نگاهی به خوشنویسی در ایران

چکیده
این مقاله، که ترجمه‌ای از یکی از مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا است، به بررسی خط ثلث، روند شکل‌گیری آن و نمونه‌هایی از این خط در فرهنگ ایران می‌پردازد. خط ثلث، در دوره‌ی مأمون عباسی، بیشترین کاربرد را در میان خطوط نگارش داشت.

تعداد کلمات: 859 کلمه / تخمین زمان مطالع: 4 دقیقه

نویسنده: غلامحسین یوسفی
برگردان: پیمان متین

خطّ ثلث، برگرفته از سبکی به نام «خطّ جلیل» - «خطّی شاهانه» - است، که برگرفته از خطّ کوفی بود. در اصطلاح خوشنویسی واژه‌ی جلیل به معنی بزرگ یا «فربه» در مقابل «خفی» (پنهان) بود که به معنی کوچک یا لاغر و اکنون به واژه‌ی «جَلی» تغییر یافته که به معنی «واضح و روشن» می‌باشد. ابن مقله در کاری با عنوان اصناف الکتّاب (1)، عباراتی را که در ادامه آمده در مورد استفاده از خطّ ثلث در زمان خودش می‌گوید: «سبکی که اغلب مواقع استفاده می‌شد و در مقایسه با سبک‌های دیگر بسیار واضح‌تر بود، سبک «ثلثین» بود. شاهان و صاحب منصبان فرمان‌ها و تصمیمات خود را به این سبک می‌نوشتند و آنها را «سجلاّت» (طومار) می‌نامیدند. به دنبال اصلاحاتی که «فضل بن سهل ذوالرّیاستین» در زمان سلطنت المأمون، خلیفه‌ی عباسی، صورت داد، از آن پس نامه‌های وزیران به مأموران (عمّال) به خطّ ثلث نوشته می‌شد و پاسخ‌های ارسالی به خطّ «ثلث صغیر» کتابت می‌شد». این نشان می‌داد که خطّ ثلث بعد از آن هم مورد استفاده‌ی بسیار قرار می‌گرفت.

در باره‌ی این که چرا این خطّ، ثلث (به معنای یک سوم) نامیده شد، اظهار نظر فراوان است و قابل قبول‌ترین آنها گفته‌ی این مقله است که چنین می‌گوید: «در ثلثین، از حروف مستقیم و صافند و مدوّر، و در ثلث، مستقیم و مدوّر، (2). قلقشندی خود چنین می‌گوید که: «ثلث، غالباً میل به دور یا گشتن دارد» (3). در نوشتن ثلث، حرکات خاصّی مورد نیاز است. یکی اینکه با استفاده از گوشه‌ی نوک قلم (تشعیر)، قسمت انتهایی کلمات تیز و به نازکی مو باشد. دیگر، گذشتن دسته یا طرّه در بالای «الف» جدا، «د» و «ذ» و نیز «ج» ابتدا یا فرم جدای آن، «ط»، «ک»، «ل»، «ب»، «ت» و مواردی شبیه به آن همان گونه که در مثال زیر مشاهده می‌شود. (4)

حلقه یا چشمان «ص»، «ط»، «ع»، «ف»، «ق»، «م»، «و»، «ه» و «لا» می‌باید باز باشد چون اصلاً اجازه‌ی فشردگی و عدم وضوح (طمس) نیست. قلقشندی، گونه‌های ثلث را به «خفیف» (سبک) «ثقلین» (سنگین) تقسیم و حروف خفیف را به حروف نازک‌تر و زیباترین‌ها توصیف کرد و به تدریج واژه‌ی ثلث به انواع متنوّعی از خطّ اطلاق شد.
خصوصیّت عمده‌ی خطّ ثلث، برتری و تفوّق «دوایر» و حرکت آرام و نرم قلم می‌باشد که به خوبی در کار، قابل تشخیص است. در نوشتن خطّ ثلث حرکات قلم به قدری موّاج است که به آن واژه‌ی «رقص» اطلاق شده است. پایان حروف، دنباله‌های مشخّص و نازک با شیبی سرازیر دارند، یا با تزئینات نهایی (پیچیدگی) و یا بدون آن (ارسال) اجرا می‌شوند. خمیدگی‌ها و دوایر، گاهی برای سهولت تشعیر، گود می‌شوند. برای این منظور، نوک قلم باید قدری مایل‌تر قرار بگیرد. حروف و کلمات در خطّ ثلث، بزرگ اما در عین حال جمع و جورند. حلقه‌ها و چشمها، باید باز باشند اما گاه گاه مانند مثال‌های داده شده در زیر بسته می‌شوند (5).

این که یک حرف می‌تواند یا ممکن است چندین شکل متفاوت داشته باشد به تنوّع مفردات آزادی عمل می‌دهد. خوانندگان غیرحرفه‌ای در مواجهه با اشکال مختلف کلمات- که شباهت بسیار زیادی به هم دارند- اغلب سردرگم می‌شوند (نیز نک. نگاره 1) (6)

نگاره 1. خطّ ثلث، اندازه‌ی الفبا با نقاط، صفر و خطوط (فضائلی، تعلیم، ص 116)

خطوط در نوشته‌ی ثلث، گاهی کاملاً جدا از هم نوشته می‌شوند و گاه این فاصله کمتر می‌شود و گاهی چنان به هم نزدیک می‌شوند که گویی در هم پیچیده‌اند. همه‌ی حرکات و نشانه‌های دیگر و نیز حاشیه‌های تزئینی، داخل نوشته گنجانده می‌شوند و حروف، پاره‌ای وقتها در موقعیّت‌های مختلفی مثل بالانویس و زیرنویس قرار می‌گیرد. ثلث زیباترین و پسندیده‌ترین خطوط اسلامی است و به همین خاطر «مادر خطها» (امّ‌الخطوط) نامیده شده است؛ در عین این که یکی از مشکل‌ترین خطوط است و کتابت آن مهارت ویژه‌ای می‌طلبد.

در ایران از قدیم الأیام تاکنون، از این خطّ برای عناوین سوره‌های قرآنی، عناوین کتاب‌ها، سرفصل‌ها و بالای کاشی‌کاری‌ها استفاده می‌شده است؛ جایی که زیبایی آن به بهترین حالت دیده می‌شود و تحسین بیننده را بر می‌انگیزد (نگاره‌های 2 و 3). احتمالاً چون خواندن این خطّ از عهده‌ی هر کسی برنمی‌آید، به ندرت از آن استفاده می‌شود، حتّی اگر برای قرآن استفاده شود (مگر در مورد عنوان کتاب، نام سوره، تاریخ نشر و تقریظ انتهای کتاب).

نگاره 2. خطّ ثلث، ترکیب حروف، موزه‌ی هنرهای تزئینی، تهران.

نگاره 3. خطّ ثلث («مشق» شبیه به خطّ طغرا)، به خطّ حامدالآمدی
عبارت «بسم الله و سوره‌ی اول قرآن به شکل مدوّر» (مصرف، مصوّر، ص 558).

پی‌نوشت‌ها:
1. ش. 1723 در کتابخانه‌ی عمومی رباط، مراکش به نقل از ناجی زین الدین، ص 408.
2. به نقل از قلقشندی، ج 3، ص 52.
3. صص 62، 104.
4. فضائلی، ص 237.
5. فضائلی، ص 263.
6. فضائلی، ص 263.

منبع مقاله: خوشنویسی ،غلامحسین یوسفی ، برگردان پیمان متین، گروه نویسندگان ،تهران امیرکبیر، چاپ دوم. (1383)

     بیشتر بخوانید :
  خوشنویسی و خط در هنر عاشورایی
   هنر خوشنویسی دوره امپراتوری عثمانی
   معرفی اجمالی هنر خوشنویسی