روایت می شد زیر، محمدبن اسماعیل ، مشترک بین ثقه و غیرثقه است لذا از طریق شناخت استاد و تلمیذ، می توان موقعیت این گونه راویان را به دست آورد.
البته این دو دوره آثار مرحوم آیه الله بروجردی ، به دستیاری و کوشش شبانه روزی مرحوم حجه الاسلام والمسلمین آقای حاج میرزا حسن نوری ، قدس سره ، آماده انتشار گردیده و هم اکنون انتشارات آستان قدس رضوی ، مقدمات چاپ آن را فراهم ساخته است . باانتشاراین دو دوره ، تحول عظیمی در شناخت راویان شیعه به وجود خواهد آمد.
حوزه : آیه الله بروجردی ،این روش رااز کسی آموخته بود باخود مبدع آن بود؟
استاد:ابتکار و نوآوری مرحوم آیه الله بروجردی ، جای انکار ندارد، ولی ایشان در دوران تحصیل خود در نجف اشرف (1328-1318) علم درایه و رجال و حدیث رااز مرحوم آیه الله شریعت اصفهانی آموخته بود و پس از مرحوم محقق خراسانی (1329-1255) دومین استاد وی مرحوم شریعت اصفهانی بود.
مرحوم شریعت (1339-1266)ازاعجوبه های روزگار در فقه و رجال و حدیث بود. در تتبع واحاطه بی نظیر به شمار می رفت . آثار باقیمانده از او، بر تتبع واحاطه او گواهی می دهد. یکی از آثار خطی ایشان ، که نسخه ای از آن نزداین جانب است ،[ القول الصراح فی نقدالصحاح] ، نام دارداین اثر، گواه است براحاطه او، به دو صحاح و مسانید عامه .
مرحوم آیه الله بروجردی ، زیر دست چنین استادی پرورش یافته و طبعا اراشداو، دراین ابتکار موثر بوده است .
گشودن درهای غرب به روی حوزه
از دیگر خدمتهای آیه الله بروجردی به حوزه علمیه قم ،این بود که ایشان با طرح تفکر شیعه در غرب ، به حوزه های علمیه یک دید جهانی داد زیرااولین کسی بود که توانست با پول سهم امام و کمک تجار، مسجدی را در هامبورگ در کنار دریاچه آلستر،ایجاد کند. در آن زمان ،ایجاد چنین مسجدی از طرف مرجع شیعیان ، در غرب ، برای معرفی اسلام و شیعه ، بی سابقه بود. غربیه، پیش از آن ، شناخت چندانی از شیعه نداشتند، زیرا آنان ،اگراسلام را می شناختند، یااز طریق اهل سنت بود که سعودیه، نوع، مروج آن بودند و یااز طریق قادیانیهای هند، که در غرب ، فعال بودند.اولین شخصی که از طرف آیه الله بروجردی ، برای تبلیغ به مسجد هامبورگ اعزام شد، مرحوم محمدی گلپایگانی بود. (پدر آقا محمدی گلپایگانی که در خدمت حضرت آیه الله خامنه ای است ) بعداز ایشان ، مرحوم آقای محققی ، شهید بهشتی و... رفتند.
آیه الله بروجردی ، بااین عمل خویش ، به حوزویان فهماند که مسؤولیت م، تنها در محدوده حوزه وایران نیست ، بلکه ما باید برای آن سوی مرزها هم برنامه داشته باشیم و کار کنیم .
حوزه : حضرت آیه الله بروجردی ، خدمات اجتماعی بسیاری داشته اند، لطفا خلاصه ای از آن را بیان کنید.
استاد: یکی از خدمات اجتماعی مرحوم آیه الله بروجردی ،اهتمام به وحدت مسلمین بود. مقصوداواز وحدت ، ذوب کردن فرقه ای در فرقه ای دیگر نبود، بلکه هدف این بود که با بیان مشترکات میان دو گروه اسلامی ، خوشبینی شدیدی در میان هر دو گروه به وجود آورد، تا همگی به سوی هدف مشترکی گام بردارند.
ابزاراو برای این تقریب ،این بود که مساله ثقلین و مرجعیت اهل بیت ، در مسائل علمی واسلامی مطرح شود و با دلایل کافی روشن گردد که : پس از پیامبر گرامی و تا روز رستاخیر،اهل بیت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلّم) رهبری فکری مسلمانان را دراختیار دارند.
به دیگر سخن ،اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) دارای دو شان بودند:
1. مساله خلافت و رهبری سیاسی .
2. مرجعیت فکری و علمی .
اگر در مساله نخست اختلافی هست و زمان آن نیز سپری شده است ، ولی مساله دوم ، به قوت خود باقی است و مسلمانان جهان پس از کتاب خد، سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) را نیزاز همین مجرا به دست آورند.
در حقیقت[ تقریب] ، برای او یک نوع ایده و آرزوبود و هرگز جنبه تاکتیکی نداشت . خلاصه :ایشان به مساله تقریب بسیار توجه داشت واز مروجین فکر تقریب بود، حتی در لحظات آخر عمر، (پس از آن که به وسیله تنفس برای چند لحظه ای به هوش می آید) می گوید:
[آیا شیخ محمدتقی قمی به مصر رفته است یا خیر؟]
طرح این تفکر در حوزه ، آن هم در سطح مرجعیت ،از خدمات مهم آیه الله بروجردی است .
یکی از خدمات آیه الله بروجردی ، بناهای عظیم واستواری است که از خود به یادگار نهاد،از جمله : مسجداعظم و نوسازی مدرسه خان و مدرسه باختران .
نمونه دیگراز خدمات اجتماعی ایشان ،این بود که : تا روح در بدن داشت ، هیبت و عظمت او مانع از آن بود که درایران دست به ویرانگریهای اقتصادی ، فرهنگی و دینی به نام اصلاحات بزنند، لذا وقتی در گذشت ، بلافاصله ، بلندگوهای نظام ،اعلام کردند :[موانع از سر راه ، اصلاحات برداشته شده به همین زودی ، برنامه اصلاحات آغاز خواهد شد].
حوزه : حضرت آیه الله بروجردی ، نسبت به عقاید باطله ، حساسیتفوق العاده ای داشتند، لطفا دراین باره توضیح دهید.
استاد: آیه الله بروجردی ، به خاطر همین شدت علاقه ای که به وحدت مسلمانان داشته ، نسبت به فرقه های باطل ، که هیچ گونه اصالتی ندارند و در راه تفرقه بین مسلمانان تلاش می کنند بسیار حساس بود. مانند بهائیت و...ایشان در سال 1335 مبارزه پی گیر خود را با بهائیت شروع نمود. جناب آقای فلسفی ، به دستورایشان ، یک ماه رمضان ،از طریق رادیو، به نقد عقائد واندیشه های بهائیان پرداخت .
مرحوم حضرت امام هم ، مرتب به آیه الله بروجردی ، در تماس بود تا مبارزه با بهائیت ادامه یابد.البته بعد موانعی پیش آمد که آیه الله بروجردی ، نتوانست به مبارزات خویش ادامه دهد.
ایشان ، در همین راست، با تصوف نیز مخالفت می کرد و نسبت به این فرقه ، شدیدا حساس بود.البته تصوف و دکان و دستگاهی واهل خانقاه ، در حالی که عرفان قرآنی و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه رااز صمیم قلب می پذیرفت .
حوزه : چه کسانی بیش از همه برای ماندن آیه الله العظمی بروجردی درقم ، فعالیت می کردند.
استاد: برای آمدن آیه الله بروجردی و ماندن ایشان در قم کسی که از همه بیشتر تلاش می کرد، حضرت امام ، رحمه الله علیه ، بود.اصرارامام هم ، ناشی از شناختی بود که ایشان از شخصیت آقای بروجردی داشتند، ایشان نقل می کردند:
سال 23 که نجف بودم و هنوز آقای سیدابوالحسن اصفهانی هم زنده بود، در جلسه ای که عده ای از فضلای نجف شرکت داشتند به آنان گفتم :
ایرانیان شما آقایان را نمی شناسند. شما باید برای بعداز آقا سیدابوالحسن ، کسی را دعوت کنید که ایرانیان او را بشناسند، تا حوزه نجف را حفظ کند و گرنه از هم می پاشد.
گفتند: مثلا چه کسی ؟
گفتم : آیه الله بروجردی .
این حرف من ، آن وقت ، برای آنان تلخ آمد، لکن پس از مرحوم سید، معلوم شد در نجف کسی که ایرانیان او را بشناسند، نیست ، تا نجف و حوزه آن حفظ کند.
بنابراین ، حضرت امام ، رحمه الله علیه ، نسبت به آقای بروجردی ،از قبل شناخت داشت . روی همین حساب ، زیاد فعالیت می کرد که ایشان به قم بیایند و ماندگار شوند. حتی نامه باامضاء، جمع می کرد و وقتی آقای بروجردی در بیمارستان فیروزآبادی بستری بود، برای ایشان می فرستاد.بعد هم که ایشان به قم آمدند،امام باایشان رابطه داشتند و درس ایشان می رفتند هم فقه و هم اصول .امام ، درس آیه الله بروجردی را مرتب می نوشتند. یک وقت تقریرات درس اصول ایشان را دیدم و خواستم آن نوشته ها را برای ایشان جلد کنم که نپذیرفت .
حوزه :از ویژگی های اخلاقی ایشان اگر مطلبی دارید بیان کنید؟
استاد: مرحوم آیه الله بروجردی ، ویژگیهای اخلاقی بسیاری داشت که من چند نمونه را برای شما نقل می کنم .
دوری از تظاهر
از خصوصیات اخلاقی ایشان این بود که : تظاهر به تقدس نمی کرد. یک بار ندیدم ایشان در جلسه ای بنشیند و تسبیح در دست بگیرد و ذکر بگوید. امام هم چنین بود، تظاهر نداشت . البته مقصوداین نیست که : هر کس تسبیح در دست می گیرد و ذکر می گوید تظاهر به مقدسی می کند زیرا ممکن است ، خالصانه باشد.
اخلاق اجتماعی
در رعایت ادب ،ایشان فوق العاده بود، من این را با یک واسطه از حضرت امام نقل می کنم که : رحمه الله علیه ، فرموده بود:
[آقای بروجردی به منزل ما تشریف آورده بودند، خدمت ایشان پرتقال آوردیم .ایشان پرتقال را خوردند و هسته های آن را در دست خود نگهداشتند و کنار بشقاب نگذاشتند که مبادا کسی ببیند و بدش بیاید].
این تعبیر معروف که می گویند در سه چیزاحتیاط لازم است اموال ، نفوس ، و فروج .ایشان تادبا می گفت :اموال ، نفوس و غیرها.
ترس از خدا
از دیگر ویژگیهای ایشان ، ترس از خدا بود. هر وقت اسم معاد و لقاءالله را می برد گریه می کرد. در همان موعظه هایی که سر درس داشتند ( این هم از سنتهای حسنه ایشان است ) بارها می شد که اشک در چشمانش حلقه می زد.
توسل به اهل بیت
توسل ایشان نسبت به اهل بیت ، بسیار قوی بود. داستانی است که حتما شنیده اید، ولی من آن رابا دو واسطه برای شما نقل می کنم :
مرحوم آقای مفتح رفته بودند خرم آباد، برای منبر واز قول مرحوم آیه الله کمال وند، برای ما نقل می کردند :[آیه الله بروجردی ، چشم درد شدید داشتند. درایام محروم ، بک روز که سینه زنهای آغشته به گل به منزل ایشان می آیند. آیه الله بروجردی ، تیمن، مقداری از آن گلها را برداشته و بر چشم خود می مالند. چشمشان شفا می یابد، به طوری که تا آخر عمر هم ، نیاز به عینک پیدا نکرد و کتابهای خط ریز را به خوبی مطالعه می کرد].
خلاصه : مرحوم آیه الله بروجردی ، به تنهایی جمعیتی بود به تعبیر قرآن ، درباره ابراهیم : [ ان ابراهیم کان امه]
ابراهیم وارامتی بود و آثار مثبت و فراوانی از خود به یادگار گذاشت .
درگذشت او درگذشت فردنبود، بلکه درگذشت امتی بود، به حق ، مصداق آیه[ اولم یروااناالارض ننقصها من اطرافها] بود که دراحادیث اسلامی ، به درگذشت عالم تفسیر شده است . مااین ضایعه بزرگ ر، حتی پس از گذشت سی سال ، بزرگ می شماریم و می گوییم .
از شمار دو چشم یک تن کم
واز شمار خرد، هزاران بیش

منبع : سایت حوزه الف