تکیه‌ی خاتون‌آبادی

از بناهای تاریخی متعلّق به اواخر صفوی و منسوب به میر محمد اسماعیل خاتون‌آبادی
(1) (متوفّی 1116 ق). از سادات حسینی و جدّ سادات پاقلعه‌ی اصفهان است.
تنها تکیه‌ی موجود در تخت فولاد است که خصلت مسجد - مدرسه و تکیه را دارد. بانی تکیه خود میر محمد اسماعیل خاتون‌آبادی است. سیدمحمد باقر خاتون‌آبادی سهم بسزایی در میراث غنی اسلام و تشیع و فرهنگ اصفهان داشته است. با این حال به دو علت این عالم بزرگ همچنان گمنام و ناشناخته باقی مانده است. اول معاصر بودن ایشان با شخصیت برجسته علاّمه مجلسی، زیرا علاّمه مجلسی با کار عظیم تدوین بحارالانوار و تألیف کتب پربار و سودمند به زبان فارسی شهرت علمای معاصر خود را تحت‌الشعاع قرار داد. و دوم آنکه آثار و نوشته‌های این عالم فرزانه به چاپ نرسیده و مورد پژوهش قرار نگرفته است. وی یکی از بزرگترین علماء و حکمای عهد صفویّه بود که در تخت فولاد مدرسه‌ای ساخت و خود در آن اقامت نمود و در آن به تدریس و نوشتن تفسیر بزرگ قرآن پرداخت و پس از وفات در همان حجره‌ی خود دفن گردید. این مدرسه بعدها به تکیه‌ای تبدیل شد که بسیاری از علمای خاندان خاتون‌آبادی در آن مدفون شدند. بنای اصلی شامل مسجد و محل تدریس و مرقد اوست.
بنای تکیه خاتون‌آبادی از چند طبقه تشکیل شده است. طبقه‌ی زیرین سرداب و طبقه‌ی هم کف محل عبادت میر محمد اسماعیل بوده است. صحن تکیه شامل حجرات و مقابر؛ طبقه‌ی دوم اطاق بزرگ مصفای سه‌ایوانی تکیه و طبقه آخر گنبد کاشیکاری بسیار زیبایی است که در نهایت ظرافت با اسلوبی بسیار زیبا و دلنواز ساخته شده است که گنبد زیبای مدرسه چهار باغ را در خاطر بیننده تداعی می‌کند.
کتیبه‌ی پایه‌ی دور گنبد به خط ثلث بسیار عالی به رنگ سفید بر روی زمینه‌ی لاجوردی است که آیات «فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنَاقِ...» و «‌قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لاَ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی...» (2) به خوبی خوانده می‌شود. این گنبد گلابی شکل دارای قطری حدود 5 متر و نقوش اسلیمی بسیار زیبا و جذّاب بر زمینه‌ی کاشی فیروزه‌ای است. که نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند.
نمای داخلی بقعه در ضلع جنوبی مسجد و محراب تکیه قرار دارد که محراب آن را یک مقرنس کاری ساده و بدون تزئینات تشکیل داده است. ضلع غربی بقعه در سه طبقه ساخته شده و در طبقه‌ی زیرین سرداب و مدفن حاج میرزا حسین نایب‌الصدر از علما و نیکوکاران خاندان خاتون‌آبادی است. در ضلع جنوبی صحن تکیه دو اتاق وجود دارد که اتاق اول آن مدفن میرمحمد اسماعیل خاتون‌آبادی و محل عبادت و مطالعه‌ی وی نیز بوده است.
فضای درونی اتاق از روحیه‌ی معنوی و روحانی خاصی برخوردار است.
طبقه‌ی دوم همین ضلع را اتاق بسیار باصفای سه ایوانی تشکیل می‌دهد که بر سقف همین اتاق گنبدی ساخته شده است.

بیشتر بخوانید: بررسی جاذبه های گردشگری تخت فولاد اصفهان - 1

ضلع شرقی نیز متشکّل از سه اتاق متّصل به هم است. در اتاق وسط قبر میر محمدباقر بن میر محمد اسماعیل و در دو طاق پشت وجلوی این اتاق قبور خاندان خاتون‌آبادی ومشاهیر دیگر تکیه قرار دارد. (3)
در جنوب شرقی داخلی تکیه‌ی خاتون‌آبادی دالانی این تکیه را به تکیه‌ی آغاباشی وصل می‌کند.

موقعیّت جغرافیایی تکیه

این تکیه از شمال به کوچه‌ی تکیه‌ی میر و آرامگاه بابافولاد حلوایی، از مشرق به تکیه‌ی آغاباشی و از جنوب به قبرستان عمومی محدود است.

بزرگان مدفون در این تکیه

1- میر محمد اسماعیل خاتون‌آبادی:

فرزند میر محمدباقر حسینی خاتون‌آبادی. متوفّی 1116 ق. فقیه عالیقدر، و عالم برجسته‌ی دوره‌ی صفّوی، مفسّر بزرگ قرآن کریم است. وی آثار و تألیفات فراوانی دارد که مهمترین آنها عبارت است از: الف) تفسیر کبیر در چهارده جلد ب) شرح اصول کافی ج) شرح اعتقادات صدوق د) تقویم الایمان و آثار دیگر. برای وی کرامات و مقاماتی ذکر نموده‌اند.

2- میر محمدباقر خاتون‌آبادی:

فرزند میر محمد اسماعیل. متوفّی 1127 ق. معروف به «ملاّباشی». او از مجتهدین طراز اوّل عصر سلطان حسین صفوی است. اوّلین مدرّس مدرسه چهار باغ اصفهان و صاحب آثار فراوانی که مهمترین آنها عبارتند از: الف) ترجمه‌ی «اناجیل اربعه» به فارسی ب) ترجمه‌ی مکارم الاخلاق ج) ترجمه‌ی عیون الحساب. وی توسط مخالفینش به شهادت رسید.

3- حاج میرزا حسین نایب‌الصدر:

فرزند سید محمدصادق خاتون‌آبادی و نواده‌ی میر ابوالقاسم مدرّس. متوفّی 1326ق. عارف و فقیه وارسته، از فقها و مجتهدین اصفهان در عصر قاجار و از شاگردان برجسته شیخ مرتضی انصاری است که در سرداب تکیه مدفون می‌باشد.

4- حاج سیدمحمد حسین خاتون‌آبادی:

فرزند حاج میرزا محمود خاتون‌آبادی. متوفّی 1400ق. متخلص به «آزاد». شاعر، ادیب و نسب‌شناس معاصر اصفهان بود. از آثار وی می‌توان به الف) دیوان اشعار ب) اغصان طیبه و کتب دیگر اشاره نمود.

بیشتر بخوانید: سیمای اساتید و شاگردان آیت ‌اللّه اصفهانی در تخت فولاد اصفهان

از اشعار اوست:

گرصلاح دین و دنیا طالبی ای مرد راه *** با خدای خویشتن بگذار کار خویش را
در جهان هر کس بگیسویت نماید یک نظر *** می‌کند آخر پریشان روزگار خویش را
خواهی ار آزاد گردی همچنان «آزاد» رو *** تا توانی بندگی کن کردگار خویش را (4)

در مقامات و احوال سید محمد اسماعیل خاتون‌آبادی و پسرش سیدمحمد باقر خاتون‌آبادی:

محدّث قمی در شرح سیدمحمد اسماعیل می‌نویسد: «وی عالم فاضل کامل زاهد تارک دنیا بوده، و در علم فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، حکمت ماهر بوده و در جامع جدید عباسی در اصفهان مدرّس بود و قریب 50 سال تدریس می‌کرد و اخذ علم از مولی محمدتقی مجلسی، میرزا رفیع‌الدین نائینی و ... نمود و در حال جلیلش نگاشته‌اند که در سن 70 سالگی عزلت از خلق نموده، در مدرسه‌ی تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سکنی نموده، قبر خود را در حجره‌ای از حجرات کنده، شب‌ها بعد از فریضه مغرب و عشاء در میان آن قبر رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می‌آمده و شرح اصول کافی و تفسیر قرآن می‌نوشته و روزها جمعی از طلّاب مستعدّ که از جمله والد سیّد نعمة‌الله بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همان جا وفات نموده و در همان قبر مدفون شد». (5)
به این ترتیب این مفسّر عالی قدر عصر صفوی سهم بسزایی در میراث غنی اسلام و تشیع و فرهنگ اصفهان داشته است. با این حال به دو علت این عالم بزرگ همچنان گمنام و ناشناخته باقی مانده است. اول معاصر بودن ایشان با شخصیت برجسته علاّمه مجلسی، زیرا علاّمه مجلسی با کار عظیم تدوین بحارالانوار و تألیف کتب پربار و سودمند به زبان فارسی شهرت علمای معاصر خود را تحت‌الشعاع قرار داد. و دوم آنکه آثار و نوشته‌های این عالم فرزانه به چاپ نرسیده و مورد پژوهش قرار نگرفته است. از این رو شایسته است که آثار وی مورد توجّه محقّقین علوم اسلامی قرار گیرد. (6)
اما در مورد پسرش سیدمحمد باقر خاتون‌آبادی صاحب تتمیم امل‌الآمل می‌نویسد: میرمحمد باقر بن میر محمد اسماعیل عالمی برجسته و صاحب دو امتیاز بزرگ بود که هیچ یک از علما در اکثر زمان‌ها نداشتند: اول نوشته‌های دلپذیر و سخنان بی‌نظیر. چنانکه صاحب تتمیم آورده: شنیده‌ام از حبیب خود میرزا ابی‌تراب که از ملا اسماعیل مازندرانی نقل می‌کرد که او می‌فرمود از زمان درس حضرت ادریس نبی - علیه‌السلام- تا این زمان هیچ کس خلق نشده که تقریر و بیان او از میر محمدباقر بهتر و خوشتر باشد. امتیاز دوم وی مقام و موقعیت برجسته‌ی وی نزد سلطان حسین صفوی. چنانکه سلطان حسین وی را معلم خود ساخته بود و در ایام سلطنت نزد وی درس می‌خواند و او را بر جمیع علمای زمان مقدّم کرده بود و جمیع امرا، حتّی وزیر اعظم، پیش او خاضع بودند و امرای زمان نمی‌توانستند در حضور او بنشینند تا وقتی که او حکم به نشستن می‌فرمود». (7)

نمایش پی نوشت ها:
1. درباره‌ی علت وجه تسمیه‌ی این خاندان به خاتون‌آبادی، ر. ک: کتابی، محمدباقر: رجال اصفهان، ص 52 و 53.
2. سوره صاد، آیات 33، 35.
3. راجع به معماری بقعه تکیه خاتون‌آبادی، ر. ک: همایی: تاریخ اصفهان (مجلد ابنیه و عمارات)، ص 433 و 434.
4. مهدوی: تذکره شعرای معاصر اصفهان، ص 15.
5. محدث قمی: منتهی‌الامال، ج2، ص 163 به نقل از مهدوی: دانشمندان و بزرگان اصفهان، چاپ جدید، ج1، ص 187.
6. نصرالهی، غلامرضا: مقاله میرمحمد اسماعیل خاتون‌آبادی در مجله کیهان اندیشه، خرداد و تیر 1374، سال دهم، شماره 60، ص 151- 153.
7. قزوینی، شیخ عبدالنبی: تتمیم امل‌الآمل، ص 77.

منبع مقاله :
عقیلی، سیداحمد، (1391)، تخت فولاد اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی، تفریحی شهرداری اصفهان، چاپ ششم.