گدايي به شاهي که مقابل نشيند

بررسي دکترين اقتصادي در عصر ظهور

اشاره :

دکترين اقتصادي اسلام که نمونه کامل و ايده آل آن در عصر ظهور حضرت مهدي (عج) تحقق مي يابد ، تفاوت هاي اساسي و ماهوي باديگر نظام ها و از جمله نظام سرمايه داري دارد که آثار و نتايج متفاوتي نيز بر آن مرتب خواهد شد .
جامعه آرماني مهدوي ، در ادبيات ديني همواره جامعه اي ايده آل و الگوي مطلوب مسلمانان معرفي شده و تحقق آن از وعده هاي خداوند و پيشوايان معصوم شمرده مي شود . در روايتي که درباره عصر ظهور و تشکيل دولت جهاني حضرت ولي عصر (عج) است ، ويژگي هاي فراواني براي چنين جامعه اي ذکر شده که تحقق جامعه اي توسعه يافته را نويد مي دهد .
در اين مقاله به چارچوب کلي دکترين مهدويت بر اساس متون ديني مي پردازيم .
نظام اقتصادي بيانگر اصول، مباني و اهدافي است که بر اساس آن ها رفتارهاي اقتصادي در يک جامعه شکل مي گيرد . اين که مصرف کننده چه چيز و چه مقدار و چگونه مصرف کند ، توليد کننده چه کالايي و چه مقدار توليد مي کند . در نظام سرمايه داري بر اساس تفکر دئيسم اصالت فرد ، مالکيت خصوصي و آزادي اقتصادي و نيز با هدف حداکثر کردن رشد و رفاه اقتصادي، رفتارهاي اقتصادي در جامعه شکل مي گيرد .
دکترين اقتصادي اسلام که نمونه کامل و ايده آل آن در عصر ظهور حضرت مهدي (عج) تحقق مي يابد تفاوت هاي اساسي و ماهوي با ساير نظام ها و از جمله نظام سرمايه داري داشته ، آثار و نتايج متفاوتي نيز بر آن مترتب خواهد شد .

مباني دکترين اقتصادي مهدويت

در هر نظام اقتصادي، بر اساس اصول پذيرفته شده در آن نظام، سعي در سامان دادن رفتارهاي اقتصادي در جهت اهداف مورد نظر آن مي شود . در نظام اقتصادي اسلامي نيز مباني و اصولي در رده هاي مختلف وجود دارد که شکل دهنده رفتار اقتصادي مسلمانان، چون توليد ، مصرف ، مبادلات و... خواهد بود با اين تفاوت که اين اصول برگرفته از وحي است . در اين بخش مهمترين اصولي را که به همراه مباني ، رده هاي بعدي رفتار مسلمانان را شکل مي دهد بيان مي کنيم .

1- خداباوري و اعتقادبه عالم آخرت

تفاوت اساسي نظام اقتصادي اسلام با ساير مکاتب، مسئله خداباوري و اعتقاد به عالم آخرت است که ريشه ساير تفاوت ها در بين اين نظام و ساير نظام هاي اقتصادي است .
اولين اقدامي که پيامبران بعد از رسالت خود انجام مي دادند، تلاش در جهت دعوت انسان ها به يگانگي خداوند و اعتقاد به عالم آخرت و تقويت ايمان آنان بود. آنان به خوبي مي دانستند که هرگاه ايمان به خداوند در دل فردي رسوخ کند، فعاليت هاي خود را همان گونه که خداوند مي خواهد انجام مي دهد . بر اين اساس انسان خدا باور، هيچگاه در استفاده از منابع طبيعي، حقوق ديگران را از بين نمي برد . او کار و تلاش وآباد کردن زمين را عبادت مي شمارد، هيچ نعمتي از خدا را ناسپاسي نمي کند و و رفتار او موجب اتلاف و اسراف در آن ها نمي شود . در عصر ظهور حضرت ، اعتقاد مردم به اوج خود مي رسد . رواياتي که دلالت بر افزايش سطح معنويت و کم شدن معصيت بر روي زمين است، ناظر بر همين موضوع است .

2- ارزشمندي دنيا

با وجود اين که انسان معتقد خدا باور ، آخرت را در نظر دارد و سعادت واقعي را در جهان ديگر مي داند و به رغم آن که برخي از نصوص ديني بر بي اعتباري دنيا، فريبندگي آن و نيز تشويق به کناره گيري از آن تأکيد مي ورزد؛ دقت در اين عبارت ها، به ويژه با توجه به آيات و روايت هايي که زندگي دنيا را ستوده است، بيانگر اين است که دنيا ارزش دارد و مذمت و نکوهش آن ممنوع است؛ ولي اگر موجب غفلت انسان و باز داشتن وي از هدف اصلي شود، مورد مذمت و نکوهش واقع مي شود. دنيا اگر درست مورد بهره برداري قرار گيرد، سبب نجات و رستگاري انسان مي گردد . انسان معتقد، دنيا را مزرعه آخرت و به منزله مرکب راهواري مي داند که او را در رسيدن به هدف او کمک مي کند، بنابراين هيچ گاه در صدد تخريب خانه خود برنيامده و دلبستگي نداشتن به دنيا سبب نمي شود نسبت به آبادي آن اقدام نکند .

3- خلافت و امانتداري انسان درروي زمين

خداوند متعال انسان را خليفه خود بر روي زمين معرفي کرده و جهان را در تسخير و به منزله امانتي در دست وي قرار داده است .
الله الَّذي سَخَّر َ لَکُمُ البَحر لِتَجرِيَ الفُلکُ فِيهِ بأمره وَلِتَبتَغُوا مِن فَضلِهِ ولِعِلَّکم تشکرون .(1)
خداوند کسي است که دريا را مسخر شما قرار داده است تا در آن کشتيراني کنيد و از فضل او بهره گيريد؛ شايد سپاس گذاري کنيد .
با اين نگرش ، مالکيت تمام دارايي ها اصالتا براي خداوند بوده و انسان در جايگاه خليفه و امين خداوند بر روي زمين مأموريت دارد از اين منابع استفاده شايسته کرده و از هرگونه استفاده مسرفانه از آن ها و نيز تخريب و از بين بردن آنها پرهيز کند . خليفه خداوند هرگز در صدد بهره برداري انحصارگرايانه از طبيعت و تضييع حقوق ديگران بر نمي آيد ؛ بلکه حاضر است بخشي از دسترنج خود را دراختيار انسان هاي ديگر قرار دهد يا به فعاليت هايي اقدام کند که نتيجه آن را نسل هاي بعد مي بيند .

4- حاکميت دولت

از مهمترين عوامل توفيق در اجراي خوب سياست ها و قوانين ، وجود ضمانت اجرايي قوي آنها است در غير اين صورت، بهترين برنامه ها امکان تحقق نمي يابند. اصولي که پيش تر به آنها اشاره شد زمينه را براي تدوين قانون مناسب در جهت بهره برداري بهينه از منابع طبيعي و حفظ محيط زيست فراهم مي کنند؛ با وجود اين، اجراي خوب اين برنامه ها، نيازمند حاکميت دولتي مقتدر است .
در نظام اسلامي ، مالکيت بخش قابل توجهي از اين منابع براي دولت است و بخش ديگري را نيز دولت به نمايندگي از عموم مردم سرپرستي مي کند و مي تواند منافع آن را در مصالح عامه مردم مصرف کند . همچنين منابع مالي ديگري چون خمس و زکات و ماليات هاي حکومتي براي اهداف مختلفي که معمولا از وظائف دولت ها است در نظر گرفته شده است .
به علاوه برخورداري دولت از حق مالکيت يا نظارت بر اکثر منابع طبيعي ، اين امکان را فراهم مي آورد تا با برنامه ريزي درست، زمينه بهره برداري بهينه مدبرانه، و عادلانه از مواهب طبيعي را فراهم سازد .
بعد از ظهور حضرت حاکميت ايشان کامل مي شود حتي اراضي و ساير منابعي که به صورت ناروا در تصرف ديگران قرار گرفته، در زمان حضرت باز گردانده مي شود .
امام صادق (ع) مي فرمايد : يا ابا سيار ! زمين و هر آنچه از آن بيرون مي آيد براي ماست ، عرض کردم من تمام مال را براي شما خواهم آورد ، امام فرمود : ابا سيار ما آن را براي تو حلال نموديم، آن را به مال خود ضميمه کن وهر چه در دست شيعيان ماست تا ظهور قائم ما برايشان حلال است. وقتي وي ظهور کرد اجاره ( ماليات ) زمين هايي که در دست ديگران است را جمع آوري مي کند . همانا کسب آنان از زمين حرام است و زماني که حضرت ظهور کند زمين ها را از آنان پس مي گيرد .(2)
حتي از روايات استفاده مي شود زمين هايي را که به اذن عام ائمه در اختيار شيعيان قرار گرفته، ممکن است بعد از ظهور حضرت باز گردانده شود .

اهداف دکترين اقتصادي جامعه مهدوي

هر يک از نظام هاي اقتصادي ، در تئوري اهدافي را به منظور رسيدن به آن ها بيان مي کنند . گرچه در واقعيت و مقام عمل ممکن است فرسنگ ها از آن فاصله داشته باشند . در نظام اقتصادي اسلام و به تبع آن در جامعه مهدوي اين اهداف با ساير نظام ها تفاوت ماهوي دارد در اين بخش برخي از اين اهداف را باز گو مي کنيم :

1- رشد معنويت و تربيت جامعه صالح

تأکيد اصلي راهبرد هاي ارائه شده از جانب اسلام براي توسعه ، بر اين است که برنامه ريزي جهت تحقق اهداف توسعه و رسيدن به آباداني دنيا و آسايش همگاني بايد با توجه به هدف اصلي خلقت، يعني تقرب به خداوند انجام شود . گسترش دانش و تأمين بهداشت و امنيت و رفاه جامعه وقتي ارزشمند است که در اين چارچوب باشد نه به قيمت فدا کردن ارزش هاي معنوي و از ياد بردن هدف اصلي يعني سعادت اخروي . البته اين سخن به معناي باز ماندن از دانش و رفاه نيست ؛ بلکه در روايت مي خوانيم : هرگاه انسان از راه صحيح در پي هدف اصلي خود يعني تأمين سعادت اخروي باشد ، در دنيا نيز سعادتمند مي شود . (3)
چنين هدفي که در اساس توسط پيامبران راستين خداوند به مردم ابلاغ شده ، در اثر فاصله گرفتن مردم از تعاليم ناب و نيز حاکميت غاصبانه ستمگران به تدريج کمرنگ و در برخي نواحي به خاموشي گراييده است. بنابراين حضرت مهدي (عج) در گام اول به اين مهم اقدام نموده و تربيت انسان هايي صالح براي تشکيل نظام جهاني خود را شروع مي کند . البته طبيعي است که فلسفه انتظار زمينه چنين اقداماتي را فراهم کرده و کادرهاي اوليه براي اين کار به وجود آمده اند. در جامعه مهدوي، صفات رذيله از جامعه رخت بر مي بندد و زمينه گناه و جرايم اجتماعي ، اقتصادي و ... از بين مي رود . امام صادق (ع) در اين باره مي فرمايد :
« و يحسن حال عامه الناس ... و يجمع الله الکلمه و يؤلف بين القلوب المختلفه و لا يعصي الله - عزوجل - في ارضه ..» ؛(4) در عصر حضرت مهدي خداوند وحدت کلمه پديد مي آورد و قلوب ناسازگار را با يکديگر الفت مي بخشد و معصيت او در روي زمين صورت نپذيرد ...

2- برقراري عدالت گسترده و همه جانبه

گسترش عدل، در سراسر جهان و از بين بردن ظلم و ستم، از مهمترين و اساسي ترين آرمان هاي جامعه مهدوي شمرده شده است .
امام صادق در تفسير آيه شريفه « ان الله يُحيي الارض بعد موتها » ( حديد /17 ) فرمودند : احياي آن به وسيله ياران نيست بلکه مرداني را مي فرستد تا عدل را احيا کرده و به سبب آن زمين نيز آباد مي گردد .
در روايات فراواني آمده است که حضرت پس از ظهور زمين را از عدل و داد لبريز مي کند ؛ پس از آن که از ستم و بيداد لبريز شده باشد . (5 )
در گستردگي عدالت در زمان ايشان امام صادق فرموده است : زماني که حضرت قيام کند ... سوگند به خدا، عدالت در درون خانه هاي مردم جاي مي گيرد همچنانکه سرما و گرما داخل خانه هاي آن ها مي شود .(6)
اين تعبير کنايه از گستردگي و فراگير بودن عدالت است ،به طوري که همگان از آن بهره مند مي شوند . بنابراين يکي از مهمترين و بارزترين ويپگي توسعه پايدار، يعني عدالت در همه ابعادش، اعم از استفاده منابع طبيعي، برابراي در فرصت ها، برخورداري از ثروت و درآمد عادلانه، براي همه افراد جامعه چه در اين نسل و يا در نسل هاي بعد، در جامعه مهدوي تحقق مي يابد و مردم از شهد آن متنعم خواهند شد .

3- رفاه عمومي

در نگاه اسلام، بهره مندي از نعمت هاي خداوند در اين دنيا نه تنها با سعادت انسان در دنياي ديگر منافات ندارد، بلکه آنان که از راه هاي مشروع در پي فراهم کردن اسباب رفاه خود و خانواده خويش بر مي آيند مورد تشويق نيز قرار گرفته اند .
بر اساس معرفي پيشوايان اسلام، خداوند دنيايي آباد براي انسان در نظر گرفته و تمام اسباب راحتي اش را در آن آماده ساخته است ؛ در اين معرفي دنيا جلوه محدود از بهشت قلمداد شده و به قول علامه طباطبايي (ره) نعمات بهشتي، نعمت هاي تکامل يافته دنياست .
جامعه ي آرماني امام زمان (عج) ويژگي هايي چون صفات بهشت در حد ظرفيت انسان در اين دنيا دارد . يکي از اين ويژگي ها که روايات زيادي بر آن گواهند، فراواني نعمت و برخورداري انسان از انواع نعمت هاي خداوند است .
براساس آنچه از آيات قرآن کريم استفاده مي شودش، در بهشت محدوديتي براي نعمت هاي الاهي وجود ندارد و آنچه دل ها بخواهد و ديدگان را خوش آيد، در آن جا هست.(7)
بر طبق فرمايش پيامبر اکرم ( ص)، امت ايشان در زمان حضرت مهدي به نعمت هايي دسترسي پيدا مي کنند که تا آن زمان سابقه نداشته است . آسمان باران رحمتش را بر آنان ببارد و زمين چيزي از روييدني هاي خود را پنهان ندارد.( 8 )

4- توسعه علم و دانش

امروزه سرمايه ي انساني کارآمد نقش بسيار مهمي در جوامع توسعه يافته دارد و به همين جهت دولت ها و معمولا درصدد گسترش آموزش هاي عمومي و تخصصي به منظور کارآمد نمودن مديريت ها و نيروي کار و افزايش بهره وري در اقتصاد مي باشد .
اسلام بر دانش و فراگيري آن تأکيد فراوان کرده است ؛ باي مثال يکي از معصومان مي فرمايد : دانش را فراگيريد ، هرچند به بهاي فرو رفتن در گرداب ها و ريختن خون قلب هايتان باشد .(9)
يکي از خصوصيات جامعه ي مهدوي نيز فراواني علم و دانش مردم در اين زمان است . علم ودانش در زمان ايشان به بلوغ خود مي رسد . اين پيشرفت هم در زمينه علوم مادي اتفاق مي افتد و هم در ناحيه علوم الاهي و معارف ديني . اين ويژگي که به نوبه ي خود يکي از شاخص هاي توسعه يافتگي محسوب مي شود ، موجبات رفاه و فراواني نعمت را نيز فراهم مي سازد . اين دانش سبب مي شود مردم بهتر بتوانند از نعمت هاي خداداي استفاده کنند. از اسراف و اتلاف منابع و عوامل توليد پرهيز شده و سطوح رفاه بالاتري را براي مردم به ارمغان مي آورد .
درباره افزايش دانش عمومي در اين زمان ، امام باقر (ع) در روايتي مي فرمايد :
هنگامي که قائم ما قيام کند، دستش را بر سر بندگان گذاشته ، عقل آنان را متمرکز نموده و درک آنان را به کمال رساند. (10)
در حديث ديگري از امام صادق (ع) ؛ از گسترش عظيم مخابرات و ارتباطات خبر داده مي شود به نحوي که افراد در شرق و غرب عالم مي توانند همديگر را از دور دست ها نظاره کنند. (11)

5- برقراري امنيت

يکي از شاخصه هاي توسعه يافتگي ، برخورداري از سطح مطلوبي از سلامتي و امنيت است . علاوه بر آن ، تأمين امنيت اقتصادي يکي از عوامل اساسي جذب سرمايه هاي ملي به سوي توليد شمرده مي شود .
بي ترديد تحقق توسعه در نظام اسلام، بدون توجه به اين هدف امکان پذير نيست . ائمه (ع) نيز با تعابير مختلفي از آن ياد کرده اند . حضرت علي (ع) آسايش زندگي را در سايه ي امنيت قابل تحقق مي داند . (12)
برخورداري از اين نعمت ، ويژگي مشترک بهشت و جامعه آرماني حضرت مهدي (عج) شمرده مي شود . در بهشت، خداوند انسان ها را به خانه امن خود دعوت مي کند . (13) و بهشتيان نيز مي گويند : ستايش مخصوص خداوندي است که غم و اندوه را از ما زدود . (14)
همچنين در جامعه امام زمان برقراري امنيت کامل است . در آن جامعه بندگان خدا هيچ نگراني و هراسي ندارند و خدا را بر اين امنيت سپاس مي گويند .
در جامعه مهدوي ، چنان امنيتي پديدار مي شود که هرگاه زني به تنهايي از يک سوي دنيا به طرف ديگر برود، هيچ کس معترض او نخواهد شد ؛ اين امنيت حتي از سوي جانوران نيز برقرار مي شود .
حضرت علي (ع) فرموده اند :
... و چون قائم ما قيام کند کينه ها از دل ها بيرون رود ، حيوانات نيز با هم سازگاري کنند . در آن روزگار، زن با همه بار و بنه خويش از عراق درآيد و تا شام برود و از هيچ چيز نترسد ... (15)

6- حفظ محيط زيست

آيات و روايات ضمن توجه دادن به مظاهر طبيعي و احترام آنان، بشر را تشويق به حفاظت از منابع موجود در طبيعت و استفاده صحيح از آن ها کرده است و هر گونه بهره برداري ناروا ،اعم از اسراف و اتلاف و تضييع حقوق ديگران اعم از نسل هاي فعلي و بعدي را نهي کرده است .
در جامعه مهدوي، محيط زيست به دلايل زيادي حفظ مي شود.
در زمان حضرت مردم از جهت معنوي رشد مي کنند و گرد معصيت خداوند نمي گردند، بنابراين در استفاده از منابع زياده روي نخواهند کرد . همچنين اتلاف اين ثروت ها نيز توسط آنان صورت نمي گيرد . آلوده سازي محيط ، تضييع حق ديگران بوده ، حرام شمرده مي شود.
اجراي همه جانبه عدالت و از جمله عدالت بين نسلي اقتضا مي کند که در استفاده از منابع ، خصوصا منابع پايان پذير، مصالح نسل هاي بعد نيز در نظر گرفته شود و در مصرف منابع زياده روي نشود. همچنين آلوده سازي محيط و تحميل هزينه هاي اجتماعي بر ديگران ، با عدالت سازگار نيست و در آن زمان رخ نخواهد داد.
منابع تجديد شونده همانند پرندگان و ماهي ها زياد خواهند شد ، ضمن اين که استفاده بي رويه از اين منابع صورت نخواهد گرفت :
در زمان حضرت ، زايش پرندگان در لانه ها و ماهي ها در دريا زياد مي شود رود ها گسترش مي يابد چشمه ها مي جوشد و زمين دوبرابر محصول مي دهد .(16)
گسترش علم و دانش، موجب مي شود راه هاي استفاده بهينه از منابع زيست محيطي شناخته شود و فرايندهاي توليدي و تخريب کننده محيط زيست کنارگذاشته شود .
در آن زمان حاکميت دولت مهدوي در کنار تسهيل ارتباطات ، نظارت دولت را ممکن مي سازد و زمين در تحت کنترل کامل حضرت خواهد بود.(17) دولت مهدوي با هدف رفاه مردم و نيز تأمين عدالت درون نسلي و بين نسلي ، با هر گونه اقدامي که به تخريب محيط زيست و ايجاد آلودگي بينجامد ، مقابله مي کند . در روايتي که از امام معصوم ، نقل شده آمده است :
وقتي امام زمان ظهور مي کند ... راه هاي بزرگ را توسعه مي دهد ... و مساجد سر راه ، ناودان ها ، بالکن ها و دستشويي هايي که در سر راه هستند را تخريب مي کند.(18)
با اين اوصاف ، محييط زيست در محور ديگرش يعني پرهيز از آلوده سازي محيط نيز محقق خواهد شد .

پي نوشت :

1- جائيه (45)، 12 .
2- وسائل الشيعه ،ج 9 ، ص 549 ، باب 4 از ابواب انفال ، ح 12.
3- غررالحکم و دررالکلم ، ص 24 ، ح 3751.
4- بحارالانوار ، ج 52 ، ص 127.
5- الکافي ، ج 1 ، ص 534.
6- بحار الانوار ، ج 52 ،ص 362 ، ح 131.
7- زخرف ، 71.
8- بحار الانوار ، ج 51 ، ص 78.
9- غررالحکم و درر الکم ، ج4 ، ص100 ، ح 5438 .
10- منتخب الاثر ، ص 200.
11- ان المؤمن في زمان القائم و هو بالمشرق ليري اخاه الذي في المغرب، و کذا الذي في المغرب يري اخاه الذي في المشرق ؛ کشق الغمه ، ص 391 ، ح 312 .
12- غرر الحکم و درر الکلم ، ج 4، ص100 ، ح 5438.
13 - يونس ، 25 و ادخوا الجنه لاخوف عليکم و لا انتم تحزنون ؛ اعراف ، 49.
14 - فاطر ، 34.
15 بحارالانوار ، ج 52 ، ص 316.
16 - همان ،ج 52 ،ص 354.
17 - کمال الدين ، 1405 ، ج 1 ،ص 331 .
18- مستدرک الوسائل ، ج 17 ، ص 121 ، ح 11 .

منبع: برگرفته از ماهنامه ي پويا شماره ي (5)
/س