معرفی کتان یا بزرک و خواص درمانی آن

کتان گونه‌های مختلفی دارد که دو گونه‌ی آن به نام‌های کتان معمولی و کتان مسهل نسبت به دیگر گونه‌ها از خواص دارویی بیشتری برخوردار می‌باشند. در اینجا به نام علمی و مشخصات مربوط به گونه‌ی کتان معمولی اشاره شده است. معمولاً دانه را به صورت دم کرده، جوشانده، گرد و یا ضماد استفاده می‌کنند. در ضمن از دانه‌ی کتان، روغنی به نام روغن بزرک استخراج می‌شود.

توجه:

کتان معمولی واریته‌های مختلفی دارد. در طب سنتی به دانه‌ی واریته‌ای که رنگ دانه، قهوه‌ای روشن است بَزرَک می‌گویند و به دانه‌ی واریته‌ای که رنگ دانه، سفید رنگ است تخم کتان می‌گویند که علاوه بر داشتن خواص درمانی، خوراک پرندگان نیز می‌باشد.

نام علمی:

Linum usitatissimum L.، نام فرانسه Lin ordinaire و نام انگلیسی آن Line می‌باشد. نام‌های دیگر آن به فارسی، عربی و در کتب طب سنتی، کتان، کتان روغنی و ملسج نامیده شده است.

تیره گیاه:

کتان Linaceae

نوع گیاه:

بوته

مشخصات ظاهری:

گیاهی است علفی و یک ساله به ارتفاع حدود 70 سانتی‌متر، برگ‌های آن سبز تیره، دراز، باریک، نوک تیز و دارای سه رگبرگ طولی می‌باشند. گل‌های آن سفید یا مایل به آبی و مرکب از قطعات 5 تایی هستند. میوه‌اش کپسولی شکل و تشکیل شده از حدود 10 خانه است که در هر خانه یک دانه به رنگ قهوه‌ای روشن (در برخی واریته‌ها سفید رنگ) وجود دارد. دانه‌ی کتان بدون بو، شفاف، لغزنده، طول آن 4 الی 5 میلی‌متر و ضخامت آن یک و نیم میلی‌متر است. در ضمن بین پوست ساقه و قسمت چوبی ساقه را الیاف نسجی کتان تشکیل می‌دهد که برای نساجی استخراج می‌شود و پارچه‌های معروف کتانی را با آن تهیه می‌کنند.

طبیعت دانه:

طبق نظر حکمای طب سنتی طبیعت آن گرم و خشک می‌باشد.

رویش جغرافیایی:

در نواحی معتدل اغلب کشورها و در ایران به صورت خودرو انتشار دارد و به صورت پرورشی نیز کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی و مواد موجود در دانه‌ی کتان:

حاوی عصاره‌های محلول، موسیلاژ، پروتئین، خاکستر، ارسنیک، روغن ثابت، فسفاتیدهایی شامل لسیتین و سفالین، سیانوژنتیک گلوکوزید، لینامارین، موم، قند و ویتامین‌های E و F می‌باشد.

بخش مورد استفاده:

دانه

نحوه مصرف:

معمولاً دانه را به صورت دم کرده، جوشانده، گرد و یا ضماد استفاده می‌کنند. در ضمن از دانه‌ی کتان، روغنی به نام روغن بزرک استخراج می‌شود. رنگ این روغن اگر بدون مداخله حرارت تهیه شده باشد زرد روشن و اگر به کمک گرما به دست آمده باشد مایل به قهوه‌ای است و اختصاصاً به مصارف صنعتی می‌رسد. نوع تازه و مرغوب روغن کتان در پزشکی به مقدار مجاز به صورت تنقیه و به عنوان نرم کننده به کار می‌رود.

خواص درمانی:

نرم کننده و رفع کننده التهاب مخاط‌های بدن بخصوص مجاری ادراری، برطرف کننده گاستریت و تحلیل برنده ورم روده، ضد التهاب‌های دردناک با منشأ سنگ کلیه و کاهنده ورم مثانه، افزاینده ترشح ادرار و مسکن قاعدگی دردناک، مسکن سرفه‌های مقاوم و مقوی قوای مغزی، مقوی قوای جنسی و مسکن درد قفسه سینه و احشاء داخلی بدن، شیرافزا و بازکننده قاعدگی، آرام بخش و تحلیل برنده ورم پروستات می‌باشد. در ضمن برای درد مقعد، ورم معده، اختلال در عادت ماهیانه، مبتلایان به سوء هاضمه و زخم معده نیز مفید است. در استعمال خارجی جوشانده دانه‌ی کتان به صورت حمام، رفع کننده تحریکات موضعی، بیماری‌های پوستی و سوداهای دردناک همراه با خارش است. در ضمن ضماد تخم کتان بازکننده دمل‌ها و مفید برای دردهای کشیدگی بعضی از عضوهای بدن می‌باشد. گرد دانه‌ی کتان چون به سهولت فاسد می‌شود باید همیشه به حالت تازه به کار رود.

تذکر:

زیاده‌روی در مصرف تخم کتان سبب نفخ معده، ایجاد اسهال، عدم جذب ویتامین‌ها و حتی موجب مسمومیت می‌گردد و در ضمن دید چشم را کاهش داده و برای بیضه‌ها نیز مضر است.
منبع مقاله :
صانعی، صمصام؛ (1395)، طبّ الصمصام -آشنایی با بیش از 400 نوع از گیاهان دارویی- (جلد دوم)، تهران: انتشارات حافظ نوین، چاپ اول.