ناکجا آباد: بهشت جدید

فرانسیس بیکن در آثار خود رویکردی دوگانه در خصوص آرمانشهر از خود نشان داده است؛ در جایی مدینه های فاضله را به نقادی کشانده و آنها را جمهوری خیالی فیلسوفان به شمار می آورد و در جایی دیگر با حسن نظر به مدینه فاضله نگریسته و به ترسیم نوعی آرمانشهر که مختص خود اوست، پرداخته است.
او در کتاب پیشرفت دانش با نگاه انتقادی تصریح می دارد:« فیلسوفان قانون های خیالی می نویسند برای جوامع خیالی، قوانینشان مانند ستارگان آسمانند که به علت دوری زیاد به ما نور کمی می بخشند.»(1) این در حالی است که در کتاب آتلانتیس نو که در اواخر عمر انتشار یافت همچون سایر آرمانشهر گرایان به شرح آرمانشهر خیالی خود پرداخته و طراحی مدینه فاضله خود را در قالب داستانی زیبا و دلکش عرضه می دارد. این کتاب که با الهام از افلاطون عنوان آتلانتیس جدید به خود گرفت، نخست در سال 1621به زبان انگلیسی و در چند سال بعد ترجمه لاتین آن انتشار یافت.
باید یادآور شد بیکن بسیار متفاوت از دیگران مدینه فاضله خود را طراحی می نماید. اگر سایر مدینه های فاضله طرحی از نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ارائه می دهند، مدینه فاضله بیکن تنها به بعد علمی و فرهنگی مدینه تکیه داشته و کمتر به ابعاد دیگر می پردازد. از این رو «باید پذیرفت که مدینه بیکن نافص تر و انتزاعی تر و در نتیجه کم اهمیت تر از مدینه های دیگران، امثال افلاطون و سنت مور است.»(2)
آرمانشهر بیکن اگر چه جامعیت لازم یک آرمانشهر را ندارد، اما به گونه ای طلوع روزی را نوید می دهد که شجره علم به بار نشیند و بشر را با خوشه های پربار و انبوه خود بهره مند گرداند؛ نویدی که چندان هم با واقعیت بیگانه نبوده و نیست؛ البته مراد او از علم، علوم تجربی و طبیعی است و عالم از منظر او ریاضیدان، فیزیکدان، شیمیدان، اقتصاددان و... به شمار می رود.
از جمله ویژگی های آرمانشهر بیکن تکیه بر وسایل رفاهی است. در این مدینه وسائل رفاهی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نیز در این مدینه مردم با پول آشنایند. خانواده دارای اصالت است و از اشتراکی بودن زنان خبری نیست. روش حکومت دموکراسی است که به وسیله بهترین مردم جاری می شود.
کتاب آتلانتیس جدید همچون بسیاری از آرمانشهرهای دیگر با ساختار داستانی در قالب توصیفی از یک جزیره شکل می گیرد که مردمان آن جملگی مسیحی هستند و حول محور علم و دانش زندگی اجتماعی را تشکیل داده اند. در مدینه فرانسیس بیکن همه توجهات معطوف پژوهش و دانش ورزی است؛ برخی از شهروندان کتاب می خوانند. برخی نیز به آزمایش های جدید و برخی به کارهای فنی دست می یازند. عده ای هم یافته های دیگران را به صورت یک فرضیه منسجم در می آورند. اینها تماماً برای آن است که به راز اشیا راه یابند و دائره قدرت بشر را وسعت دهند؛ تا آنجا که ممکن است به فعل بیاورند؛(3) زیرا ارزش دانش در نظر او قبل از هر چیزی در کاربرد و استفاده علمی آن تعیین می شود.(4) چنان که در مدینه علمی خود غایت علم را قدرت نامید و مقصود از تکاپوی عالمانه بشر را تسلط آدمی بر مجموعه طبیعت تعیین نمود.
داستان آتلانتیس نو از آنجا شروع می شود که عده ای از پرو از راه دریای جنوب به مقصد چین و ژاپن روانه می شوند. کشتی آرام، هفته ها بر روی دریا در حرکت بود. ناگهان بادی سخت در گرفته، کشتی را از جهت اصلی منحرف می کند و روانه شمال می گرداند. انحراف مسیر مسافران را در وضعیت دشواری قرار می دهد. تمام شدن آذوقه همه را تهدید به مرگ می کند. در این شرایط کشتی به جزیره ای سر سبز و انبوه از درخت نزدیک می شود. با رسیدن به ساحل سرنشینان قصد پیاده شدن را دارند که عده ای از ساکنان جزیره جلوگیری می کنند؛ طومار کوچکی ارائه می دهند که به چهار زبان، یونانی باستان، عبری کهن، لاتینی متداول و اسپانیایی این عبارت نوشته شده است:« هیچ کس در این ساحل پیاده نشود مگر به این شرط که بیش از شانزده روز نماند؛ البته اگر نیازمند غذا و کمک به بیماران خود باشید می توانید نیازمندیهای خود را بنویسید تا در حد مقدورات مورد رسیدگی قرار گیرد.»(5)
سرنشینان کشتی نیز طی گزارشی نیازمندی های خود را اعلام می کنند. در ضمن مبلغی پول اسپانیایی به خدمتکار تعارف می کنند، اما خدمتکار از قبول وجه امتناع می ورزد. نهایتاً سرنشینان کشتی مورد استقبال ساکنان جزیره قرار می گیرند و بیماران خود را راهی درمانگاه مجهز و مخصوص جزیره می کنند.
خلاصه، در مدت درمان بیماران، سرنشینان سالم کشتی به مدت شش هفته به گشت و گذار جزیره می پردازند و با نظام آنجا آشنا می شوند. به نقل از یکی از ساکنان این جزیره که عنوان بن سالم (6) را در جبین دارد در حدود هزار و نهصد سال پیش دارای پادشاهی بود دلسوز و مهربان به نام سلیمان.(7) سلیمان پیوسته خوشبختی و سعادت قوم خود را می خواست. بسیار نیک اندیش بود و قائل به درهم آمیختن سیاست و بشردوستی بود. برای سعادتمند نمودن شهروندان خود مؤسسه نظم یا جامعه را ایجاد نمود که به نام سلیمان (8) نامیده می شود.
خانه سلیمان که در واقع نقش پارلمان لندن را ایفا می کند مقر حکومت جزیره می باشد. در این مرکز گروه بزرگی از دانشمندان اعم از فیزیکدان و شیمیدان، اقتصاددان، زمین شناس، زیست شناس، جامعه شناس، روان شناس و فیلسوف جمع آمده و در پی یافتن روش هایی جدید برای گسترش دانش خود و کسب معرفت در خصوص طبیعت و حیات مطلوب انسانی می باشند.(9)
در این مدینه از سیاستمدار خبری نیست، احزاب و انتخابات حزبی، منازعات گروهی، خطابه ها و شعائر دروغین جایی ندارد. کسانی می توانند بر مسند حکومت بنشینند که به بالاترین مقام علمی دست یافته اند. بدین سان نوعی حکومت علم و عالمان در مدینه بیکن حکمفرماست. به واسطه خانه سلیمان علوم و معارف بشری در مسیر توسعه قرار می گیرد و خدماتی فرهنگی از رهگذر پژوهش های علمی به تمام بشریت عرضه می شود.
تعداد طبقه حاکمان در جزیره آتلانتیس نو بسیار محدود است. این حکام قصد تسلط و حکومت بر مردم را ندارند؛ زیرا روش سیاسی دموکراسی است، بلکه می خواهند بر طبیعت تسلط یابند و دائره قدرت بشر را وسعت بخشند، حتی سعادت واقعی عبارت است از تفوق بر طبیعت.
بدین سان مدینه ای که بیکن سودای آن را دارد، مدینه عالمان است. در این مدینه جایی برای سیاستمداران فرصت طلب و مقامات جاه طلب نیست. مدینه ای است که عالیترین لذات آن کشف قوانین علمی و کسب انواع معارف و نیز خدمت به نوع بشر است.
طُرفه اینکه نوع تجارتی که در این مدینه رایج می باشد، تجارت علم است که از آن اصطلاحاً به تجارت نور یاد می شود؛ لذا در آتلانتیس نو از تجارت کالاهایی چون؛ طلا، نقره، ابریشم و ادویه خبری نیست. بازرگانان نیز در خدمت علم قرار دارند. میدانی برای تجار زراندوز و سوداگران سودجو وجود ندارد. مردم از سودجویی سودجویان درامانند.
«بازرگانان نور» اعضای خانه سلیمان محسوب می شوند. اینان در هر دوازده سال، در دو هیأت سه نفره با دو کشتی به خارج از جزیره رهسپار می شوند تا از مردم جهان متمدن، زبان، فرهنگ و صنایع بیاموزند و نهایتاً پس از طی دوازده سال به جزیره باز می گردند و مجموعه دریافت ها و مشاهدات خود را به رهبران خانه سلیمان گزارش می دهند. بدین ترتیب بهترین دستاوردهای سایر ملل اعم از اختراعات و اکتشافات مختلف، در اختیار مردم جزیره قرار می گیرد.
در جزیره آتلانتیس نو، چندین گروه سه نفره با عناوین خاص، بر حسب تخصص خود مسئولیت بخشی از پژوهش های علمی را عهده دار می شوند. گروهی با استفاده از آثار مکتوب به گردآوری تجارب می پردازند. این گروه «گردآورنده» نامیده می شود.
گروهی به گردآوری تجارب در خصوص صنایع ماشینی و کارهایی که هنوز به صورت صنعت ماشین در نیامده اند، می پردازد. به اینان رازدان گویند.
گروهی را کاوشگر گویند. اعضای این گروه مطابق ذوقشان اقدام به آزمایش های جدید می نمایند. گروهی نیز تجارب گروه های قبل را دسته بندی نموده و در جداول مخصوص قرار می دهند، نهایتاً احکامی از آنها صادر می نمایند. اینان مؤلف خوانده می شوند.
گروهی دیگر تجارب همکاران خود را رسیدگی و ارزیابی نموده و آنها را در خدمت زندگی و پیشبرد دانش انسان قرار می دهد. این گروه را «بخشنده» یا «بانی خیر» گویند.
گروه سه نفره دیگری که عنوان «چراغ» به آن اطلاق می شود، به آزمایش های جدید مبادرت نموده که از آزمایش های قبلی عالی تر و برای شناخت طبیعت مؤثرترند. سپس گروه سه نفره دیگر به نام «القاکنندگان» اقدام به آزمایش های جدید نموده و نتایج را گزارش می دهند.
«مفسران طبیعت» یکی دیگر از گروه های سه نفره اند که کشفیات پیشین را به وسیله تجارب به صورت احکام و قواعد کلی تری در می آورند.
در کنار این گروه های سه نفره، تعدادی نوآموز، خدمتکار و پرستار وجود دارد که هر یک در این وادی علمی به کاری مشغولند.
همچنین در راستای کارهای گروهی که انجام می گیرد جلسات مشاوره ای نیز برگزار می شود. در جلسات مشاوره تصمیم گرفته می شود که کدام یک از اختراعات، اکتشافات و تجارب علمی باید انتشار یابد و کدام از نظرها پنهان بماند.(10)
جزیره مملو از انواع برخورداری هاست و همه در خدمت جامعه بشری قرار دارند. طبیعت و آنچه که حاصل اندیشه و دست انسان است در فراهم آوردن زمینه مساعد برای زیست بشر به کار می آید.
وسعت جزیره پنج هزار میل مربع و دارای خاکی حاصلخیز است؛ حاوی زاغه هایی است که به عمق سه هزار و ششصد پا در زیر کوه ها قرار دارند. در این زاغه ها اجسام، منجمد و یا نگهداری می شوند. آنجا برای تولید فلزات جدید و مصنوعی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در جزیره برج های بلندی است که تعدادی از آنها بر فراز کوه ها قرار دارند. این برج ها بر حسب اندازه ای که دارند برای تجزیه، تبرید، نگهداری اشیا و رؤیت آثار جوی به کار می آیند.
در جزیره دریاچه های بزرگی برای پرورش ماهی و مرغ وجود دارد. همچنین استخرهایی را می توان یافت که تعدادی از آنها آب شور را شیرین و تعدادی دیگر آب شیرین را به شور تبدیل می نماید و استخرهایی که انواع آزمایش ها بر روی ماهی ها در آنها صورت می گیرد. ماشین های مخصوصی وجود دارد که انواع بادها را تکثیر یا تشدید می کنند. در جزیره چاه های کوچکی قرار دارند که بعضاً آب آن در سلامتی و طول عمر مؤثرند. این نوع آب «آب بهشت» نامیده می شود، و نیز دارای چاه های کوچکی است که برای خیساندن اشیا به کار می آید.
گرمابه ها نیز که در وسعت و زیبایی زبانزدند، خاصیت این چنینی دارند، و نیز اتاق هایی را می توان یافت که اتاق تندرستی نامیده می شوند؛ هوا را برای درمان انواع بیماری ها و حفظ تندرستی انسان تصفیه می کنند.
انواع وسایل در خدمت تولید گیاهان قرار می گیرد. برخی از وسایل گیاه را بدون استفاده از تخم با مخلوط کردن خاک ها می رویانند و برخی دیگر گیاهان جدید را، اما متفاوت با گیاهان معمولی تولید می کنند.
چارپایان و پرندگان به منظور تشریح و آزمایش در باغ هایی نگهداری می شوند. در آنجا انواع داروهای پزشکی بر روی بدن چارپایان و پرندگان مورد آزمایش قرار می گیرد. در صورت نتیجه بخش بودن به کار انسان می آید.
کارخانه هایی وجود دارد که سرعت و حرکت ماشین ها را مورد آزمایش قرار می دهند و سرعت دلخواه را ایجاد می کنند.
کشتی ها و قایق هایی وجود دارد که برای رفتن زیر آب و ماندن در زیر دریا به کار می آیند.(11)
جزیره دارای خانه ریاضیات است که در آنجا تمام وسایل عالی هندسه و نجوم به نمایش گذاشته می شود. همچنین نواخانه هایی که انواع صداها تمرین و تولید می گردد.
در آتلانتیس نو ساختمان هایی وجود دارد که در آنها آثار جوی همچون برف، باران، تگرگ و رعد و برق نمایش داده می شود.
در این جزیره چیزی زاید دیده نمی شود. آنچه در خط تولید می رود، مورد مصرف قرار می گیرد و در ازای آنچه که مصرف می شود، تولید می گردد. مردمانش هیچ گاه برای به دست آوردن بازارهای خارجی آماده جنگ نمی شوند و سودای فتوحات در سر نمی پرورانند. صلح طلبی و آرامش خواهی ویژگی اصلی اهالی این آرمانشهر را تشکیل می دهد.
دو تالار بسیار بزرگ و زیبا وجود دارد که نمونه ای از اختراعات بزرگ و مجسمه های مخترعان و مکتشفان ناجی را به نمایش می گذارد. در آن می توان تندیس مخترعان بزرگ را در رشته های مختلف از جمله موسیقی، نقاشی، حروف، کشتی، توپ و باروت، فلزکاری، شیشه، کرم ابریشم، ذرت و نان و... مشاهده کرد. این مجسمه ها را به پاس بزرگداشت مخترعان برپا داشته اند؛ خاصه آنکه بازدید کنندگان با دیدن آن نسبت به مفاخر علمی شناخت حاصل می کنند.
خدا در آتلانتیس نو ستایش می شود. هر روز با سرودهایی خدا را در برابر آثار شگفت انگیز سپاس می گویند و برای او نماز می گزارند و با ادعیه ای از او طلب خیر می کنند.
بر پایه ی داده های علمی درباره ی انواع بیماری ها، آسیب های طبیعی، همچون طوفان، زمین لرزه، سیل، قحطی، و نیز ستارگان دنباله دار، درجه حرارت هوا، و... پیش بینی می شود و راه کارهایی برای جلوگیری و درمان آنها جستجو می شود.
در آتلانتیس نو اگر چه توجه به پژوهش های علمی شده است و به پرداختن به علوم عملی به جای پرداختن به علوم نظری صرف توصیه شده و دین از احترام خاصی برخوردار بوده و اقتصادی شکوفا از رهگذر علم مورد تأکید قرار گرفته است، اما « درباره کیفیت تأسیس و نحوه اداره نهادهای فرهنگی و دینی و تأمین خودکفایی مدینه، ضوابط و قواعد صریح و روشنی داده نشده است.»(12)
آرمانشهر بیکن پیرامون ابعاد سیاسی و نظامی فاقد بحث مستقل و ویژه ای است. هیچ سخنی از روابط افراد و مناسبات اجتماعی به میان نیامده است.
در این مدینه چیزی از زمان جنگ و نحوه مواجهه با مشکلات آن گفته نشده است. به نظر می رسد چنان که گفته شد، مدینه بیکن در مقایسه با برخی مدینه ها ناقص تر و کم اهمیت تر باشد.(13) هر چند اهتمام طراح آن را در طراحی یک مدینه علمی و افزایش دانش بشری باید ستود و باید بر او آفرین گفت که راهی هموار برای پدید آورندگان انجمن سلطنتی (14) انگلستان و سایر انجمن های علمی و فرهنگی گشود. چنان که دیدرو نیز موفقیت دایره المعارف فرانسه را بیشتر مدیون بیکن به شمار آورد.(15)
او به عنوان نخستین فیلسوف دوران پس از قرون وسطی برای پیشرفت بشر آرمانشهری را طراحی کرد که حاکمیت انسان بر طبیعت جهت گیری اصلی آن بود؛ هر چند طرح هندسی آرمانشهر او ناقص رها شد و به صورت اثری ناتمام انتشار یافت، اما همان مقدار نیز پیشرفت فنی بشر را نوید می داد و تا اندازه ای گره از کار بشر گشود. در واقع آتلانتیس نو درآمدی شد برای ورود به دنیای نوین که فن و تجربه عملی مشخصه آن بود.

پی نوشت ها :

1-Advancement of Learning,p.206
2-جهانگیری، محسن، احوال و آثار و آراء فرانسیس بیکن، ص 189، انتشارات علمی و فرهنگی، 1369.
3-New Atlantis,edited by G.C.Moore smith.p.34
4-کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج3، مترجم ابراهیم دادجو، ص 349.
5-Great Books of the western world. Robert Maynard Hutchins,advancement of Learning Novum organun new Atlantis, P.199
6-Ben salem
7-Salanona
8-Salomon's House
9-Ibid, p.205
10-Ibid,p.214
11.Ibid.p.211
12-احوال و آثار و آراء فرانسیس بیکن، ص 189.
13-همان.
14-Royal society
New Atlantis, G.C.More smith's. introduction, p.xxxii15- به نقل از منبع پیشین، ص 190.
منبع مقاله :
راسخی لنگرودی، احمد؛ (1390)، افق های ناکجاآباد، (سیری انتقادی در مدینه های فاضله)، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ اول