حاجی سیاح جهانگرد دوران قاجار

محمدعلی فرزند محمد رضا محلاتی معروف به حاجی سیاح، یکی از چهره‌های مسئله‌ساز دوران ناصری به بعد و یکی از افراد استثنائی است که در دوران قاجار بخشی از عمر خود را به سیاحت و جهانگردی پرداخته است. او در 1252 ق در محلات به دنیا آمد و از 1275 ق به جهانگردی پرداخت. نخست به قفقاز رفت و در تفلیس معلم زبان فارسی و عربی بود و سپس به استانبول رفت و زبان فرانسه را فرا گرفت و به اروپا رفت و از فرانسه، انگلستان، ایتالیا، سوئد، نروژ و آلمان دیدن کرد و به روسیه بازگشت. پس از مدتی به استانبول رفت و در آنجا با سید جمال‌الدین اسدآبادی آشنا و از مریدان او گردید. بار دیگر به اروپا رفت و از سویس، اطریش، دانمارک، پرتقال، اسپانیا، یونان، رومانی و بلغارستان دیدن کرد. بار دیگر به فرانسه رفت و از آنجا با کشتی عازم سفر به ژاپن گردید و در این سرزمین با حاج عبدالله بوشهری که مدت چهل سال در ژاپن می‌زیسته ملاقات می‌کند. حاج سیاح از ژاپن روانه چین و سپس برمه و سنگاپور می‌گردد و سرانجام به هند می‌رسد و مدتی در آن سرزمین می‌ماند. از هند به سرزمین امروزی افغانستان می‌رود و از آنجا راهی ورارود یا ماوراءالنهر که به تازگی به تصرف روسیه تزاری درآمده بود می‌شود. حاج سیاح به نوشته‌ی خودش بیش از نه بار از راه مصر و فلسطین و دیگر سرزمینهای عربی به زیارت مکه می‌رود. در بازگشت به ایران بعد از آن سفرهای طولانی (1295ق) و مشاهده‌ی نگون‌بختی و فلاکت مردم، بعد از مدتی درنگ بار دیگر راهی سفر هند و از آن جا چین و سپس آمریکا می‌گردد که سفر دومش سه سال به طول انجامید. در بازگشت به هندوستان به دیدار سید حسن شاه آقاجانی محلاتی می‌رود و با دیدن نامه‌ی مادر خود راهی وطن می‌شود، بازگشت او به ایران و اقامتش در تهران مصادف بوده است با زمانی که سید جمال‌الدین نیز در تهران سکونت داشته است. با توجه به سابقه‌ی ارادت و آشنائی صمیمانه با او به رفت و آمد با وی می‌پردازد، از این رو به دستور ناصرالدین شاه به خراسان تبعید می‌شود و بعد از چهارده ماه به تهران باز می‌گردد. او که شاید یکی از استثنائی‌ترین جهانگردان ایرانی زمان خود بود، در برابر فساد حکومت به جمع کسانی می‌پیوندد که برای استقرار حکومت قانون و از میان بردن استبداد هر یک به شیوه‌ای تلاش می‌کردند. از جمله او نوشته‌های میرزا ملکم‌خانم را تکثیر و منتشر می‌ساخت. در همین زمان بار دیگر سید جمال‌الدین به تهران وارد می‌شود و حاج سیاح با او به مراوده می‌پردازد. تلاشهای حاج سیاح و تنی چند از مخالفان حکومت و تماسهای او با سید جمال‌الدین سبب می‌گردد تا به اتهام بابی بودن او را به زندان قزوین بفرستند که دوران زندانش 22 ماه به طول انجامید. او مدتی از زندانش را در کنار میرزا رضا کرمانی که سالها بعد ناصرالدین شاه را می‌کشد می‌گذرانید. از حاجی سیاح دو اثر جالب یکی به نام سیاحتنامه‌ی حاجی سیاح و دیگری خاطرات حاجی سیاح یا دوره‌ی خوف و وحشت در دست است که از جهات بسیار کتابهایی خواندنی به شمار می‌روند.

بیشتر بخوانید: اندیشه‌ی سیاسیِ حاج سیاح

کتابنامه:
مجله‌ی یادگار، سال پنجم، شماره‌ی 1 و 2، نوشته‌ی علامه‌ی محمد قزوینی؛ خاطرات حاج سیاح یا دوره‌ی خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.