نگاهی به تاریخ نگاری پزشکی

در زمینه‌ی پزشکی، سنت دستنویسی و کتابت منابع وسیع فراوانی را برای ما محفوظ داشته که قسمت اعظم آن هنوز ویراسته و منتشر نشده است. آثاری که به چاپ رسیده تقریباً بدون استثناء متن‌هایی را ارائه می‌دهند که به شیوه‌ی نقد علمی ‌ویراسته نشده‌اند. بنابراین، چنانکه ادوارد گرانویل براون پنجاه و پنج سال (1) پیش گفته است «دانشجوی ادبیات طبی اسلامی‌ باید کار را، حتی در مورد کتب چاپ شده با تصحیح و ویرایش مجدد متون آغاز کند، و سپس به خواندن یا ترجمه‌ی آنها بپردازد.» این وضع، حتی امروز، نوشتن تاریخ پزشکی اسلامی‌ را غیرممکن می‌سازد. بنابراین، نوشته‌هایی که در دسترس است، حتی اگر کل و تمامی‌ آن در نظر گرفته شود، هنوز اندک و نابسنده است.
حتی امروز ما باید به دو جلد کتابی که لوسین لکلر به نام تاریخ طب عرب (پاریس، 1876؛ تجدید چاپ نیویورک، بدون تاریخ، شاید 1960؟) نوشته است رجوع کنیم. هدف لکلر آن بود که تاریخ کامل طب اسلامی ‌را به صورتی بنویسد که خاستگاه‌های آن، خصوصیت آن، و نهادها، تحولات و زوال آن را شامل شود. اما دریافت که فقط می‌تواند یک «تاریخ ظاهری» یا یک تاریخ مبتنی بر «زندگینامه و کتابشناسی» بنویسد. اتکاء او وسیعاً بر فهرست‌های کتب و شرح حال رجال، یعنی کتبی چون الفهرست ابن الندیم، تاریخ الحکماء قفطی و عیون الانباء ابن ابی اصیبعه بود و محتویات آنها را به صورت فهارس طولانی و خشکی عرضه داشت. اما هنوز آن بخش‌ها از کتابش که نتایج مطالعات و بررسی‌های او را از دستنویس‌های موجود در کتابخانه ملی پاریس و کتابخانه‌ی اسکوریال وصف می‌کند، ارزشمند و در خور استفاده است.
کتاب کوچک ولی ارزشمند ادوارد براون به نام طب عربی (2) برای زمان خودش بسیار ارزشمند و درخور توجه بوده است. براون چند تألیف عمده‌ی پزشکی را موضوع پژوهش خود قرار داد: فردوس الحکمه‌ی علی ابن سهل طبری، کتاب الحاوی رازی، کتاب الملکیِ علی ابن عباس مجوسی، قانون ابن سینا، و ذخیره‌ی [خوارزمشاهی] اسماعیل جرجانی که به زبان فارسی است. براون در فصل آغازین کتاب که در آن آغازهای پزشکی را در میان اعراب توصیف می‌کند، تقریرات سنن عربی را پذیرفته بود، اما این سنن تاب نقد تاریخی را نیاورده‌اند.
خواننده‌ی انگلیسی زبان کتاب سیریل الگود به نام تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی از قدیم‌ترین ایام تا سال 1932 میلادی (3) (کمبریج، 1951) را در دسترس دارد. کتاب الگود کتاب جامعی است که هم پزشکی ایران و هم پزشکی اسلامی‌ را در دوره‌ی کلاسیک آن مورد بررسی قرار داده است. کتاب از جنبه روش تاریخی اندکی ضعیف است و جزئیات و مطالب آن همیشه دقیق نیست، امّا اطلاعات و آگاهی‌هایی که درباره‌ی تحول و تکامل پزشکی ایرانی در قرن‌های اخیر به دست می‌دهد فوق العاده ارزشمند است.
در سال‌های 1970 و 1971 دو کتاب منتشر شد که در آنها کوشش شده بود تا نوشته‌های طبی اسلامی، تا آنجا که به صورت دستنویس یا قطعات وجود دارند، مورد ارزیابی قرار گیرند. یکی از این دو، پزشکی در اسلام (4) به قلم همین نویسنده است، و دیگری جلد سوم تاریخ دستنویس‌های عربی (5) تألیف فؤاد سزگین است. کتاب اول آثار پزشکی را تا قرن هفدهم میلادی (11 هجری قمری) پیگیری می‌کند، و حال آنکه کتاب سزگین تنها تا سال 1040 میلادی (434 هـ. ق) را بررسی می‌کند. موادی که سزگین عرضه داشته در بعضی جاها از آنچه نویسنده‌ی حاضر آورده است جامعتر است، امّا ارزشیابی‌های مربوط به این مواد و ترتیب تاریخی آنها به نظر مسئله انگیز می‌آید. هر دو کتاب یعنی پزشکی در اسلام و تاریخ ادبیات عرب اساساً مراجع کتابشناسی هستند، و باید شالوده‌هایی برای پژوهش‌ها و تحقیقات بعدی شمرده شوند. این کتاب‌ها در بردارنده‌ی علم پزشکی نیستند.

پی‌نوشت‌ها:

1. اکنون 72 سال.
2. این کتاب را آقای مسعود رجب نیا به نام طب اسلامی ‌به فارسی ترجمه کرده است.
3. Cyril Elgood, A Medical History of Persia and Eastern Caliphate from the Earliest Times until the
Year A.D. 1932 (Cambridge, 1951).
این کتاب را دکتر باهر فرقانی به نام تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی (تهران، امیرکبیر 1356، چاپ دوم 1370) به فارسی ترجمه کرده است.
4. Die Medizin in Islam.
5. – Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums.

منبع مقاله :
اولمان، مانفرد؛ (1383)، طب اسلامی، فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات توس، چاپ سوم.