درمان بیماری‌های مفصلی در طب سنتی

بیماری‌های مفصلی از جمله بیماری‌هائی هستند که از دیرباز سبب ابتلاء و از کار افتادگی انسان شده‌اند. تخصیص بخش مستقلی از کتاب قانون توسط ابوعلی سینا به شناخت و درمان این بیماری‌ها موید این نکته است.
اگرچه امروزه برخی عوامل ایجاد این بیماری تا حدودی به مدد تکنیکهای آزمایشگاهی شناخته شده، اما متأسفانه هیچ راه علاج قطعی برای آن پیشنهاد نگردیده و هنوز هم ابتلاء به این بیماری کابوس زندگی دردآوری را برای افراد مبتلا مجسم می‌سازد.
در این تحقیق بینش طب قدیم نسبت به علل و عوامل ایجاد این بیماری، افراد مستعد ابتلاء به آن و روشهای درمان بررسی شده و مقایسه‌ای با روشهای متداول امروزی (آلئوپاتی و هومئوپاتی) انجام شده است.
مختصراً قابل ذکر است که در طب سنتی، در درمان بیماری اخلاط و مزاجها از اهمیت خاصی برخوردار بوده و تجویز دارو با توجه به مزاج بیمار صورت می‌گیرد.
رایج‌ترین داروهای تجویز شده شامل مسهلها، داروهای با خاصیت ضد التهاب و داروهای مسکن مخدر و غیرمخدر هستند، به طورمثال که گرچه مصرف سورنجان در دردهای مفصلی بر پایه اعتقاد به اثر مسهلی آن بوده ولی امروزه مشخص شده که سورنجان حاوی کولشی سین یک آلکالوئید مؤثر در ناراحتیهای مفصلی و نقرس است. بحث مبسوط در ارتباط با گیاهان و داروها و روشهای بکار رفته در این مقاله بررسی شده است.

بیماریهای مفصلی در طب امروز

بیماریهای مفصلی از مهم‌ترین بیماریهایی هستند که از دیرباز با بشر همراه بوده و موجب نگرانیهای فراوانی می‌شده‌اند. با وجود اینکه امروزه علم پزشکی به پیشرفتهای عظیمی در کنترل بسیاری از بیماریها نائل شده است، اما متأسفانه هیچ اقدام عملی کاملاً مؤثری بر علیه این دسته از بیماریها انجام نداده است. این نکته را از تعاریف و ذکر علل بیماری توسط متخصصین آن می‌توان دریافت.
«آرتریت روماتوئید یک بیماری سیستمیک مزمن التهابی با علت نامعلوم است».
«با آنکه اختلالات نسج همبند بعنوان بیماریهای اکتسابی تلقی شده‌اند؛ اکثر اوقات علت اصلی آنها را نمی‌توان تشخیص داد و به نظر نمی‎رسد که همه آنها دارای علت مشابهی باشند».
«عواملی چون ارث، عفونت یا آنتی‌ژنهای محیطی، نقصان ایمونوگلوبرلین با وجود سلولهای T به صورت نامناسب، آلرژی داروئی، کمپلکسهای ایمنی، آنافیلاکسی، سیتوکین‌ها یا مجموعه‌ای از آنها ظاهراً به درجات مختلف در این بیماریها دخالتی ناشناخته دارند».
«اسپوندیلیت انکیلوزانت ایدیوپاتیک یک بیماری التهابی مزمن مفاصل و محور اسکلت بدن است».
از آنجائیکه علل بیماری ناشناخته مانده است لذا درمان بیماری کاملاً علامتی و تسکین است، گروههای دارویی متفاوتی برای درمان بکار می‌رودند که شامل موارد ذیل هستند.
1- داروهای ضد التهاب استروئیدی
2- داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی
3- داروهای مضعف سیستم ایمنی
4- داروهای مسکن مخدر
5- کلروکین
6- املاح طلا
7- پنی سیلامین
8- استفاده از سرما و گرما
توجه به تعاریف جدید درباره این بیماری و نیز تنوع گروههای دارویی تجویز شده به خوبی روشن می‌سازد که این دسته از بیماریها ناشناخته و مجهول هستند و حداقل در حیطه درمان، دانش پیشرفته طب چیزی بیش از طب سنتی برای گفتن ندارد اگر کمتر نداشته باشد!!!

مفهوم درد و بیماری در طب سنتی

درد احساس منفیات است و عوامل آن منحصراً دو نوع است. نوعی از آن مزاج را بطور آنی دگرگون می‌سازد و آن انواع مختلف سوء مزاج است و نوع دیگر پیوستگی را جدا می‌اندازد. منظور از سوء مزاج این است که اندام خود دارای مزاجی است. وقتی مزاج بیگانه‌ای بر آن وارد می‌شود که مخالف مزاج گوهری است، اندم بوسیله این مزاج روی‌آور، گرمتر یا سردتر از حالت قبلی می‌گردد و درد عارض می‌گردد.
از آنجائیکه در این تعریف به مزاج اشاره شده است توضیح مختصری راجع به بعضی مفاهیم اساسی ضروری بنظر می‌رسد.

ارکان:

ارکان نخستین اجزای تشکیل دهنده جسم آدمی و دیگر اجسام هستند. بر اثر انتظام و اختلاط آنهاست که اجسام مختلف شکل گرفته‌اند. این عناصر آب و آتش و باد و خاک بوده و دارای مزاجهای تری، گرمی، سردی و خشکی هستند.

مزاج:

عبارتست از چنان کیفیتی که از واکنش متقابل اجزاء ریز مواد متضاد بوجود می‌آید. مزاج حالت فعالیت یک اندام یا کل بدن است. مزاج یا معتدل است و یا غیرمعتدل و مزاج غیرمعتدل ممکن است گرم، سرد، خشک، تر، گرم و تر، گرم وخشک، سرد و تر، سرد و خشک باشد.

خلط:

خلط یا Humor یا Humour ماده‌ای است مرطوب و روان که شامل خونی (دموی)، بلغمی، صفراوی، صفراوی سیاه یا سودایی است.

چگونگی پیدایش خلطها:

وقتی کیلوس ایجاد شده در دستگاه گوارش وارد عروق مزانتر و سپس کبد شده و در کبد می‌پزد. در هر نوع پخته شدنی بخشی کف مانند و قسمتی دُرد مانند ایجاد می‌شود. چنانچه زیاد از حد پخته شود حالتی شبیه سوختن رخ می‌دهد و اگر کمتر از حد لازم بپزد حالت خام بودن در آن پیدا می‌شود. آن کف صفرا است و آن درد سوداء و هر دو طبیعی هستند. آنچه می‌سوزد لطیفش صفرائی تباه و غلیظش سودائی تباه است. خام و نارسیده بلغم است و آنچه از این مجموعه صاف شده و پخته خون است.

علل حرکت اخلاط:

حرکت و خوردن چیزهای گرم خون و صفراء را به حرکت وامیدوارد و ممکن است سودا را نیز تحریک کند آرامش بلغم و چند نوع از صفراء را تقویت می‌کند. تخیلات نیز خود به خود اخلاط را تحریک می‌کند.

درد مفاصل:

گاهی مفاصل، بند استخوان‌ها، نقرس و عرق النساء سبب درد می‌شوند علت چیست؟
در وقوع درد شراکت بین بوجود آورنده درد و پذیرنده درد است. پذیرنده درد عبارت از اندامی است که ماده بیماری را از سبب دریافت کرده و در خود جای داده است.

بوجود آورنده‌های درد:

1- سبب‌های ابزاری مثل گشاد شدن بیش از حد مجاری و گدارها، مثل تنیدگی یا تخلخل اندام یا تازه ایجاد شدن مانعی از قبیل رستن گوشت و غده.
2- ماده بدجنس دردآور
3- انواع سوء مزاج که مهمترین درد مفاصل است (اکثراً سوء مزاج سرد سبب این عوارض می‌شود).
انواع سوء مزاجی که سبب درد مفاصل می‌گردد:
1- سوء مزاج ساده و بدون ماده خلط که پیامدهای زیر را دارد
الف- التهاب ساده و بدون ورم جای درد
ب- یخ بستگی و درد و کذار شدید
ج- خشکی گرمی بخش در سوء مزاج ساده
2- سوء مزاج همراه ماده خلط که به ترتیب اولویت عبارتست از:
الف- بلغم همراه ماده خلط مراری است
ب- از ماده خام بلغم است
ج- از خلط خونی است
د- از خلط صفراوی است
هـ- به ندرت از خلط سودائی است
قابل ذکر است که خلط‌های سبب درد مفاصل اکثراً مواد زاید و بی‌مصرف در هضم‌های دوم و سوم را تشکیل می‌دهند.
3- سوء مزاج حاصل از پرخونی

درمان

اصول درمان

در طب سنتی فلسفه خاصی برای بررسی انواع دردها براساس خلط‌ها و مزاج‌ها وجود داشته است، لذا این مطلب در درمان نیز جایگاه خاص داراست. بعنوان مثال، اگر بناست برای کسی که مزاج بلغمی و صفراوی دارد مسهلی تجویز شود بایستی آن مسهل هم باعث تخلیه بلغم و هم صفرا گردد.
در مورد دیگری اشاره شده است که مبتلایان به درد مفاصل که مزاج سویی دارند اصلاً نباید گوشت بخورند و در صورت نیاز از گوشت پرنده، خرگوش و یا گوشت جوان استفاده کنند.
کسانی که مزاج سودایی دارند و به درد مفاصل مبتلا شده‌اند باید ابتدا به اصلاح طحال بپردازند تا ماده سودایی از بدن خارج شود و بدن را رطوبت بخشند و نرم کنند و سپس داروی تحلیل برنده درد مفاصل را مصرف کنند.
ایجاد اسهال در بیمار مفصلی از مهمترین درمانها در طب سنتی است. بطوریکه صریحاً اشاره شده است که هر دارویی سبب اسهال می‌گردد برای درد مفاصل مفید است زیرا قوت اسهال‌آور می‌آید و ماده را جذب می‌نماید. آنگاه قوت بندآور می‌رسد و مجرای ماده را رنگ می‌کند، ماده به جای اول برنمی‌گردد و چیزی هم به دنبال ماده نمی‌آید. در انتخاب ماده اسهال دهنده دقت بسیار لازم است. داروی اسهال دردمندان مفاصل نباید بسیار گرم باشد که ماده خلط داخل جسم را بگذارد. مسهل‌ها از مهم‌ترین اجزاء نسخ تجویز شده برای بیماران مفصلی هستند و در این میان سورنجان اصلی‌ترین مسهل مصرفی است. اگرچه مصرف سورنجان در این بیماری بر پایه اعتقاد به اثر اسهال بوده است اما امروزه می‌دانی که «کولشی سین» که از مواد موثره این گیاه است از مهم‌ترین ترکیبات ضدالتهاب مفاصل است. قی نیز در درمان درد مفاصل «به عنوان حرکت دهنده ماده دردمند و خروج آن از بدن مورد استفاده داشته است همان گونه که داروهای ادرارآور با همین دلیل کمابیش در نسخ دیده می‌شوند.
مسکن‌های مخدر و غیرمخدر نیز در همه نسخه‌ها دیده می‌شوند که برای درمان علامتی و تسکین بکار می‌رفته‌اند.
همچنین گیاهان با خاصیت ضدالتهاب بوفور در نسخ دیده می‌شوند که مهمترین درمان امروزی نیز در همین رابطه می‌باشد.
از آنجائیکه بعضی از داروها برای بدن اثرات زیان‌آوری دارند در نسخ گیاهانی وجود دارند که برای جبران یا کاهش بعضی عوارض جانبی بکار رفته‌اند. از دیگر خاصیتهای استفاده شده در درمان اثر کاهش یا افزایش جریان خون موضعی است که توسط گیاهان سرد کننده موضعی، قابض موضعی و افزایش دهنده جریان خون موضعی حصول می‌شده است.
استفاده از آبهای معدنی و املاح معدنی نیز بوفور توصیه شده است.

نکات قابل توجه در درمان بیماریهای مفصلی

در میان توضیحاتی که در درمان یا تشخیص بیماری داده شده است بعضی نکات وجود دارند که قابل توجه و تأمل هستند.
1- مقاومت به دارو؛ عوض کردن دارو در طی درمان بیماری توصیه نشده و اشاره گردیده است که دارو ممکن است تا مدتی مفید باشد اما بعداً اثر نکرده یا زیان بخشد.
2- بکار بردن دوز مناسب: بایستی مواظب بود که در ابتدای درمان مقدار دارو آنقدر کم نباشد که ماده درد را به حرکت در آورد اما چندان بیرون نریزد که به حساب آید. ممکن است با این حرکت دادن ماده و اسهال نشدن آن، ماده‌ها در جای دیگر ثابت مانده نیز رقیق و کم‌مایه شوند و به اندام دردمند راه یابند.
3- نزله‌ها و زکامها: نزله‌ها و زکامها از علل این بیماری ذکر شده‌اند که گرچه مکانیسم بیماری ناشناخته مانده اما به یکی از مهمترین علتها پی برده شده است.
گیاهان و موادی که در درمان بکار رفته‌اند
حب نیل (تخم نیلوفر) Convolvuis Arvensis
حب الملوک (ماهودانه) Euphorbia
بوزیدان (پنجه مرغ) Caucalis Orientalis
شاهتره Fumaria Capreiata
شاه‌پسند Verbena Hybrida
لوفا Luffa
حنظل Citrullus Vulgaris
الوا Aloe Verd
شش بندان Sinapis Alba
خردل Dorema Ammoniacum
اندران Dorema Ammoniacum
اتروف Penaea Sarcocolia
مقل Comifera
عاقرقرحا Anthemis Pyrethrum
سورنجان Colchicum Autumnale
سوسن Hemero Calis Fulva
مهموده (سقمونیا)
کوشنه (قسط) Costus Arabicus
موسیر Allium Ascalonicum
اسفرزه Plantago Psyllum
کرفس Apuim graveolens
کلم Brassica Olerocea
صندل سفید Santalum Album
صندل قرمز Peterocarpus Santalinus
بلوط Quercus
شوکران Conium Maculatum
بذرالبنگ Hyoscyamus Niger
اقاقیا Robinia Pseuclocacia
مهرگیاه Atropa belladona
هلیله زرد Termindis Chebula
گلنار Tecomella
هفت بند Polygonum
شبدر Trifolium Pratense
کاجیره Cartbamus Tinctorius
قازایاغی Chenopodium
شوید Anettum
زیره Carum Carvi
رازیانه Foenicalum Valgare
فندق Coryius Avellana
زردک وحشی Daucus Carota
خربق سیاه Helleborus Niger
میخک Caryophyllus
گل صد تومانی Paeonia
مریم نخودی Teucrium
سداب Ruta Graveolens
زنبق Tris Florentina
اسپند Peganum Harmalla
کتان Linum Usitatissimum
کُنجد Sesamum
حنا Lawsonid Alba
زعفران Crocus Sativus
شنگ Tragopogon orientalis
کوشاد Gentiana Lutea
روناس Rubid Tinctorum
پونه Menta Pulegiuim
خیار چنبر Cucumis Sativus
تاجریزی Solanum Dulcamard
شنبلیله Trigonelld Foenum
حب‌النجاح (4)
حب منتن
ایارج روفس
منابع:
1- قانون در طب جلد سوم
2- قانون در طب جلد پنجم
3- گیاهان داروئی دکتر زرگری (جلد5-1)
4- تحفه حکیم مؤمن
5- الحاوی
6- هاریسون 1990
پایان نامه‌های دانشکده داروسازی- دانشگاه علوم پزشکی تهران به شماره‌های (5)
954، 1917، 735، 941، 236، 1874، 2055، 2283، 2380، 957، 1074، 904، 1999، 948، 948، 2379، 1286، 1952، 2029، 2379، 816، 816، 24321715، 8781986، 1187، 878، 294، 799، 2363، 1073، 892، 2033، 1315، 166، 819، 166، 819، 166، 896، 2127، 35، 2370، 1874، 2045823، 1018، 2410، 2421، 2552، 2395، 1749.

پی‌نوشت‌ها:

1و2و3- دانشکده داروسازی- دانشگاه علوم پزشکی تهران
4- لازم به یادآوری است که اسامی لاتین بعضی از داروها در متن ذکر نشده و به رغم آن که از نویسندگان محترم درخواست شد تا نوشته یکنواخت شود پاسخی دریافت نکردیم.
5- چاپ شماره‌ی پایان نامه‌ها بدون این که اطلاعات بیشتری ارائه شود صرفاً به خاطر رعایت امانت صورت گرفته است.

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.