نویسنده: یونس فرهمند

ابوعبدالله محمدبن جابربن محمدبن قاسم قیسی وادی آشی، (1) ملقب به شمس الدین و مشهور به ابن جابر و صاحب الرحلتین، به سال 673ق. زاده شد. (2) از نسبت وادی آشی او می‌توان دانست که نسب به خاندانی اندلسی الاصل می‌برد. او برخلاف معاصرانش که گویی به علم روایت چندان توجهی نداشتند، در سایه تمکن مالی پدر به روایت و سماع توجهی ویژه‌ای داشت. (3) علاقه وافر وی به أخذ روایت از مشاهیر روزگار خویش موجب شد تا در سال 720ق. مشهورترین این آثار، کتاب البرنامج وی است که می‌توان آن را در زمره کتب تراجم قرار داد. تاریخ تألیف کتاب به درستی معلوم نیست؛ با این همه، نظر به اشتمال آن بر مشایخی که وی تنها پس از سفرهایش به مشرق در سال 720ق. می‌توانسته به آن دسترسی داشته باشد، می‌توان حدس زد که پس از این تاریخ به رشته تحریر درآمده است. تونس را به قصد مصر، بیت المقدس، شام و حجاز ترک کند. (4) وصف او از دمشق که به قلم شاگردش، ابن جُزّی اندلسی در رحله ابن بطوطه برجا مانده، از حضور طولانی مدت و شیفتگی‌اش نسبت به دمشق حکایت دارد، اما این تنها سفر او نبود و بار دیگر در سال 734ق تونس را با هدف سفر به شرق جهان اسلام ترک کرد؛ (5) با این تفاوت که این بار به گونه‌ای در محافل علمی شرق و غرب شهرت یافته بود که از هر سوی برای سماع حدیث به نزد او می‌شتافتند. پس از بازگشت از این سفر به مغرب اوسط، اقصی و اندلس مسافرت و مشتاقان زیادی را از سرچشمه عمیق دانش حدیثی خود بهره‌مند کرد. گویند در مصر این دوره، وی تنها کسی بود که موطأ را به روایت یحیی بن یحیی با سلسله اسناد صحیح آن در اختیار داشت. (6)
از مطالعه و تأمل در برنامج وی برمی‌آید که او از نظر مرتبه علمی و استفاده از استادان و مشایخ مغربی، اندلسی و شرقی به راستی در این عصر الگو بوده است. او در تونس از یک سو نزد مشاهیر دانشمندان مغربی این شهر کسب حدیث کرد و از سوی دیگر از علمای اندلسی مهاجری، چون قاضی الجماعة ابن غماز بلنسی، ابوجعفر لبلی و ابوالقاسم خلف بن عبدالعزیز بَقَتوری اشبیلی که به مغرب و به ویژه تونس آمده بودند، بهره‌ها گرفت. (7) به علاوه، سفرهای متعدد وی به شرق و غرب جهان اسلام، او را با دانشمندان مختلف این دیا ر آشنا کرد. نکته جالب توجه اینکه در بین مشایخ شرقی او که موفق با أخذ اجازه از آنان شده، جز مردان، اسامی دست کم 13 تن از زنان دمشقی نیز به چشم می‌خورد. (8)
در باب کسانی که نزد وی دانش آموختند، نیز سخن بسیار است؛ اما تنها به این نکته بسنده می‌شود که بزرگ‌ترین دانشوران و سیاستمدارانی، چون ابن خلدون، لسان الدین بن خطیب، ابن عرفه، فقیه مشهور تونسی و ابن مرزوق، خطیب تلمسانی، نزد وی شاگردی کرده‌اند وادی آشی سرانجام در سال 749ق. در تونس درگذشت. (9)
از آثار متعدد او که در موضوعات مختلف تراجم، حدیث و ادب نوشته شده، تنها شمار معدودی برجا مانده است. بی‌تردید مشهورترین این آثار، کتاب البرنامج وی است که می‌توان آن را در زمره کتب تراجم قرار داد. تاریخ تألیف کتاب به درستی معلوم نیست؛ با این همه، نظر به اشتمال آن بر مشایخی که وی تنها پس از سفرهایش به مشرق در سال 720ق. می‌توانسته به آن دسترسی داشته باشد، می‌توان حدس زد که پس از این تاریخ به رشته تحریر درآمده است. (10) به علاوه، قرائنی در دست است دال بر اینکه مؤلف پیوسته کتاب را تکمیل و بازنویسی می‌کرده و تا زمان حیات مطالبی بر آن می‌افزوده است. این معنا را هم از برخی نسخ خطی اندلسی کتاب که فاقد برخی شرح حال‌های موجود در دهه چهارم قرن هشتم هجری، چون عبدالواحد بن منصور المنبر (د.733ق) و عبدالکریم بن عبدالنور (د.735ق) و اثیرالدین بن حیان (د.744ق) است، توان دانست (11) و هم از استفاده‌های ابن قاضی در درةالحجال که به رغم اتکا بر کتاب البرنامج، به علت دسترسی به رونوشت اول آن، نتوانسته از این شرح حال‌ها استفاده کند. (12)

نمایش پی نوشت ها:
1- منسوب به وادی آش (Guadix) از کوره‌های (استان) البیره که از آنجا تا غرناطه 40 فرسخ فاصله است (محفوظ، همان، ص9).
2- ابن حجر، الدرر الکامنة، ج3، ص413؛ ابن فرحون، ج2، ص299؛ صفدی، ج1، ص209.
3- ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج4، ص1485.
4- ابن بطوطه، ج1، ص299؛ محفوظ، همان، ص14.
5- ابن حجر، همان، ج3، ص414.
6- محفوظ، همان، ص15.
7- ابن فرحون، ج2، ص300؛ صفدی، همان جا.
8- وادی آشی، به کوشش محفوظ، صص 169-173.
9- ابن فرحون، ج2، ص301؛ ابن حجر، الدرر الکامنة، ج3، ص414.
10- نک: وادی آشی، به کوشش محفوظ، ص82، 83، 86، 90، 91 و جمـ .
11- نک: همو، همان، ص70، 77، 74.
12- نک: الهیلة، مقدمه وادی آشی، ص37. برای آگاهی بیشتر در باب انواع شیوه‌های برنامج نویسی نک: یونس فرهمند، تاریخ‌نگاری مغرب در قرن هشتم، به راهنمایی هادی عالم زاده، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، 1386.

منبع مقاله :
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.