مراقب حیوانات باشیم(1)

معرفی ببر و یوزپلنگ
 

چکیده
زندگی در زمانه ما، به گونه‌ای با ماشین و راحتیِ حاصل از آن پیوند خورده که انسان، طبیعت و زیبایی‌های آن را فراموش کرده است. راحتی و رفاهِ حاصل از زندگیِ ماشینی باعث شده که انسان‌ها با حرص و ولع بسیار، به دنبال کسب امکانات مادیِ بیشتر بوده و در نتیجه، به افرادی بیگانه با طبیعت تبدیل شوند که نه تنها از طبیعت و حیات وحشِ آن محافظت نمی‌کنند، بلکه آن هنگام که فرصت سود بردن از طبیعت پیش می‌آید، به مهم‌ترین دشمنان طبیعت و حیات وحش تبدیل شده و کمر به نابودی آن می‌بندند! یکی از راه‌های تغییر این روحیه، آشناییِ بیشتر ما و فرزندانمان با زیبایی‌های خلقتِ خداوند و تغییر نوع نگاهمان به این زیبایی‌هاست، به گونه‌ای که رفتارمان با محیط‌زیست تغییر کرده و نگاه و رفتاری مهربان‌تر به خود و شرکایمان در این کره خاکی داشته باشیم؛ شرکایی که به سبب خودخواهی‌ها و جاه‌طلبی‌های ما، در حال نابودی هستند و بسیاری از آن‌ها یا منقرض شده‌اند و یا در شُرُف انقراضند!

تعداد کلمات 1945/ تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه

غرّش ببر از فاصله سه‌کیلومتری شنیده می‌شود، و معمولاً علامتِ چیرگی است و به ببرهای دیگر نشان می‌دهد، بزرگی جثه‌اش چقدر است و کجا زندگی می‌کند.
ببرها، شناگران ماهری بوده و به آب‌تنی بسیار علاقه دارند. آن‌ها مسیرهای پنج تا شش‌کیلومتری را به راحتی شنا می‌کنند و حتی طیّ مسافتی به طول 29 کیلومتر در رودخانه، از یکی از آن‌ها مشاهده شده است! آن‌ها حتی می‌توانند شکار خود را از آب بگیرند و یا طعمه شکارشده را در آب حمل کنند.
ببر، حیوانی تک‌زی است و زندگی اجتماعی ندارد و نَر و مادۀ آن، تنها به مدت چند روزِ جفت‌گیری، در کنار یکدیگر می‌مانند.
ببرها اغلبِ شب‌ها، هنگامی که طعمه‌هایشان بیشترین فعالیت را دارند، به شکار می‌روند. این حیوان، روی شکار خود پریده و آن را به گونه‌ای به زمین می‌زند که شانسِ کمی برای فرار داشته باشد. ببرها یا با ضربه‌های مهلکِ پنجه خود، گردن شکار و ستون فقرات آن را می‌شکنند و یا با به دندان گرفتن گلوی طعمه، آن را خفه می‌کنند؛ حتی دیده شده که ببر به جانوران بزرگی همچون فیل و کرگدن حمله کرده و آن‌ها را طعمه خود ساخته است!
شکارهای ببر عبارتند از: آهوی قهوه‌ای، گوزن خال‌دار، آهوی باتلاق، گراز وحشی، نیلی گاو، بوفالوی آبی و گاومیش. ببر در صورت کمبود طعمه، به شکار درندگان دیگر، از جمله: پلنگ، پیتون هندی، خرس تنبل و تمساح اقدام می‌کند. در مواقع کمبود غذا، گرسنگی، زخمی شدن و یا ازکارافتادگی، ببرها به دام‌های اهلی و حتی به انسان نیز حمله می‌کنند و به سبب شکار بسیار راحتِ انسان، ببری که انسانی را شکار کند، به خوردن او عادت کرده و آدم‌خوار می‌شود!
حمله ببر به خرس‌ها، امری عادی است و سه گونۀ: خرس قهوه‌ای، خرس سیاه و خرس تنبل، در رژیم غذاییِ او جای دارند. ببرها و خرس‌های بزرگ، معمولاً رقیب یکدیگرند و معمولاً از رویارویی با یکدیگر پرهیز می‌کنند، اما در صورت کم بودن طعمه، ببرها، تولّه‌خرس‌ها و حتی گاهی خرس‌های بالغ را شکار می‌کنند. در شرق دور روسیه، خرس سیاه و خرس قهوه‌ای، پنج تا هشت درصد رژیم غذایی ببر را تشکیل می‌دهند. مواردی نیز از کشته شدن ببر توسط خرس قهوه‌ای در دفاع از خود یا در درگیری بر سر لاشه، گزارش شده است.
گزارش‌هایی از حمله سگ‌های دُل به صورت دسته‌جمعی به ببر و شکار ببر توسط آن‌ها گزارش شده است؛ البته در این حملات، تعداد زیادی از سگ‌ها نیز جانِ خود را از دست می‌دهند که گاهی به بیش از نیمی از گلۀ بیست‌و‌چند عددیِ سگ‌ها می‌رسد.
 

به دلیل جهش‌های ایجادشده در ژن‌های کروموزوم‌های ببر بنگال، ببرهایی به وجود آمده‌اند که در شکل ظاهری و رنگ خود، با ببرهای عادی تفاوت دارند و بسیار کمیابند. «ببر سفید» و «ببر طلایی»، دو نمونه کمیاب از این ببرها هستند. ببر سفید و طلایی، جثه درشت‌تری نسبت به ببرهای عادی دارند و معمولاً دارای نقص‌هایی در شکل بدن خود هستند؛ از جمله این‌که معمولاً دچار انحراف چشم بوده و در ناحیه پشت خود، دچار خمیدگی‌های غیرعادی هستند. حتی ببرهای سفیدِ کاملاً سالم نیز از برادر و خواهرهای عادی خود ـ که از پدر و مادر مشترکی به دنیا آمده باشند ـ معمولاً کمتر عُمر می‌کنند.
ببرهای طلایی، که به آن‌ها «ببرهای توت‌فرنگی» نیز گفته می‌شود، پوستی به رنگ طلاییِ روشن با خط‌های نارنجی و پاهایی رنگ‌و‌رو‌رفته و تقریباً سفید دارند. خزِ این ببرها، بسیار ضخیم‌تر از حالتِ طبیعی بوده و تنها سی عدد از این ببرها در جهان وجود دارد. در صورت جفت‌گیریِ ببر سفید و ببر طلایی، ممکن است ببر سفیدِ بدون خط تولید شود.
 

 

 
 

یوزپلنگ، گربه‌سانی است شبیه پلنگ، اما با بدنی کشیده و لاغرتر. از دیگر تفاوت‌های یوزپلنگ و پلنگ، داشتن خال‌های درشت‌تر و توپُر، وجود یال در پشت گردن و سرِ کوچک‌تر است. طول بدن یوز حدوداً دو متر، ارتفاع آن تا شانه هشتاد سانتی‌متر و وزن آن در حدود شصت کیلوگرم است.
صدای یوزپلنگ شبیه صدای گربه، ولی کمی خشن‌تر است. او شناگرِ ماهری است، ولی نمی‌تواند از درخت بالا برود. یوزپلنگ، تنها گربه‌سانی است که غلاف پنجه نداشته و آثار ناخن‌های دائماً آشکارش حتی در ردّ‌پای او نیز قابل مشاهده است. دُم کلفت و قویّ این حیوان، تعادل او را در موقع تعقیبِ سریع شکار و هنگامی که به سرعت به سمت چپ و راست گردش می‌کند، ممکن می‌نماید.
 

یوزپلنگ‌ها اکثراً در دسته‌‌های دو یا سه‌تایی به شکار می‌روند. طعمه معمول این حیوان، آهو (به‌ویژه آهوی تامسون)، ایمپالا و دیگر پستانداران سُم‌دار با وزن حداکثر چهل کیلوگرم هستند. یوزپلنگ در هنگام شکار با حالتی بسیار زیبا و حیرت‌انگیز، با سرعت تمام و انعطف‌پذیریِ غیر قابل وصف، طعمه خود را تعقیب می‌کند. او پس از تعقیبِ شکار و رسیدن به آن، با وارد کردن ضربه‌ای به آن، تعادلش را بر هم زده و پس از زمین زدنِ طعمه، با به دندان گرفتن نایش، او را خفه می‌کند. یوزپلنگ‌ها، بسیار مهمان‌نواز بوده و هرگز بر سر لاشه شکار، با یکدیگر زد و خورد نمی‌کنند!
یوزپلنگ را می‌توان رام و تربیت کرد و به دلیل تواناییِ این حیوان در شکار سریع، از گذشته‌های دور در دربار پادشاهان برای شکار حیوانات دیگر، از آن استفاده می‌شده است. توله یوزپلنگ، زود اهلی و رام می‌شود، ولی تربیت یوزپلنگ بالغ، کمی صبر و حوصله می‌خواهد. مهم‌ترین دشمن یوزپلنگ در طبیعت، شیرها هستند که در بیش از هشتاد درصد موارد، مسئول کشته شدن یوزپلنگ‌ها هستند. پس از شیر، به ترتیب: کفتار، پلنگ، گرگ، سگ وحشی، شغال، روباه و پرندگان وحشی، از دیگر دشمنان طبیعیِ یوزها بوده و توله‌های این حیوان را شکار می‌کنند.
 

یوزپلنگ، سریع‌ترین حیوانِ خشکی است و در مسافت‌های کوتاه می‌تواند سرعتِ خود را به بیش از 120 کیلومتر بر ساعت برساند. جالب‌تر این‌که، او می‌تواند در کمتر از سه ثانیه، سرعتِ خود را به بیش از 120 کیلومتر بر ساعت برساند و این شتاب، از شتابِ سریع‌ترین ماشین‌های ساخت دست بشر نیز بیشتر است! البته او فقط در حدود بیست ثانیه می‌تواند با چنین سرعتی بدود و اگر مدتِ بیشتری با این سرعت بدود، به سببِ بالا رفتن بیش از حدّ تعداد ضربان قلبش، ممکن است جان خود را از دست بدهد! یوزپلنگ برای این‌که بتواند چنین سرعتی داشته باشد، از وزنی کم، دست و پایی کشیده و ستون فقراتی بسیار انعطاف‌پذیر برخوردار است، ولی این خصوصیت سبب می‌شود که در مبارزه با حیواناتِ قوی‌تری مثل شیر و کفتار، توان کمتری داشته باشد و طعمه خود را به آن‌ها وگذار کرده و گرسنه بماند، و حتی در برخی موارد، شکارِ آن‌ها شود.
 

مهم‌ترین و اصلی‌ترین دشمنِ یوزپلنگ، انسان است که از سویی، با تخریب زیستگاه طبیعی یوزپلنگ برای کشاورزی، دامداری، راه‌سازی و فعالیت‌های صنعتی، باعث راندن یوزها به نقاط دیگر، کوچک‌تر و پراکنده می‌شود و از سوی دیگر، با شکار آن‌ها و طعمه‌هایشان آن‌ها را نابود می‌کند! انسان، یوزپلنگ را برای تفریح و یا به دلیل پوست زیبایش شکار می‌کند.
در گذشته نزدیک، یوزپلنگ به تعداد زیاد در آفریقا، خاورمیانه و هند زندگی می‌کرد، اما اکنون به علت دست‌درازی‌های وسیع و بی‌رحمانه بشر در حیات این موجود زیبا، این حیوان در هند منقرض شده و در سایر نقاط دنیا، جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفته است!
تعداد بسیار کمی یوزپلنگ (احتمالاً کمتر از 100 عدد) در ایران وجود دارد که سعی می‌شود از انقراض نسل‌شان جلوگیری شود. در ایران، یوزپلنگ‌ها به دلیل شکار غیرقانونیِ شکارچیان، شکار توسط دامداران برای محافظت از دام‌هایشان و نیز به  سبب تصادفات جاده‌ای کشته می‌شوند.
توجه ویژه به یوزپلنگ ایرانی از آن‌جا آغاز شد که در شهریور سال 1373، یک عدد ماده‌یوز که به همراه سه توله‌اش برای نوشیدن آب وارد یکی از باغ‌های اطراف شهر بافق شده بودند، با حمله تعدادی از افراد ناشناس مواجه شدند. مادر با فرار از مهلکه، جانِ خود را نجات داد، اما دو عدد از توله‌ها در اثر حمله این افراد و اصابت ضربات چوب، جانِ خود را از دست دادند و توله سوم زخمی شد. به کمک مأموران حفاظت از محیط‌زیست، این تولّه نجات یافته و به پارک پردیسان تهران منتقل گردید. این تولّه بعدها «ماریتا» نام گرفت و پس از نُه سال زندگی در اسارت، در سال 1382 به دلیل عفونت ریوی، جان باخت. علاقه‌مندان به یوز آسیایی، روز نهم شهریور (سالروز نجات ماریتا) را «روز حفاظت از یوزپلنگ ایرانی» نامیده و طیّ مراسمی یک‌روزه، یوز آسیایی را نماد و میراث طبیعیِ ایرانیان معرفی کردند.