شهر خانه‌هاي قاجاري

تبريز

تبريز يکي از مهمترين شهرهاي کشور با پيشينه غني تاريخي فرهنگي است که از گذشته‌هاي دور بنيانگذار بسياري از سبک‌هاي هنري و پيشگام در عرصه‌هاي فرهنگي اجتماعي بوده است.

تبريز سده معاصر را شهر نخستين ها ناميده‌اند. راه اندازي نخستين مدرسه به سبک نوين ، تاسيس نخستين چاپخانه و کتابخانه ، سالن نمايش ، انجمن ادب فارسي ، مجموعه دانشگاهي ، شهرداري ، شوراي شهر ، کلانتري و دهها مظهر تمدن جديد در ايران براي نخستين بار در اين شهر بنا شده است.
همه ساله در ايام سال نو بسياري از گردشگران به ويژه هموطنان آذري که داراي تعلقاتي در اين خطه هستند با سفر به اين کلانشهر از اماکن تاريخي و فرهنگي آن ديدن مي‌کنند.
تبريز در دوره معاصر اين شهر پرچمدار نهضت مشروطيت بوده و مردم آن به پشتوانه پايمردي دلاوراني چون ستارخان و باقرخان در سرنگوني استبداد نقش مهمي ايفا کردند.
خاطره رشادتها و حماسه شيخ محمد خياباني، مشروطه خواهان، ثقه‌الاسلام و ديگر پاکان اين ديار به هيچ وجه از خاطره تاريخ محو نخواهد شد.
تبريز در کنار آثارمهم تاريخي و بناهاي ماندگارفراوان بزرگترين دانشگاه دوران گذشته «ربع رشيدي» را در خود جاي داده و در بسياري از عرصه‌هاي فرهنگي و علمي پيشتاز بوده است.
درخشش فرش تبريز از زمان شاه عباس تاکنون ادامه داشته و هرگز فعاليت اين صنعت تعطيل نشده و اين همه فقط گوشه‌هايي از ديدني‌هاي سحرانگيز تبريز کهن است.
بدون شک تجربه گشت و گذار در تبريز و بازار مسقف و تاريخي آن و حضور در مجموعه مقبره الشعرا و مزار « شهريار» شيرين سخن ، خاطره دلنشيني براي شروع سال جديد خواهد بود.
همچنين 10 موزه تاريخي ، فرهنگي و طبيعي از جمله موزه آذربايجان ، موزه مشروطه ، قاجار ، سنجش ، کتابت قرآن، خانه شهريار و موزه تاريخ طبيعي محيط زيست استان در ايام نوروزي براي بازديد گردشگران برنامه‌ريزي شده است.
بر اساس گزارش سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي، در سال گذشته يکصدهزار گردشگر خارجي و يک ميليون و پانصد هزار گردشگر داخلي از اماکن تاريخي و فرهنگي اين استان ديدن کردند.
با توجه به آنچه گفته شد، شهر تبريز به دليل پيشينه کهن خود داراي بناهاي تاريخي و اماکن قديمي بسياري است که هر کدام در نوع خود کم نظير و ديدني هستند.
اما بناهاي قديمي اين شهر در مقايسه با ديگر شهرهاي ايران اسلامي از يک تفاوت عمده برخوردارند. شهر تبريز علي رغم سابقه تمدن طولاني خود و تجربه چندين دوره پايتختي ايران، فاقد بناهايي با قدمت بسيار بوده اما ساختمانهاي زيباي قاجاري که يادگاري از دوران ولايتعهدي شاهان قجر است در اين شهر خودنمايي مي کنند.
شايد اين سئوال مطرح باشد که چرا عمر بناهاي موجود تبريز به غير از چند بناي محدود، کمتر از 200 سال است. پاسخ اين پرسش را بايد در نظام طبيعت جستجو کرد چرا که اين شهر در طول هزار سال گذشته بيش از 11 زلزله مخرب و ويرانگر به خود ديده که به قول ناصرخسرو «ديواري به ارتفاع يک وجب هم در اين شهر باقي نمانده است». هم از اين روست که بناهاي افسونگري چون کاخ غازان خان، مجموعه ربع رشيدي، ميدان حسن پادشاه و ... هم اکنون زير خروارها خاک مدفون شده اند.
با اين حال، خانه‌هاي تاريخي تبريز به دليل موقعيت ممتاز اين شهر به ويژه در دوران حکومت قاجار از نظر شمار در کشور بي‌نظير است. تبديل شدن تبريز به دارالسلطنه در دوران وليعهدي عباس ميرزا دليل اصلي تعدد و کثرت خانه‌هاي تاريخي در اين شهر به شمار مي آيد.
بر اساس آمار سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي ، در حال حاضر پانصد خانه تاريخي و ارزشمند در تبريز قرار دارد که عمر اغلب آنها به دوران قاجار باز مي گردد. در حال حاضر تنها تعداد محدودي از اين بناها خريداري ، مرمت و نگهداري مي شود چراکه به گفته مسئولان، با اعتبارت کنوني خريد تمام خانه هاي ياد شده 150 سال به طول خواهد کشيد!
معرفي تعدادي از خانه هاي مشهور تبريز:

خانه مشروطه

خانه مشروطه، معروف‌ترين و پرافتخارترين خانه تاريخي تبريزاست که در اوج انقلاب مشروطه محل تصميم‌گيري‌هاي سرنوشت‌ساز سران مشروطه بوده است.
قدمت اين خانه که اکنون در ضلع غربي بازار تبريز و در محلي به نام «راسته کوچه» روبروي مسجد جامع اين شهر واقع شده به 110 سال مي‌رسد.
خانه مشروطه در اصل متعلق به حاج مهدي کوزه‌کناني از فعالان مشروطه در تبريز بود که در اختيار مشروطه‌چيان قرار مي‌گرفت.اين بنا در سالهاي اوج جنبش مشروطه و پس از آن ميعادگاه سران جنبش و مبارزان مشروطه خواه بود.
خانه مشروطه داراي سرسراها و اتاق‌هاي متعددي مي‌باشد، اما زيباترين بخش ساختمان، نورگير و سرسراي آيينه‌کاري تزييني آن است.
اين بنا در سال 1375 به «موزه مشروطيت» تبديل شده و جريان وقايع و رخدادهاي انقلاب مشروطيت در قالب آثار به جاي مانده از آن دوران و تصاوير و عکس‌هاي بي‌نظير به نمايش گذاشته شده است.

خانه بهنام

خانه بهنام، از ديگر خانه‌هاي تاريخي تبريز مي‌باشد که از اواخر دوران قاجار به يادگار مانده است.
اين خانه که امروزه به دانشکده معماري دانشگاه صنعتي سهند تبديل شده به دليل معماري ظريف، پنجره‌هاي مشجر و طاق‌ها و ايوان‌هاي بلند و بزرگ خود جلوه ويژه‌اي دارد.
فضاهاي اندروني و بيروني اين ساختمان عهد قجري علاوه بر تزيينات داخلي به دليل طراحي متناسب با فصول مختلف سال از جهت تعادل درجه حرارت و چشم‌انداز زيباي خود نيز چشم بازديدکنندگان را در هنگام ديدار از اين بناي با عظمت خيره مي‌کند.
وسعت اعياني «خانه بهنام» 300 مترمربع بوده و منظره بيروني آن به دليل گچبري‌هاي هنرمندانه، نماي آجري سرخ‌گون و حوض آسماني‌رنگ وسط حياط خود وضعيت تبريز در سالهاي اول قرن چهاردهم شمسي را در ذهن گردشگران تداعي مي‌کند.
«گره‌سازي» خانه بهنام از مهمترين ويژگيهاي معماري اين بناي تاريخي است که بازي نور را با هنر منبت‌کاري و ايجاد طرح‌هاي هدسي و تزييني مختلف در هم آميخته است.

خانه اردوبادي

اين خانه در خيابان ارتش جنوبي و نزديکي منطقه اعيان‌نشين «باغشمال» در يک قرن قبل نيز نمونه‌اي ديگر از ظريف‌کاري و چيره‌دستي معماران ايراني به ويژه هنرمندان عرصه ساختمان اين خطه مي‌باشد.
در ساختمان اين بنا تلفيقي از سنگ و آجر به کار رفته که همين امر نماي آن را از ساير خانه‌هاي تاريخي تبريز متمايز کرده است. اين بنا در سالهاي جنگ جهاني دوم و در زمان اشغال تبريز به دست روس‌ها سفارت عراق بوده است.
قدمت خانه اردوبادي به اوايل حکومت پهلوي بر مي‌گردد و استحکام اين بناي تاريخي حاکي از زبردستي معماران هنرمند آن در زمينه ساخت بناهاي بلند مرتبه در حدود 84 سال پيش است.
«خانه اردوبادي» يکهزار و 600متر مربع وسعت دارد و اعياني آن در سه طبقه بنا شده است.
اين بنا هم ‌اکنون به عنوان «مرکز اسناد ملي شمال غرب» مورد استفاده قرار مي‌گيرد و با جاي دادن اسناد تاريخ پرفراز و نشيب منطقه شمال غرب کشور، به پيوند خود با گذشته پرافتخار اين خطه عينيت بخشيده است.

خانه فدکي

ديگر بناي تاريخي تبريز است که در مرکز شهر و در پشت عمارت شهرداري در محله معروف «مقصوديه» واقع شده است.
اين بنا که در اواسط دوران حکومت قاجار و در اوج حيات سياسي و اقتصادي دارالسطنه تبريز ساخته شده ، با سرستون‌هاي زيبا و طاق‌هاي متقارن خود تصويري زيبا از ساختمان‌سازي عصر قجري را به نمايش مي‌گذارد.
پنجره‌هاي «اروسي» مشجر ، نقش طرح‌هاي زيبا بر ديوار آجري ، قرينه‌سازي فضاي سبز دو طرف حوض حياط بنا و ستون‌هاي پيچي از جمله ويژگي‌هاي بارز خانه قدکي است که چشم بازديدکنندگان اين بناي باشکوه را نوازش مي‌کند.
به عقيده کارشناسان اين بنا يکي از بهترين نمونه‌هاي معماري ايراني جهت سکونت در اقليمي با شرايط آذربايجان محسوب مي‌شود.
«خانه قدکي» اکنون به عنوان «موزه سنجش» پذيراي انبوه گردشگران داخلي و خارجي تبريز است.
ويژگيهاي منحصر بفرد معماري همراه با کاربرد موزه‌اي «خانه قدکي» اين بنا را به يکي از جاذبه‌هاي مهم گردشگري تبريز در سال‌هاي اخير تبديل کرده است.
خانه ‌هاي تاريخي زيادي از قبيل «خانه ثقه‌الاسلام» ، «خانه پروين‌اعتصامي» نيز در ساير محلات شهر تبريز موجود مي‌باشد.

خانه گنجه‌اي زاده

اين خانه نيز از بناهاي تاريخي شهر است که ترکيبي از معماري سبک قاجار و پهلوي است.
استفاده از زاويه‌هاي تيز در ساخت «خانه گنجه‌اي‌زاده» و پنجره‌هاي مستطيلي شکل بدون خميدگي‌هاي معمول بناهاي ايراني در ساختمان اين بنا شاهد زنده آغاز معماري مدرن و فاصله گرفتن از معماري سنتي ايراني در تبريز است.
هر چند تاريخ ساخت «خانه گنجه‌اي زاده» به اواخر قاجاريه بر مي‌گردد، ساخت زيرزمين‌هاي خاص دوره پهلوي رنگ وبوي معماري عصر پهلوي را در مقايسه با معماري قاجار در اين بناي تاريخي بيشتر مي‌کند.
«خانه گنجه‌اي زاده» سه هزار مترمربع مساحت دارد و اعياني آن در سه طبقه متشکل از تعدادي اتاق در يک رديف بدون اندروني و بيروني است.
اين بناي تاريخي در حال حاضر بخشي از دانشکده معماري دانشگاه صنعتي سهند تبريز مي‌باشد.
در شهر تبريز 10 موزه تاريخي، فرهنگي و طبيعي از جمله موزه آذربايجان، موزه مشروطه ، قاجار ، سنجش ، کتابت قرآن، خانه شهريار و موزه تاريخ طبيعي محيط زيست استان، وجود دارد.
گفتني است ، در آذربايجان شرقي نزديک به يکهزار اثر ، ثبت ملي شده وجود دارد. همچنين به غير از اثر ثبت جهاني شده کليساي سنت استپانوس ، پرونده بازار تبريز نيز در سال جاري به يونسکو ارسال شده و اميد بسياري مي رود که اين مجموعه نيز در فهرست آثار جهاني قرار گيرد.
آذربايجان شرقي با 45 هزار و 490 کيلومترمربع وسعت و سه ميليون و 320 هزار نفر جمعيت در شمالغرب کشور واقع شده است.
منبع: www.jamejamonline.ir
/خ