آشنایی با 6 مسجد تاریخی

1) مسجد النبی - قزوین

مسجد النبی كه معروف به مسجد سلطانی است در شهر قزوین قرار دارد. این مسجد مساحتی قریب به ۱۴۰۰۰ متر مربع دارد.
اين مسجد در ضلع جنوبي خيابان امام خميني (ره) قزوين واقع است و از حيث مكان و از لحاظ عظمت بنا و اسلوب ساختمان و استحكام بنيان و حسن سليقه‎اي كه در آن به كار رفته يكي از عظيم‎ترين مساجد اين شهر به شمار مي‎رود. مسجد النبی پس از انقراض صفويه در اثر عدم توجه، به صورت ويرانه‎‎اي درآمد بعدها به فرمان فتعليشاه قاجار از نو ساخته شد.
سردر شمالي مسجد النبي بسيار بلند است و سرتاسر آن با كاشي‌هاي مينايي و سبك بديعي تزئين شده و تاريخ بنيان آن در كتيبه‎اي با خط نستعليق بر كاشي لاجوردي نوشته شده است.
در چهار طرف حياط وسيع مسجد ايوان‌هاي چهارگانه با كاشي‌هاي رنگين مزين شده و در هر ايوان كتيبه‎اي از كاشي لاجوردي به خط نسخ كار گذارده‎اند.

2) مسجد شيخ لطف‌الله - اصفهان

مسجد شيخ لطف‌الله از شاهكارهاي معماري و كاشيكاري قرن يازدهم است و به فرمان شاه عباس اول در مدت 18 سال بنا شده است. سر در معرق اين مسجد تا پايان سال 1011 ساخته شده و اتمام ساختمان و تزيينات آن در سال 1028 قمري پايان يافت.
كتيبهُ سر در آن به خط ثلث عليرضا عباسي دز سال 1012 قمري است و معمار و بناي مسجد، استاد محمد رضا اصفهاني بوده است كه نام او در داخل محراب مسجد در دو لوحهُ كوچك آورده شده است.
شيخ لطف الله از علماي بزرگ شيعه از مردم ميس و از قراء جبل عامل؛ لبنان امروزي بوده است كه به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد.
به منظور تجليل ازاو اين مسجد براي تدريس و نمازگزاري وي اختصاص داده شد و وجه تسميهُ مسجد مزبور به نام شيخ لطف‌الله از همين جهت است. شيخ لطف الله 6 سال قبل از در گذشت شاه عباس اول وفات يافت.
اين‌ مسجد داراى‌ گنبدى‌ است‌ كه‌ از درون‌ و بيرون‌ با كاشى‌‌كارى‌هاى‌ زيبا پوشيده‌ شده‌ است‌. اين‌ گنبد روى‌ چندين‌ تاق‌ كنگره‌ دار مرتفع‌ استوار است‌ و با آيات‌ قرآنى‌ آراسته‌ شده‌ است‌.
در فراز آن‌ دايره‌اى‌ وجود دارد كه‌ داراى‌ منافذى‌ است‌ كه‌ با تزيينات‌ فلزى‌ آراسته‌ شده‌ است‌ و براى‌ روشنايى‌ و تهويه‌ به‌ كار مى‌رود.

اين‌ گنبد به‌ نقوش‌ اسليمى‌ بسيار ظريفى‌ تزيين‌ شده‌ كه‌ در قشر خارجى‌ به‌ يك‌ ستاره‌ هشت‌گوش‌ ساخته‌ شده‌ از كاشى‌هاى‌ معرق‌ رنگارنگ‌ منتهى‌ مى‌شود.
قلّه‌ آن‌ نيز به‌ كلاهكى‌ منتهى ‌مى‌شود كه‌ با كره‌هايى‌ منظم‌ تزيين‌ شده است‌، محراب‌ از يك‌ طاق‌ دندانه‌ دار تشكيل‌ شده كه‌ بر فراز آن‌ نقوش‌ ظريف‌ اسليمى‌ نقش‌ بسته است‌.
اين‌ طاق‌ كنگره‌دار از داخل‌ داراى مقرنس‌هاى‌ صدفى‌ شكل‌ است‌ كه‌ در انتهاى‌ آن‌ به‌ نقوش‌ گياهى‌ زيبايى‌ آراسته‌ شده‌ است‌. اين‌ مسجد از لحاظ‌ زيبايى‌ نقوش‌ و اسليمى‌ هاى‌ به‌ كار رفته‌ در آن‌ بى‌نظير به‌ شمار مى‌آيد.
در سال‌ 1307 با توجه‌ به‌ طرح‌های‌ اصلی‌ و کاشی‌های‌ موجود نسبت‌ به‌ مرمت‌ سردر و گنبد اقدام‌ شد‌. کتیبه‌ نمای‌ خارجی‌ گنبد نیز نشان‌ دهنده‌ تعمیراتی‌ است‌ که‌ توسط‌ اداره‌ باستان‌شناسی‌ در سال‌ 1315 انجام‌ شده‌ است‌.
در جلوی‌ مسجد حوض‌ 8 ضلعی‌ زیبایی‌ قرار داشته‌ که‌ در سال‌های‌ 1316 تا 1318 برداشته‌ شده‌ است‌. در این‌ زمان‌ پوشش‌ کف‌ گنبد خانه‌ از جنس‌ گچ‌ بوده‌ و پنجره‌های‌ چوبی‌ منصوب‌ در آن‌ روشنایی‌ زیرزمین‌ را تامین‌ می‌کرده‌ است‌.

محراب مسجد شیخ لطف الها از شاهکارهاى بى‌نظیر هنر معمارى و از زیباترین محراب‌های است که در مساجد دیگر اصفهان مى‏توان مشاهده کرد.
این محراب با کاشی‌کارى معرق و مقرنس‌هاى بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد. در اطراف محراب کتیبه‏هايى به خط علیرضا عباسى و خطاط دیگرى که باقر نام داشته است، دیده مى‏شود.
در این کتیبه‏ها روایاتى از پیامبر اکرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است.
اشعارى نیز بر کتیبه‏هاى ضلع‌هاى شرقى و غربى به چشم مى‏خورد که احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایى، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوى است.

3) مسجد ذوالفقار - اصفهان

مسجد ذوالفقار در بازار و در محله نيم آورد اصفهان قرار دارد. اين مسجد در محله نيماورد قرار دارد كه در زمان صفويه يكي از محلات آباد و پرجمعيت اصفهان بوده است. مسجد ذوالفقار در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوي دومين حكمران اين سلسله ساخته شده است. كتيبه‌اي كه به خط ثلث با كاشي سفيد معرّق بر زمينه لاجوردي بر سر در مسجد نوشته شده به نام شاه طهماسب و ذوالفقار كه اسم مسجد است اشاره كرده و تاريخ آن نيز سال 950 هجري قمري است. خطاط اين كتيبه محمد سياوش است. در اين كتيبه نام شيخ محمد صفي كه باني مسجد بوده است نيز آمده است.
بر در قديمي مسجد ذوالفقار به خط ثلث برجسته اشعاري در مدح و ستايش حضرت رسول (ص) و حضرت علي ابن ابيطالب (علیه السلام) منقور است. بربالاي كتيبه سردر مسجد لوح سنگي سياه رنگي نصب شده كه با خط ثلث برجسته عباراتي روي آن نوشته شده است.

لوح بزرگتري نيز به رنگ سياه در ايوان جنوبي نصب شده است. تاريخ اين لوح سال 1037 قمري آخرين سال سلطنت شاه عباس اول است و مفاد آن بخشودگي ماليات برخي اصناف مي‌باشد. نقش كتيبه‌ها به غير از مفهوم مذهبي آن، زيبايي خاصي به اين اثر بخشيده است. در مسجد جامع اصفهان نيز از اين گونه كتيبه‌ها كه از بخشودگي مالياتي حكايت مي‌كند، ديده مي‌شود.
شايد پادشاهان صفوي بدين گونه مي‌خواستند حمايت اصناف را به سوي خود جلب كنند تا بدين وسيله بر مدت فرمانروايي‌شان بيفزايند. مسجد و مدرسه و حمام ذوالفقار هنگامي در اصفهان ساخته شد كه هنوز اين شهر پايتخت نشده بود.
اين نكته بيانگر اين مطلب است كه شهر اصفهان حتي در زماني كه مركز حكومت نيز نبود مهم و آباد بود و حكّام و امراء و بزرگان كشور به آن توجه مخصوص داشتند.

4) مسجد مقدس محدثين - بابل

مسجد مقدس محدثين، در محدوده مركزي شهر بابل، خيابان شيخ كبير واقع شده است. اين مسجد از سمت شمال به محلّه سرحمام و از سمت شرق به محله شهيد گدازگرو از سمت غرب به محله شهيد روشن ضمير و از سمت جنوب به فاصله تقريبي دويست متر به خيابان اصلي نوّاب صفوي و چهار راه گلشن متّصل مي‌باشد. مساجد متعددي اطراف مسجد مقدّس محدثين واقع شده است كه مانند حلقه انگشتر آن را احاطه نموده‌اند.
اين مسجد، از شمال به مسجد كاظم بيك و از شمال شرقي به مسجد پيرعلم و از شرق به مسجد امام موسي بن جعفر (ع) و از غرب به مسجد كوچك(شمشير گر محله) و از جنوب به مسجد گلشن و از جنوب غربي به مسجد خاتم الاوصياء«عج» مي‌رسد كه ميانگين فواصل اين مسجد با مساجد ديگر حدود 300 متر است.
قدمت تاريخي بناي اين مسجد 290سال است كه در زمان نادرشاه افشار به دست عالم فرزانه، محمّد نصير بارفروشي (ملا نصيرا) بنا شده است.

حدود سال 1346 شمسي، اين مكان با همّت مرحوم حقوقي و مؤمنين تجديد بنا شد كه امروزه، شبستان پايين را تشكيل مي دهد و در سال1380شمسي، شبستنان بالا، توسط افراد نيكو كار، ضميمه آن گرديد.
مساحت كل مسجدحدود 1600متراست كه ازچند قسمت تشكيل شده است:
* شبستان پايين و شبستان بالا كه درسال 1372 به شبستان اوّل اضافه شده است
* قبرستان، (حياط مسجد)كه از زمينهاي مرحوم ملا نصيرا بود
* مقبره علماء، كه مرحوم ملا نصيرا و شيخ كبير در آن مدفون هستند
اين مسجد داراي سه درب شرقي غربي و جنوبي است.

5) مسجد نصیرالملک - شيراز

مسجد نصیرالملک از مساجد شیراز است که در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی مسجد شاه چراغ مشهور قرار دارد. این مسجد که از بناهای دوران قاجار است در سال ۱۲۹۳ قمري توسط حسنعلی نصیرالملک ساخته شد.
مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ شمسي به طول انجامیده است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سال‏ها پیش آغاز شده است.
این مسجد دارای حیاط وسیع است که حوض بزرگ در وسط آن می‌باشد. در سمت شمال حیاط طاق مروارید، در سمت شرق شبستان با هفت ستون سنگی، در سمت جنوب دو گلدسته زیبا و در سمت غرب شبستان اصلی قرار دارد که دارای دریچه‌های با شیشه های رنگی است. مسجد نصیر الملک از نظر کاشیکاری و مقرنس کاری از زیباترین مساجد ایران است.
مسجد دارای صحن وسیعی می باشد که در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است٬ که سقف آن با كاشي‌هاي رنگارنگ مزین گشته است.

مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن کار شده و زیباتر است٬ طاق این شبستان روی ستون‌ها سنگی و با طرح مارپیچ روی آن در دو ردیف شش‏تایی و به تعداد 12 عدد به نیت 12 امام قرار گرفته است.
این شبستان دارای 7 درگاه است که آن را با 7 در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ به صحن مسجد مرتبط می‌کند. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری‌های زیبا تزیین شده است.
کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای 3 نیم طاق در 3 طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد.

اين ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین شده است.ایوان جنوبی نیز دارای 2 گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاق‌نما 2 طاق کوچکتر نیز وجود دارد. در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشی‏کاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‏کاری شده است.
روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.

6) مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) - تهران

مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است. معماري اين مسجد از نزدیك‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن كه حدود 10 مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبك معماری مساجد تركیه دارد.
كارشناسان معماری معتقدند كه این بنا با بهره‌گیری از كاشی‌كاری‌ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است. در سال ۱۲۹۶ قمري میرزا حسین خان سپهسالار دستور ساخت مسجدی را داد که اکنون، از زیباترین بناهای شهر تهران به شمار می‌رود.
طراحی مسجد را ممتحن‌الدوله به عهده گرفت و معمار آن حاج حسن قمی بود. ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به 5 سال به طول انجاميد.

در دوره‌های بعدی‌، تکمیل بخش‌هایی از مسجد همچنان ادامه یافت که در سال ۱۳۲۰، در محل گل‌خانه قدیمی‌، تالاری ساخته شد که امروز مجموعه دارالقرآن است‌.
در سال ۱۳۴۲، استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵ ، نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را مرمت کرد.
وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه‌ مسجد است که در سال ۱۲۹۷ قمري، سپهسالار با خرید کتابخانه‌ ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد.
هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ۱۰۰۰۰ کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه‌ موجود است‌.
این بنا دارای 3 ورودی در بخش شمالی بوده که به علت احداث کتابخانه ملی توسط مهندس سیحون در سال 1342 مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد.

ورودی اصلی اين مسجد با عقب نشینی نسبت به پیاده رو از الگوی جلوخان تبعیت کرده و ورودی شرقی نیز چنین الگویی را به صورت ساده تری داراست.
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار، که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است‌. بعد از انقلاب اسلامي، مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام يافت.
مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبي، كشوري و لشكري است و به اين اعتبار مي‌توان آن را بناي يادماني دانست كه در تحولات سياسي يك‌صد ساله اخير مطرح بوده است.
منبع: همشهری آنلاین
/س