اعتکاف؛ سنّت محمدی

مقدمه:

در این سالها مساله ذی قیمت «اعتکاف‏» درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه‏و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردار شده‏است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه‏ای زیباتر و نورانی‏تر پیدا می‏کنند.
آری، رویکرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف این مسائل، مصداق بارزی‏از آیه شریفه «انما یعمر مساجدالله من آمن‏بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة...» (1) می‏باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی‏مساجد الهی شده است.
لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت‏جن و انس، مساله معرفت و عبادت است (2) وبه یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها(مساجد) و برترین زمانها (ماه‏های رجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالست‏با اهل تقوا(معتکفان)، توفیقی از جانب پروردگار است;به طوری که آفریدگار جهانیان به پیامبران‏خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان‏مصلح خود فرموده است که مساجد را برای‏معتکفان مهیا سازند. «و عهدنا الی ابراهیم‏و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین و الرکع السجود.» (3)
پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از مابه نوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای‏بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارج نهیم.

معنای اعتکاف:

اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام‏عبادت است.

معتکف:

شخص مقیم و ساکن در مسجد - که به‏عبادت الهی می‏پردازد.- را معتکف گویند.

زمان اعتکاف:

در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان‏می‏توان اعتکاف داشت.
ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤکد است.همچنین اعتکاف در «ایام البیض‏» یعنی‏روزهای (13، 14 و 15) هر ماه قمری (به‏خصوص ماه‏های رجب و شعبان) دارای‏بیشترین ثواب است.

مکان اعتکاف:

در بیشتر روایات، مسجدالحرام،مسجدالنبی‏صلی الله علیه وآله، مسجد کوفه و مسجدبصره، ذکر شده است; ولیکن براساس‏احادیثی دیگر در «مسجد جامع‏» هر شهری‏نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتوای فقهاو مراجع عظام، به قصد قربت و نیت رجاء ومطلوبیت می‏توان در مساجد جامع معتکف‏شد.

مدت اعتکاف:

مدت اعتکاف حداقل سه روز است که‏روزهای اول و دوم مستحب بوده، ولی با کامل‏شدن دو روز اول، روز سوم واجب می‏شود وهمین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است، الی آخر.

اقامت در مسجد:

از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب‏روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.

شرایط اعتکاف:

1 - عقل
بنابراین اعتکاف دیوانه، صحیح نیست.
2 - ممیز بودن
در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان‏ممیزی که خوب و بد را تشخیص می‏دهند ومسائل عبادی را درک می‏کنند، می‏توانندمعتکف شوند.
3 - نیت
انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه‏الهی (قربة الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع‏اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز بایدمشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم، ششم‏و نهم در هر صورت واجب می‏باشد.)
4 - روزه گرفتن
فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه‏بگیرد.
5 - اقامت همیشگی در مسجد
دراین مدت نباید از مسجد خارج شد، مگردر حال ضرورت.
6 - کسب رضایت
بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که ازوالدین خود - به خصوص پدر و شوهر اجازه‏بگیرند.

مبطلات اعتکاف:

کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف برمعتکف حرام است، عبارت است از:
1 - خرید و فروش.
2 - مجادله و نزاع در امور دنیوی.
3 - بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت‏بردن.
4 - مباشرت باهمسر.
5 - آنچه که روزه را باطل می‏کند. (که البته‏اکثر آن‏ها در شب باعث‏بطلان اعتکاف‏نمی‏شود.)
توجه: عدم رعایت موارد فوق، موجب‏باطل شدن اعتکاف، وجوب قضای آن و دادن‏کفاره می‏شود.

ادعیه و نماز

الف - در ایام اعتکاف می‏توان دعاهای‏متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن‏کبیر را خواند; اما آنچه که برای عموم‏معتکفان (باسواد و بی‏سواد) ممکن و آسان‏است، خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولی‏پرمحتواست که به برخی از آن‏ها اشاره‏می‏کنیم:
- اللهم کن لولیک الحجة‏ابن الحسن...(دعای امام زمان‏علیه السلام)
- لاحول و لا قوة‏الا بالله العلی العظیم
- یاالله، یا رب، یارحیم، یاغفور، یارزاق، یا تواب، یا ارحم الراحمین، یا غفارالذنوب، یا ستارالعیوب، الهی العفو و...
- سبوح قدوس رب الملائکة و الروح - اللهم صل علی محمد و آل محمد - اللهم اغفرللمؤمنین و المؤمنات - اللهم اغفرلی و تب علی - استغفرالله ربی و اتوب الیه
ب - خواندن نمازهای واجب و مستحب; که‏البته خواندن نمازهای قضاشده، در اولویت‏هستند و اما در خصوص نمازهای مستحبی،می‏توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد.بنابراین در طول این روزها و شبها هریک ازبرادران و خواهران معتکف - به هر مقداری که‏برایشان امکان و ظرفیت وشوق وجود دارد.-می‏توانند این قبیل دعاها ونمازها را زمزمه و تکرارکنند.

فضیلت ماه رجب

از آنجایی که فعلا درایران مساله اعتکاف‏بیشتر در ماه «رجب‏» انجام‏می‏گیرد، در رابطه بافضیلت این ماه، به نمونه‏هایی از احادیث اشاره‏می‏کنیم:
پیامبراکرم‏صلی الله علیه وآله‏می‏فرمایند: «ماه رجب، ماه‏بزرگ خداوند است و ماهی‏در حرمت و فضیلت‏به آن نمی‏رسد... هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من می‏باشد. هر فردی که‏یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، مستوجب‏رضایت و خشنودی بزرگ خدا می‏شود وغضب الهی از او دور شده و دری از درهای‏جهنم به رویش بسته می‏شود. ماه رجب، ماه‏استغفار امت من است; پس در این ماه بسیارآمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزنده ومهربان است.»
امام صادق‏علیه السلام می‏فرمایند: «هرکس که‏یک روز از آخر این ماه (رجب) را روزه بگیرد،خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذاب قبر ایمن می‏کند; و هرکسی که‏دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، بر صراطبه آسانی می‏گذرد; و هر فردی که سه روز ازآخر این ماه را روزه بگیرد، از ترس بزرگ روزقیامت و از شدتها و هولهای آن روز ایمن گرددو برات بیزاری از آتش جهنم را به او عطاکنند.»
امام موسی بن جعفرعلیه السلام می‏فرمایند:«هرکسی که یک روز از ماه رجب را روزه‏بگیرد، آتش جهنم یک سال راه از او دورمی‏شود و هر فردی که سه روز از آن را روزه‏بگیرد، بهشت‏بر او واجب خواهد شد. همانارجب نام رودی است در بهشت که از شیرسفیدتر و از عسل شیرین‏تر است; پس هرشخصی که یک روز از ماه رجب را روزه داشته‏باشد، به یقین از آن نهر بهشتی خواهدنوشید.»

برنامه ریزی برای اعتکاف

همانا زندگی جمعی عده‏ای از افراد در یک‏محیط (خانه، مدرسه، مسجد، اداره و...)دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگرمدیریتی سالم و صحیح و اخلاقی نیکو برآن‏محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر وپربارتری را در پی‏خواهد داشت.
در رابطه با بیتوته کردن چند روزه‏معتکفان در مساجد نیز، مطالب فوق صادق‏است. یعنی با برنامه‏ریزی صحیح می‏توان به‏نتایج مطلوب خود در این چند روز و چندشب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم‏شناخت افراد، کثرت جمعیت، بدسلیقگی وافراط در امر مقدس اعتکاف، ممکن است که‏امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!
در ضمن از عموم افراد روحانی و مسؤول‏تقاضا می‏کنیم که با استفاده از کتابهایی چون‏ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مفاتیح‏الجنان، الحکم الزاهره و... آیات و احادیث‏مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان ودیگران برسانند.
اما نکات مورد نظر عبارتنداز :
1 - تبلیغ و تبیین اعتکاف
سزاوار است که رسانه‏ها مطالبی را درخصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم‏برسانند و برادران معظم روحانی نیز احکام‏عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح وشرح دهند.
2 - فوائد اعتکاف
بیان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشویق‏و تقویت انگیزه می‏شود; لذا زیبنده است که‏فایده‏های متعدد اعتکاف برای همگان - به‏ویژه معتکفان - بازگو شود. فوائدی از قبیل:تزکیه روح، ازدیاد ایمان و تقوا، کسب ثواب‏عظیم، نورانیت و نشاط قلبی، گشوده شدن‏عقده‏های درونی و رسیدن به آرامش و امید،هدفمندشدن زندگی، کسب معارف و علوم،تقویت اراده و صبر، گسترش محبت،عطرآگین شدن فضای زندگی، و در یک کلام،تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهای‏اسلامی و انسانی.
3 - مشارکت عمومی
سرمایه گذاری درامور خیر، به معنای‏سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه‏نیکوست افرادی که به عللی توفیق اعتکاف راندارند، از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه‏گذاری نموده و از سود آن بهره‏مند شوند.مثلا:
الف - رضایت دادن: مسؤولین مربوطه واولیای امور به زیردستان خود - در صورت‏امکان،- اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت‏نمایند.
ب - اطعام و مساعدت: امید است که مراکزخیریه و افراد نیکوکار در تامین غذای افطار وسحری و دیگر مایحتاج معتکفان، از قافله‏ابرار عقب نمانند.
ج - تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان، خانواده‏ها و... نیز از همت و ایمان‏برادران و خواهران معتکف، قدردانی وتجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق‏های‏مادی و معنوی، باعث تقویت انگیزه‏های‏مقدس در افراد معتکف شوند.
4 - معارفه
جهت مودت و محبت‏بیشتر بین معتکفان‏و برای جلوگیری از بروز اموری بعضاناخوشایند، بهتر است‏بین معتکفین -مستقیم یا غیر مستقیم - معارفه‏ای صورت‏بگیرد.
5 - حفظ حریم
معتکفان از جهت‏سن، شغل، علم و... باهم‏تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم وشخصیت هرکدام پاس داشته شود. ثانیا باسعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی،فکری و عملی) همدیگر را تحمل فرمایند.
6 - اعتدال
معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان‏نیستند; بنابراین در برنامه‏های عبادی(سخنرانی، مباحثات علمی، قرائت قرآن،عزاداری، دعا، نوحه خوانی و...) باید میانه‏روی مراعات شود که خدای ناکرده زیاده روی‏در امور، اثرات منفی ایجاد نکند.
7 - عمل به توصیه‏ها
در این سفر و اردوی معنوی، بر مسافران وشیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که‏نخست‏با توصیه‏های اساتید و سالکان طریق‏عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت‏و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به‏سرمنزل مقصود برسند. ان‏شاءالله.
به عبارت دیگر، هدف از اعتکاف، رسیدن‏به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم‏مقدماتی دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و امید، توکل،توبه و استغفار، شکر و سپاس، اشک، دعا،استمرار ذکر و...
8 - سؤالات دینی
با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می‏توان‏به سؤالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان‏مطرح است، جواب داد. لذا بایسته است که‏برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی‏سؤالات خود را از سروران روحانی وکارشناسان امور دینی بپرسند.
9 - مجالست‏با ابرار
حال که بهترین زمان و مکان و دوستان‏نصیب معتکفان شده است، علاوه بربرکات‏گوناگون این ایام، نباید از ثمرات مصاحبت ومجالست‏با اهل علم و اخلاق، غافل شد.
10 - قبولی دعا
یکی از شرایط استجابت دعا، طولانی بودن‏سجده است و از دیگر شرایط، دعا کردن برای‏دیگران است; بنابراین دعا برای ظهور وسلامتی امام زمان‏علیه السلام، سلامتی و عزت رهبرمعظم، آزادی اسیران، پیروزی اسلام ومسلمین، شفای جانبازان و بیماران، سلامتی‏و سعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علومقام و رحمت الهی برای امام راحل‏قدس سره،شهیدان و اموات، فراموش نشود.
11 - مولودیه
شب و روز 13 رجب، سالروز ولادت مولودکعبه، حضرت امیرالمؤمنین علی‏علیه السلام است;نیکوست‏به همین مناسبت، به ذکر فضائل ومناقب آن حضرت پرداخته شود.
12 - سوگواری
باتوجه به این که 15 رجب مصادف بارحلت‏حضرت زینب کبری‏علیها السلام می‏باشد،شایسته است‏به همین مناسبت، با ذکرفضائل و مصائب آن بانوی نمونه، به سوگواری‏پرداخته شود.
13 - قدر لحظات
حال که خویشتن را در این چند روز از همه‏چیز و همه جا فارغ ساخته‏ایم و به جمع‏سالکان طریق دوست پیوسته‏ایم، شایسته‏است‏برای نیل به تکامل معنوی، از تمامی‏لحظات ملکوتی اعتکاف استفاده کنیم. و به‏قول دیگر، شبها و روزهای اعتکاف همان‏هنگامه‏های عروج و صعود است که می‏توان‏مسافت چهل ساله را به سرعت طی کرد; پس‏زینهار که این خلوت و سفر معنوی به نوعی باغفلت و سهل‏انگاری سپری شود!
آری، «هرشب، شب قدر است اگر قدربدانی.» باید مواظب بود در این ایام و لیالی‏نورانی، صفات رذیله‏ای مانند: سوءظن،حسادت، عجب، ریا، تکبر، غیبت، غفلت،دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانی معتکفان‏را آلوده نکند.
14 - اندیشیدن
براساس آیات و روایات «تفکر» و «تدبر»بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که درمسائل خداشناسی، خودشناسی و غیره به‏تفکر و اندیشه پرداخت.
15 - خواب
یکی از نیازهای روحی و جسمی هرانسانی،خواب است; لذا معتکفان برای خود ودوستان شرایط مطلوبی فراهم بسازند تا بعداز مدتی استراحت، با انرژی و شادابی‏بیشتری به امور عبادی خود بپردازند. از این‏روست که خداوند حتی خواب روزه‏دار را نیزعبادت شمرده است.
16 - علاج افسردگی
چه بسا عده‏ای از معتکفان - خصوصانوجوانان - به سبب دوری از خانواده ودوستان، گاهی دچار دلتنگی بشوند; لذابستگان و دیگران می‏توانند با حضور خود درمسجد و دیدار از آنان، به تشویق و تقویت‏آن‏ها بپردازند.
17 - روحیه تعاون
یکی از ثمرات گرانبهای اعتکاف، مساله‏تعاون و همکاری است که می‏توان به روشهای‏متعدد، این روحیه را تقویت کرد; همانند:جاروکردن مسجد، پذیرایی در هنگامه‏های‏افطار و سحر، شستن ظروف و...
18 - آداب مساجد
سزاوار است در خصوص فضائل مسجد،آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات‏نمود. مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد،رعایت کردن احترام و قداست مسجد،خواندن نماز تحیت، آلوده نکردن مسجد،وجوب طهارت آن در صورت آلودگی، عدم‏دست زدن به وسایل مسجد و غیره.
19 - بهداشت
مسائل بهداشت فردی، جمعی و مکانی‏باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادی که‏بیماری مسری دارند، پاکیزه نگه داشتن‏جایگاه، وجود لوازم بهداشتی و...
20 - امکانات
فراهم کردن کتاب‏های قرآن، مفاتیح‏الجنان و مناجات، مهیا ساختن مهر و تسبیح‏به اندازه کافی، وجود کمکهای اولیه، فعال‏شدن سیستم تهویه و هواکش و...
21 - استحمام
از آنجایی که برای عده‏ای ممکن است‏موجبات غسل فراهم شود، لذا مسؤولین‏محترم با نزدیک‏ترین گرمابه قراردادی‏ببندند و یا این که در صورت امکان، در همان‏حیاط و محوطه مسجد چند دوش حمام راه‏اندازی کنند.
22 - توصیه‏های امنیتی
عدم آوردن اشیاء گران قیمت، عدم دست‏زدن به وسایل برقی و حرارتی، وجود ماموران‏انتظامی در اطراف جایگاه - خصوصا جایگاه‏اعتکاف خواهران - و غیره.
23 - حلالیت‏طلبی
از آنجایی که ممکن است در این چند روزه -به صورت خطا و جهل یا خدای ناکرده عمد وعلم - نسبت‏به دیگران بی‏احترامی و غیبتی محقق‏شده باشد، پس لازم است که معتکفان گرامی درپایان اعتکاف، از همدیگر حلالیت‏بطلبند.
24 - غبار روبی
همان طوری که پیش از اعتکاف بحمدالله‏در امر «غبارروبی مساجد» مشارکت‏به عمل‏آمده; شایسته است پس از اتمام زمان ومراسم با شکوه و گسترده اعتکاف، به‏بهداشت و غبار روبی جایگاه اعتکاف نیزاهمیت داده شود.
25 - نکاتی دیگر
برگزاری مسابقات دینی، نوشتن خاطرات،مقاله و شعر، کشیدن طرح پیرامون اعتکاف(قبل یا بعد از اتمام مراسم)، نوشتن و بازگوکردن پیشنهادها و انتقادات به مسؤولان‏محترم ستاد اعتکاف، گرفتن عکس دسته‏جمعی با دوستان معتکف و...

پی ‏نوشت ها:

1 - سوره توبه، آیه 18.
2 - سوره ذاریات، آیه 56.
3 - سوره بقره، آیه 125.

برگرفته از : کوثر :: مهر 1379، شماره 43
منبع : www.hawzah.net
/خ