درآمدی بر اصلاح الگوی مصرف در فرهنگ دينی

در دين مبين اسلام داشتن برنامه صحيح اقتصادی در امور زندگی از نشانه‌های انسان‌های پرهيزكار و با ايمان است.
امام باقر(علیه السلام ) می‌فرمايد: «الكمال كل الكمال، التفقه فی‌الدين و الصبر علی النائبه و تقدير المعيشه؛ رسيدن به درجات عالی كمال انسانی در سايه سه چيز امكان‌پذير است، فهم دين و شناخت آن، داشتن عزمی بلند و همتی استوار در برابر مصائب و مشكلات و سنجش و اندازه نگه داشتن در امور مربوط به معيشت و زندگی اقتصادی».1
يكی از پايه‌های زمينه‌ساز حركت تكاملی برنامه‌ريزی اقتصادی و به روايت ديگر «من علامات المومن ... حسن التقدير فی معيشه؛ تدبير خوب زندگانی و برنامه‌ريزی درست اقتصادی از نشانه‌های انسان‌های با ايمان است».2
اقتصاد صحيح و پويا، امكانات وسيعی برای رشد ساير استعدادهای انسانی فراهم می‌سازد و نداشتن نظام اقتصادی درست و عدم كارآيی آن، باعث اختلال در امكانات رشد و شكوفايی ديگر بخش‌های زندگی انسان می‌شود و آن‌طور كه شايسته و لازم است به آرزو‌ها و آرمان‌های مطلوب نخواهيم رسيد.
در جهان پيشرفته امروز، وجود قوانين و تصميم‌های صحيح اقتصادی، می‌تواند سرنوشت و آينده يك جامعه را تحت تأثير قرار دهد تا جايی كه گسترش تكامل معنوی يك جامعه و فراهم نمودن زمينه‌های انديشه توحيدی و دفاع از كيان جامعه اسلامی و مبارزه با مفاسد اخلاقی و تأمين بهداشت همگانی منوط به اقتصاد سالم است.
از سوی ديگر سردم داران نظام‌های شرقی و غربی، زندگی و حيات اقتصادی را هدف قرار داده‌اند و تمام تلاش خود را صرف ايجاد اقتصاد برتر می‌كنند، زيرا رمز سعادت، موفقيت دولت و نظام سياسی و اقتصادی خود را در رسيدن به اهداف اقتصادی خلاصه می‌كنند و موفقيت يا شكست خود را در حل مسايل و مشكلات اقتصادی رمز اساسی پايداری حكومت می‌دانند.
از مهم‌ترين مسائل جامعه اسلامی و از پايه‌های رشد و تعالی آن، داشتن برنامه درست در امور معيشتی و اقتصادی است كه برای اجرا و تحقق آن نيازمند عزم الهی محكم در برابر مشكلات و برنامه‌ريزی مدون و همكاری مردم و مسئولان از يك سو و هماهنگی سرمايه‌های فرهنگی و مذهبی و ملی يعنی حوزه‌های علميه و دانشگاه‌ها از سوی ديگر؛ بالا بردن سطح فرهنگی جامعه در زمينه‌های اقتصادی، مبارزه با فرهنگ مصارف‌گرايی در ميان مردم، حذف يارانه‌ها از كالاهای خارجی، حمايت از توليدكنندگان داخلی، مبارزه با قاچاق كالا و سرمايه، توجه به فرهنگ دينی و ملی، ايجاد بازارهای رقابتی سالم در درون جامعه، ترويج فرهنگ ساده‌زيستی و قناعت در قشرهای مختلف جامعه، مبارزه با مدگرايی و تجمل‌پرستی، استفاده از نيروهای خلاق و ژرف‌انديش جامعه است.

الگوهای مصرف

همچنين از ديگر مسائل از بين بردن فاصله‌های طبقاتی در سطح كل، تدوين طرح جامع دراز مدت اقتصادی و هماهنگی آن با برنامه‌های كوتاه مدت، استفاده از انديشه‌های ناب اسلامی در تدوين برنامه‌های اقتصادی يا استناد به آيات و روايات، استنباط احكام فقهی در بعد اقتصادی و تفسير صحيح آن با به كارگيری نيروهای آگاه و انديشمند، تحقق اصل عدالت اجتماعی، كنترل و هدايت شيوه‌های مصرف در جامعه، محدوديت در واردات كالاها و اشياء غيرضروری، اجرای اصول قانون اساسی در زمينه اقتصادی، توجه به كرامت انسانی بر اساس اصل خليفه الهی و محور آفرينش و امانت داری الهی و ... است كه می‌تواند راه كارهايی در جهت پويايی و شكوفايی اقتصادی جامعه اسلامی باشد.
اقتصاد بر سه پايه اساسی توليد، توزيع و مصرف استوار است، ولی در حقيقت هدف نهايی توليد و توزيع، ايجاد زمينه‌های مناسب برای تأمين مصرف است و هدف نهايی همه تلاش‌ها و كوشش‌های اقتصادی افراد، مصرف است. در مصرف، اشباع تمايلات و ارضای نيازهای جسمی و روانی انسان است.

هدايت و كنترل مصرف

هدايت و كنترل مصرف از راه‌های زير امكان‌پذير است. 1- ايجاد انگيزه‌های مثبت كه انسان را به سوی شيوه‌های صحيح آن هدايت كند 2- ايجاد انگيزه‌های منفی و حذف بسياری از مصارف غيرضروری 3 – محدوديت قوانين مصرف و جلوگيری از مصرف‌های غيرضروری مانند مصرف مواد مخدر و مشروبات الكلی 4 – تدوين قوانين و الگوهای صحيح مصرف مانند استفاده از شبكه آبرسانی بهداشتی همگانی يا بهره‌برداری درست از سرمايه‌های ملی چون نفت و گاز 5 – جلوگيری از توليد كالاهای غيرضروری و تجمل گرايانه 6 – هماهنگی سطح مصرف افراد جامعه با سرمايه‌های ملی 7 – حاكميت نظام ارزشی مصرف بر اساس احكام دينی و دستورات اسلامی.
اسلام برای ايجاد انگيزه‌های مثبت و زدودن انگيزه‌های منفی، اهرم‌های هدايت و ارشاد فراوانی دارد كه با وضع قوانين جامع دينی و اجرای آن می‌توان از مواردی كه به صلاح جامعه نيست و مفاسد فراوانی را به همراه دارد جلوگيری نمود كه می‌توان آن‌ها را بدين گونه دسته‌بندی كرد.

الف: مصارف لازم و ضروری:

مقدار مصرفی كه برای ادامه زندگی انسانی و حفظ وجود از امراض و بيماری‌ها و ناراحتی‌های جسمی و روانی لازم و ضروری است و برای افراد واجب است كه وظيفه دولت اسلامی، اجرای آن است.
خداوند در قرآن می‌فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا ، لاتحرموا طيبات ما اَحَلّ الله لكم و لاتعتدوا، ان الله لايحب المعتدين و كلوا مما رزقكم الله حلالاً طيباً و اتقوا الله الذی انتم به مومنون؛ ای كسانی كه ايمان آورديد چيزهای خوبی كه خداوند بر شما حلال فرموده است بر خود حرام نكنيد و از آن چه حلال كرده است نيز تجاوز ننماييد، همانا خداوند تجاوزكاران را دوست نمی‌دارد و از آن چه خداوند به شما روزی داده است، در حالی كه حلال و نيكو است بخوريد و تقوای الهی كه به آن اعتقاد داريد، پيشه سازيد3»
استفاده صحيح از نعمت‌های الهی، در اين مورد تشويق قرار می‌گيرد. خداوند كسانی كه از روی جهالت و نادانی، برخی از نعمت‌های الهی را بر خود حرام كرده، مورد سرزنش قرار می‌دهد و می‌فرمايد: «قَد خسر الذين قتلوا اولادهم سفها بغير علم و حرموا ما رزقهم الله افتراء علی الله قدضلوا و كانوا مهتدين؛ به راستی زيان كردند، كسانی كه فرزندان خود را از روی نادانی و بدون علم كشتند و آن چه به آنان به آنان روزی داده شده است، از روی افترا بر خدا بر خويش حرام كردند، به راستی گمراه شدند و آن‌ها هدايت نمی‌يابند.4»
اسلام اجازه نمی‌دهد كه آن چه را خداوند به عنوان نعمت‌های خويش را در اختيار بشر قرار داده، متروك و بدون استفاده بماند و پارسايی، بدين معنی كه انسان از خوردن و پوشيدن و بهره‌مندی از مكانات مادی صرف نظر كند مورد پذيرش اسلام نيست‌.
هم چنين آن چه مربوط به افراد تحت تكفل انسان است نيز واجب است و انسان بايد نيازهای متعارف زندگی همسر و فرزندان و افراد تحت تكفل خود را تأمين نمايد. امام رضا(ع) می‌فرمايد: «ينبغی للرجال ان يوسع علی عاليه لئلا يتمنوا موته، برای مرد سزاوار است كه بر عائله‌اش توسعه بخشد تا آرزوی مرگ او را نكنند. 5

ب: مصارف برتر

استفاده از نعمت‌های الهی با حدود شرايط و ضوابط آن، نبود اسراف و تنذير و ادای حقوق ديگران از نظر شريعت پسنديده و لازم است خداوند در آيات قرآنی نعمت‌های خويش را بر می‌شمرد و انسان‌ها را به بهره‌مندی از آن تشويق می‌كند. ذيلا نمونه‌ای بيان می‌گردد: «كلوا من رزق ربكم و اشكروا له، بلدة طيبة و رب غفور؛ از روزی پروردگارتان بخوريد و برای او شكر كنيد، شهر خوب و خدای بخشنده‌ای داريد 6»
به كارگيری نعمت‌های الهی با عمل در نزد خداوند محبوب و پسنديده است و روحيه انباشتن و احتكار و مخفی نگه داشتن و ظاهر خويش را فقير و بيچاره جلوه دادن به شدت از ديدگاه دينی مورد نكوهش است. در عين حال اسلام ، استفاده از همه چيزهايی كه از جانب شرع حرام نيست، مجاز می‌شود و نسبت به مصرف بعضی از كالاها مانند استعمال عطر و بوی خويش توجه شده است.
در دين امر انفاق و نيازمندان و پرداخت زكات و خمس و پذيرش هدايای دوستانه نيز تأكيد شده كه تاريخ اسلام پر از اطعام‌ها و اكرام‌ها و پذيرايی‌هايی است كه دوستان مومن نسبت به يكديگر انجام می‌دادند كه همگی ناشی از ارشادهای و راهنمايی‌های رهبران دينی بوده است.

ج: مصارف حرام

در اسلام مواردی وجود دارد كه ما را از مصرف بعضی چيزها باز می‌دارد و آن را گاه حرام و گاهی مكروه و ناپسند می‌شمرد مانند مصرف چيزهايی كه به صراحت حرام است مانند گوشت خوك و مصرف چيزهايی كه برای انسان زيان‌آور است مانند سموم و مواد مخدر. خداوند متعال می‌فرمايد: «و لاتلقوا بايديكم الی التهكه؛ خود را با دست خويش به هلاك نرسانيد7»
مصاديق سياسی و اقتصادی نيز اقتضا می‌كند كه برخی از كالاهايی كه از كشورهای غيراسلامی وارد می‌شود، تحريم گردد. مثلا در صورتی كه روابط سياسی ـ اقتصادی اين نوع كشورها موجب تسلط دشمنان اسلام بر جهان يا زمينه‌های وابستگی اقتصادی يا توهين و تحقير و تضعيف جامعه اسلامی شود، بر مسلمانان واجب است كه از استقلال و موجوديت سياسی ـ اقتصادی خود را دفاع كنند كه اين دفاع گاه به صورت عدم خريد و مصرف نكردن كالاهای بيگانه يا كالاهايی كه كشورهای اسلامی در اختيار دارند، صورت می‌پذيرد.
در اين صورت زمامداران بايد مصرف و تجارت اين كالا را تحريم كنند. امام خمينی(ره) در اين زمينه می‌فرمايد: «اگر در روابط بازرگانی دولت‌ها يا تجار مسلمان با برخی از دولت‌ها يا تجار بيگانه، بر بازار مسلمين و زندگی اقتصادی آنان خوفی باشد، ترك اين روابط واجب و تجارت حرام است و بر بزرگان مذهب است كه با وجود چنين ترسی، بر حسب اقتضای شرايط، كالا وتجارت آنان را تحريم كنند و بر امت اسلامی لازم است كه از آنان پيروی كنند، همچنان كه بر همه مسلمين واجب است كه در قطع روابط بكوشيد. 8»
اسراف يكی ديگر از مصاديق حرام است، اسراف تجاوز از حد و اگر انسان در به كارگيری اشياء از حدود شايسته آن خارج شود مصداق «مسرف» خواهد بود. در قرآن كريم و روايات معصومان تأكيد فراوان بر پرهيز از اسراف شده است. خداوند تبارك و تعالی می‌فرمايد: «كلوا و اشربوا و لاتسرفوا، انه لايحب المسرفين؛ بخوريد و بياشاميد و اسراف نكنيد، همانا كه خداوند اسراف‌كاران را دوست ندارد.9 »
و در جای ديگر می‌فرمايد: «و ان المسرفين هم اصحاب النار؛ و همانا اسراف‌كاران، آنان اهل آتش هستند. 10»
اسراف مصاديقی چون تضييع، اتلاف مال مانند دور ريختن آب و شير و مواد غذايی و پوشاكی و مصرف بيش از حد و خارج از شأن، سوم مصرف چيزی كه به آن نياز نيست. مولا علی(ع) می‌فرمايد: «للمسرف ثلاث علامات، ياكل ما ليس له و يلبس ما ليس له و يشتری ما ليس له؛ اسراف كار سه نشانه دارد، چيزی را كه مال او نيست می‌خورد و چيزی را كه مال نيست می‌پوشد و چيزی را كه مال او نيست، می‌خرد. 12»
اسراف عوارضی فراوانی دارد از جمله، كمی بركت در زندگی، ايجاد فقر و تهی دستی، نزول عذاب الهی، ايجاد فاصله طبقاتی و ... كه بايد با آن مبارزه كرد و شيوه مصرف صحيح را به همگان آموزش داد تا خير و سلاح دنيا و آخرت نصيب همگان شود.
گامی فراتر از اسراف، تبذير، بريز و بپاش‌های فراوان را به همراه دارد، اسرافی كه همراه اتلاف مال باشد و هيچ غرض عقلانی بر آن مترتب نگردد. مثلاً مال در راه عياشی‌ها و می گساری‌ها و مجالس لهو و لعب و قمار و موارد نامشروع خروج شود كه اين كار برای نامشروع علاوه بر فساد جامعه، نابودی فقر او تهی دستان را همراه خواهد داشت. در صورتی كه انسان در امر حلال نيز افراط كند و بيش از حد متعارف و مناسب با حال و شأن خود صرف كند، تبذير خواهد بود.

د: مصارف مكروه:

مصروف بيش از حد متعارف برای هر شخصی، با وجود نياز بيشتر برادران و خواهران دينی او مكروه و ناپسند است. اگر كسی سير باشد و همسايه و هم كيش وی گرسنه از ايمان دور است و اگر فردی لباس بپوشد ولی هم دين وی برهنه باشد به خدا ايمان ندارد.
مصرف بسياری از اشياء يا زياده در آن‌ها كراهت دارد مانند پوشيدن لباس سياه و لباس تنگ و خوردن گوشت حيوانات سواری و باركش از آن جمله است. كم كردن و تنگ گرفتن درمخارج زندگی ـ با وجود داشتن قدرت بيشتر در مصرف نيز ـ از ديدگاه مكتب اسلام مورد نكوهش واقع شده است.

آسيب‌شناسی الگوی مصرف

در ميان متغيرهای گوناگون اقتصادی، شايد هيچ كدام به اندازه «مصرف» برای عموم مردم مهم نباشد. به گونه‌ای كه بسياری بر اين باورند كه هدف از فعاليت‌های اقتصادی ديگر مانند پس‌انداز، سرمايه‌گذاری، توليد و ... در نهايت مصرف است. متأسفانه دركشور ما ايران، الگوی مصرف به الگوی مصرفی غرب نزديك می‌شود بدون اين كه بنيان‌های توليدی و اقتصادی تقويت شده باشد.
در اصطلاح اقتصادی «مصرف به معنای استفاده از كالا در هر دوره معين و يا مقداری ازخدمات يك كالا در هر دوره‌ای مورد بهره‌برداری قرار گيرد، است» اين مفهوم در اسلام با ساير مفاهيم رايج آن تفاوت دارد، زيرا نگاه اسلام به مصرف، نگاه ابزاری است و در نتيجه روش مصرف، محدوديت‌های و چارچوب خاصی را برای آن درنظر گرفته است. در نگرش اسلامی می‌توان مصرف را استفاده و كاربر و كالاها و خدمات برای برآوردن نيازهای انسانی ناميد كه او را در راستای رشد و شكوفايی اخلاقی و رسيدن به قرب و كمال انسانی و الهی مورد نظرش ياری می‌كند.
الگوی مصرف اسلامی بر پايه اصول مشخص و روشنی است كه با حركت از آن‌ها به اصول خاص می‌رسيم. اولين اصل اساسی و بديهی، اصل مسئوليت است. در اسلام انسان در قبال آزادی‌اش مسئوليت دارد و نمی‌تواند خود را تافته جدا بافته تلقی كند. در چار چوب اسلامی، زندگی و عمل انسان بايد از هر نظر با مفهوم گسترده «عدل» مطابق باشد. ضرورت اعتدال در مصرف‌، از اين رو بيشتر روشن می‌شود كه بدانيم، انسان موجودی است با تمايلات انحرافی و خيال‌های باطل و سركش كه اگر مهار نشود او را از مرز بشريت و مسئوليت‌پذيری خارج و به موجودی خطرناك تبديل خواهد كرد.
شكل و سطح مصرف كنندگان كالا و خدمات (افراد ، خانوارها ، بنگاه‌ها، دولت و ... ) است كه تحت تاثير استاندارد مصرف، در آمد موقعيت اجتماعی و از همه مهم‌تر اعتقادات و مبانی فكری فرد يا جامعه تغيير می‌كند.
در يك دسته‌بندی كلی، عوامل مؤثر بر الگوی مصرف عبارتند از، توزيع در آمدها، الگوی تغذيه، عوامل فرهنگی، توسعه يافتگی جامعه، تبليغات، نوع نگرش و جهان‌بينی‌، كسب منزلت اجتماعی و ...
الگوهای مصرف در ايران شامل موارد ذيل است: الف) مصرف؛ يكی از دو ركن اصلی تشكيل دهنده تابع در آمد ملی است. ركن ديگر در اين تابع، پس‌انداز است كه اين دو با هم رابطه معكوس دارند هر چند سرمايه‌گذاری بيشتر در جامعه فراهم می‌شود. نامعقول بودن الگوی مصرف در كشور به حدی است كه برخی از مصارف در ايران رشد بالاتری نسبت به مصرف‌ترين كشورها دارد. رشد مصرف فرآورده‌های نفتی در ايران در سال 1375 نسبت به سال قبل 7/6 درصد بوده در حالی كه اين رشد در خاورميانه به طور متوسط كمتر از 6/2 درصد بوده است.
ب) درآمد ملی عامل اصلی در يقين الگوی مصرف يك كشور است، اگر منابع تجهيز درآمد ملی، درعين تنوع از ثبات نسبی برخوردار باشد، می‌توان الگوی مصرف مناسب و برنامه‌ريزی شده برای آن كشور تدارك ديد. در ايران درآمد ملی متكی بر درآمد نفت است و قيمت جهانی نفت تحت تأثير عوامل گوناگون به ويژه سياسی است. افزايش قيمت نفت، درآمد سالانه را بالا می‌برد و در پی آن مصرف و پس‌انداز افزايش می‌يابد و تقاضا برای كالاهای مصرفی داخلی و خارجی بالا می‌‌رود و در نتيجه الگوی مصرف تغيير می‌كند.
در ناحيه پس‌انداز تقاضا برای كالاهای سرمايه‌ای زياد می‌شود و توهم درآمدهای ارزی دائمی به دليل صادراتی بودن كالا به وارد كردن فناوری پيشرفته می‌انجامد. صنعت ارز بر و وابسته به خارج می‌شود و الگوی توليد نيز تغيير می‌كند، بنابراين شكل ديگر دلاريزه شده دلار است.

الف) اصلاح الگوی مصرف؛

راه كارهای پيشنهادی
يكی از تحولات اساسی كه بايد در الگوی مصرف فعلی در ايران به وجود آيد، تغيير ذائقه مردم از كالاهای خارجی به سمت توليد داخل است. در وضع فعلی با وجودی كه در بسياری از زمينه‌ها، توليد داخلی می‌تواند نيازهای جامعه را تامين كند، مصرف كنندگان ترجيح می‌دهند از كالاهای مشابه خارجی استفاده كنند كه اين گرايش را می‌توان ناشی از باورهای فرهنگی شكل گرفته در طول ساليان متمادی و نيز كيفيت غير استاندارد داخلی دانست.

ب) كنترل مصرف و رياضت اقتصادی؛

از سوی ديگر، وضعيت نابهنجار مصرفی جامعه طوری است كه تنها نمی‌توان آن را با فرمول‌های اخلاقی كنترل كرد، بلكه دولت با كنترل مصرف و رياضت و قناعت و ... راه را برای رسيدن به اقتصادی سالم و شكوفا و پويا كردن بر پايه اصول انديشه‌های اسلامی كرد.
تاكيد اسلام بر انفاق

ج)تدوين مقررات در مورد مصرف؛

الگوی مصرف را نمی‌توان تنها با افزايش قيمت‌ها تغيير داد، بلكه روش‌های تبليغاتی و آموزش و برانگيختن مردم به شيوه زندگی، امتيازهای مالياتی پيش‌بينی شود يا مجازات‌هايی در مورد اسراف كنندگان اعمال شود.

د) ارائه الگوهای مصرفی دينی؛

ارائه الگوهای مصرفی قابل قبول و مطابق امكانات و شئون اسلامی‌، دين می‌تواند عامل مؤثر در تغيير مصرف و منتقد تاثيرات مخرب آن باشد. عالمان دين می‌توانند با تكيه برآموزه‌های دينی و الگوهای برانگيزاننده مردم را به محدود كردن اميال و به كالاهای داخلی و تجارت مصرفی ترغيب كنند. جهت‌گيری ارزشی، شروع مفيدی برای نقد دينی، از مصرف‌گرايی است.

پی نوشتها:

1. اصول كافی / ج 1 / ص 32
2. وسايل الشيعه / ج 12 / ص42
3. مائده / 88-87
4. انعام / 140
5. وسايل الشيعه / ج 15 / ص749
6. سوره سبا / 15
7. بقره / 195
8. تحرير الوسيله / ج 1 / ص 487
9. انعام / 141
10. مومن / 43
11. بحارالانوار / ج 75 / ص 303

منابع و مآخذ
1- الفبای اقتصاد ؛ نفيسی ، حسن ، نشر به آفرين ، چاپ اول ، تهران ، 1386 .
2- توسعه اقتصادی ؛ همتی ، عبدالناصر ، انتشارات سروش ، چاپ اول ، تهران ، 1376 .
3- درآمدی بر اقتصادی اسلامی ؛ پژوهشكده ی حوزه و دانشگاه ، انتشارات سمت، چاپ پنجم ، تهران ، 1380 .
4- طرح و مبانی اقتصاد در قرآن ؛ دهش ور ، مسعود ، نشرآوران ، چاپ اول ، تهران ، 1385 .
5- مجموعه مقالات همايش اقتصاد ايران در گام نهم ؛ روابط عمومی وزارت امور اقتصادی و دارايی ، انتشارات ترمه ، چاپ اول ، تهران ، 1385 .
6- نظام اقتصاد اسلامی ؛ عبدالكريم بی آزار شيرازی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ اول ، تهران ، 1368 .
7- نظام اقتصادی صدر اسلام ؛ جمشيدنژاد اول ، غلامرضا ، انتشارات اساطير، چاپ اول، تهران، 1385 .
منبع : سایت ایکنا
/خ