تدمری از آرامی پیدا شده و منسوب به شهر تدمر است که در اوائل تاریخ مسیحی به قله عالی از بزرگی و عظمت رسید و امروز از این خط جز آثار منقوش بر بقایا و خرابه های آن شهر باقی نمانده و شبیه به خط مربع است و خط نبطی که در شهرهای بصری و حیرون و صلجد در شام قدیم(سوریه فعلی) در حوران ناحیه شرقی فلسطین رایج بوده است و دو نوع مختلف از آن یافته شده که یکی از آن ها نزدیک به خط آرامی که نوع قدیمی ترین آن است. و دیگری نزدیک به خط عربی و به آن نبطی متأخر می‌گویند.
پژوهشگران نوع اخیر را از سنگ نوشته ها یافته و به آن پی برده اند.
این نوع خط، نشانه ای از آغاز دوران اتصال بعضی حروف عربی به بعضی دیگراست.
این خط با تصرفاتی که در آن به وجود آمده اصل و ریشه خط نسخ قدیم عربی می‌باشد و از شناخت عبارات در سنگ نوشته‌ها معلوم می‌شود که نبطی متأخر تقریباً از قرن دوم میلادی تا قبل از اسلام در کتابت عرب رواج داشته است.
خط نبطی منشأ خط نسخ و کوفی
خط نَبَطی، خطی است که از خط آرامی ایجاد شده است. خط عربی به نحوی که در دورهٔ اسلامی معمول بود در زمانی قریب به اسلام از دو قوم اخذ شد؛ نخست از قوم نبطی در جانب حوران و دوم از سریانیان از طریق حیره (نزدیک کوفه). این هر دو خط از خطوط اسلامی و برای عرب کاملاً قابل تقلید بود. خط نبطی منشأ خط نسخ و کوفی بود که هر دو بعد از غلبه اسلام میان مسلمانان باقی ماند و ظاهراً این هر دو خط را با هم به کار می‌بردند. خط نسخ بیشتر برای کتابت مصاحف می‌آمد. الفبای عربی از آن گرفته شده است.
رواج و رونق خط نبطی
در کتاب «تاریخ قرآن» رامیار آمده‌است: «اما خط نبطی چنین شهرت دارد که بدست نویسندگان یهود و نصارا که بیشتر به انواع مختلف خطوط آرامی کتابت می‌کردند، رواج یافته‌است.»
جز مردم عربستان جنوبی، بقیه به علت آسانی به آن خط می‌نوشتند. هنگام فتح عراق بدست مسلمانان، مدارس زیادی برای تعلیم خواندن و نوشتن این خط به نوجوانان وجود داشت.
این خط به نحوی شایع بود که بازرگانان عرب چون قصد شام و عراق می‌کردند، ناگزیر از آموختن این خط بودند. حتی یهودیان سالیان درازی پیش از اسلام آن را فراگرفته بودند و کسانی از اوس و خزرج نیز این خط را از ایشان آموخته بودند. مستشرقان، این خط را به نام خط عربی شمالی می‌شناسند. قرآن مجید به آن تدوین شد و پس از اسلام خط رایج همه عربستان گشت.
اعلام المنجد صفحه ۵۱۲ می‌خوانیم که نبط یا انباط قبایلی از عرب اند که تا قرن چهارم قبل از میلاد بیابان گرد بودند وبعد از آن در جنوب فلسطین ساکن شده‌اند و پترا (سلع:نام منطقه) را که اکنون محلی در اردن است و شهر ادومیان بود که مرکز و پایتخت خود قرار دادند و برای اولین بار خود را در تاریخ و تمدن ظاهرکردند و تمدن هلینی از آثار آن ها مشخص شده و امپراتور تراجان(۱۰۶بعدازمیلاد) آن ها را شکست داد. مشهورترین پادشاه نبطی حارث اول است(حدود۱۶۹قبل از میلاد) که با گروه موآلی (غیر عرب منظور ایرانیان) متحد بود.
تاریخ خط مسند
خط مسند قدیمی‌ترین قلمی است که در شبه جزیره عربستان شناخته شده و آن خط را نمی توانیم خط حمیری در نظر بگیریم زیرا حمیری‌ها آخرین قومی بودند که به خط مسند نوشته‌اند و پیش از آنها سباییان و مَعینیان و قتبانیان و اقوام عربی دیگری در نقاط دوردست این خط را به کار بردند.
کشفیات شرکت(پترول ارمکو) این مطلب را روشن ساخته و مکتوبات دیگری که از حفاری‌ها در جزیرة العرب به دست آمده و موزه‌ها را پُرساخته مسند آن است خط مسند مانند خط عربی فعلی از راست به چپ نوشته و گاهی بر خلاف آن به روش لاتین خوانده می‌شود و گاهی هم از هر دو روش مخلوط شده است و زمانی که سطر به پایان می‌رسد از چپ به راست شروع می‌شود به شکل حلزونی و مارپیچ است.
نظریه دانشمندان عرب شناس
بعضی از دانشمندان عرب شناس معتقدند که خط(معینی) مقدم بر ( خط سبایی) بوده و خط معینی به بیش از هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد، ولی (قتبانی:دولت قَتَبان از حکومت‌های باستانی عرب‌های جنوبی واقع در یمن بوده است. این دولت در جنوب غربی سرزمین یمن و جنوب دولت سبا و مشرق ربع الخالی و در نزدیکی حضرموت قرار داشته است.) و (حضرموتی: حَضْرَمَوت یکی از مناطق تاریخی جنوب شبه جزیره عربستان است. اهالی حضرموت را حَضرَمی می‌نامند.) و سبایی و حمیری اوسانی و (ذوریدان: لقب دیگر ملوک صبا. و ریدان نام باستانی شهر ظفار کرسی ملوک حمیر است) و یمن حکومت‌های عربی در جنوب جزیرة العرب بوده و خطشان همه خط مسند بوده است. و مکتوباتی به خط مسند در جزیره دیلوس یونان و در جیزه مصر به دست آمده است.
نظریه شرق شناسان درباره خط مسند
شرق شناسان درباره خط مسند و فروعش از لحیانی و ثمودی و صفوی که در بلندی‌های حجاز (مدین حجر: مَدیَن حجر نامی جغرافیایی است در شمال غربی شبه جزیره عربستان که در داستان‌های تورات و قرآن از آن یاد شده‌است.) و در عراق و شام و کویت احساء به دست آمده کتاب نوشته‌اند که این فروع با اصل خود یعنی خط مسند شباهت دارند همه از خط نبطی قدیمی‌ترند.
خط نبطی متاخر در بلندی‌های جزیره بصری و لحا پیدا شد و شرق شناسان آن را از فروع مسند نمی‌دانند، خط مسند خواهر خط مَعینی محسوب می‌شود.
وجود این نوشته‌ها گفته‌های عرب را تایید می‌کند که خط خود را جزم نامیدند برای اینکه از قلم مسند گرفته شده است و رسم حروف مفرد آن و وصل و فصل و تسویه آن مانند مسند است و در ۱۴ حرف میان حروف مسند و کوفی شباهت وجود دارد.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
