عبادت نردبان ترقي

اينکه مي فرمايد: و اعبد ربّک حتي يأتيک اليقين: عبادت کن تا به يقين برسي نه به اين معناست که اگر به يقين رسيدي عبادت را رها کن. مثل اينکه به انسان مي گويند اگر خواستي به سقف برسي تا پشت بام را ببيني، از نردبان استفاده کن؛ پله هاي نردبان را طي کن تا پشت بام را ببيني. اين نه به آن معناست که وقتي پشت بام را ديدي بگويي نردبان چيست؟ زيرا با تکيه به اين نردبان پشت بام را مي بيني. عارف اگر به مقام يقين مي رسد چون به عبادت متکي است و اگر به جايي رسيد که يقين پيدا کرد و عبادت را ترک کرد، ترک عبادت ملازم با سقوط است. ممکن نيست انسان در مرحله اي بي نياز از عبادت باشد.
بندگي براي بنده ذاتي است؛ در دنيا يا آخرت. منتها در آخرت عبوديّت به نحوه ي ديگري ظهور مي کند. در دنيا به صورت نماز و روزه است ولي در قيامت به ايشان مي گويند: «اقرء وارقه»(1). آنجا ديگر جاي عمل نيست؛ بلکه جاي ظهور نتايج اعمال است. آنچه که در دنيا از آيات خوانده اي يکي پس از ديگري در قيامت ظهور مي کند و يکي پس از ديگري بالا مي روي.
«اقرء وارقه» به معناي اين نيست که در قيامت قرائت کن و بالا برو؛ زيرا اولا در دنيا به ما مي گويند بخوان، چه اينکه آيات قرآن خزاين الهي است؛ پس بخوانيد و بالا برويد و هر درجه اي که گرفتيد، پله اي باشد که شما را بالاتر ببرد و شما را متحرک کند؛ نه اينکه همانجا بايستيد.
ثانيا در قيامت هم گفته مي شود: اين درجاتي که مي بينيد، محصول کارهاي دنيايي شما است. ظهور کارهاي دنيا در قيامت به اين است که هر چه در اينجا خوانده ايد، در قيامت به صورت ترقي نصيب شما مي شود. بنابراين، عبادت نردبان است. گاهي انسان اين نردبان را مي گيرد و به درون چاه مي رود؛ مثل کسي که منافقانه يا رياکارانه عبادت مي کند. اين نردبان را وقتي به دست چاه کن بدهيد به چاه مي رود. وقتي به مهندس برق بدهيد، به طرف بالا مي رود. پس بستگي دارد که اين نردبان را به دست چه کسي بدهيد. منافقان عبادت را انجام مي دهند که پايين بروند و مؤمنان عبادت را انجام مي دهند که بالا بروند. براي آنان اين نقش را دارد که (واعبد ربّک حتي يأتيک اليقين)(2) و براي منافقان اين نقش را دارد که (فهم في ريبهم يترددون)(3).
اين نردبان هرچه پله هايش بيشتر باشد منافق را بيشتر به عمق چاه فرو مي برد و هرچه بيشتر عبادت کند، شقي تر خواهد شد. از طرف ديگر هرچه درجات ايمان انسان بيشتر باشد، به باطن عبادت، يعني جايي مي رسد که به جز خدا نبيند.
گر ما در باطن احساس آرامش کرديم، به حکمت عبادت رسيده ايم؛ آنگاه چيزي ما را نمي لرزاند و هيچ حادثه اي ما را نگران نمي کند. بدون عبادت انسان نمي تواند يقين پيدا کند. ممکن است کسي عالم شود و عبادت صوري داشته باشد اما اگر به سرّ عبادت نرسد، از اهل يقين نخواهد بود.
«ربّ» يعني مالک، مدبر. آن مبدأ هستي که تقدير و تدبير انسان به دست اوست ربّ انسان است و انسان نمي تواند بدون او نيازهاي خود را برطرف کند. قهرا خداوند مدبّر مي شود؛ پرستش هم براي آن است که انسان از نفع و کمال معبود استفاده کند؛ لذا تعليق حکم بر اين وصف که فرمود (واعبد ربّک) ناظر به اين استدلال است که چون ربّ تو است وي را عبادت کن، عبادت براي چيست؟ آيا براي اينکه روزي شما را تأمين کند؟ او گرچه رزاق است ولي شما براي تأمين روزي او را عبادت نکنيد؛ او رحيم است اما شما براي اينکه به جهنم نرويد او را عبادت نکنيد. همت شما بلند باشد و براي جهنم نرفتن و حتي براي اينکه به بهشت برويد عبادت نکنيد؛ زيرا او شما را به بهشت مي برد. خوب است انسان خود را بالاتر از اين امور بداند و مانند امام صادق (عليه السلام) چون خدا را دوست دارد عبادت کند.
تو بندگي چو گدايان به شرط مزد مکن
که خواجه خود روش بنده پروري داند

پي نوشت :

1- کافي، ج 2، ص 601، ح 12؛ کنزالعمال، ج 1، ص 520، ح 2330.
2- سوره ي حجر، آيه ي 99.
3- سوره ي توبه، آيه ي 45.

منبع : کتاب حکمت عبادات 
/س