مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران
حكومت پادشاهان قاجار كه تا سال 1925 م به طول انجاميد سبب رونق يافتن تهران كه تا آن زمان دهكده‌اي در دامنه ی كوه‌هاي البرز بود شد. تا آن زمان در تهران جز باغ‌هاي بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان، به خصوص درخت چنار، چيزي يافت نمي‌شد. با آغاز حكومت قاجارها، آقامحمد‌خان قاجار و فتحعلي‌شاه كه بعداً جانشين او شد، باعث دگرگوني شهر تهران شدند. شهرتهران زير نظر فتحعلي‌شاه (1834ـ 1797) دوباره احيا شد. او اقامتگاه سلطنتي را تزيين كرد و دستور ساخت محل سكونتي به نام بادگير و اندرونيش را داد.
گستردگي شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلي‌شاه و جانشينانش تعدادي باغ در شمال تهران، بر دامنه‌هاي رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقة ييلاقي شمال تهران را تشكيل داد، يكي از اين كاخ‌هاي سلطنتي كوهپايه‌اي، كاخ نياوران است كه گذار زماني طولاني به درازي يكصدو شصت سال در دوران پر فراز و نشيب تاريخ معاصر ايران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاري مجالس، مراسم و مناسبت‌هاي بسيار در عرصة كاخ باشكوه «صاحبقرانيه»، اين عمارت عظيم ييلاقي پادشاه قاجاري را به مثابة فضايي شاخص در صحنة وقايع سياسي دو قرن اخير در ايران مطرح مي‌كند.
قصر نياوران در باغي در دهكده نياوران ساخته شد، فتحعلي شاه و محمد‌شاه هر يك منزلگاه ييلاقي در اين مكان ساخته بودند و ناصرالدين شاه با تخريب آن، خود قصر نياوران را ساخت. در سي‌امين سال حكومت ناصرالدين شاه، قصر نياوران به قصر صاحبقرانيه تغيير نام يافت.
در سال 1268 هـ. ق ناصرالدين شاه دستور عزل ميرزا تقي‌خان اميركبير از صدارت را داد و به جاي وي ميرزا آقاخان نوري به صدارت نشست. در همين سال در قصر نياوران مراسم سلام عيد فطر به طور رسمي صورت گرفت و تشريفات رسمي نظام انجام شد و براي اولين بار در اين قصر هيئت‌هاي خارجي به حضور ناصرالدين‌شاه رسيدند. با برگزاري اين مراسم باشكوه، قصر نياوران در كنار ديگر قصرهاي ناصري قرار گرفت. هر چند قبل از اتمام كارهاي ساختماني آن، ناصرالدين شاه در آن بيتوته كرده بود.
بنابر گفته‌ها، در سال 1276 هـ. ق اعتماد‌السلطنه از قصري كه باشكوهش مي‌ناميدند و از آن به عنوان يكي از « قصور رفيع‌البنا و با روح و صفا» ياد مي‌كردند، ايراد گرفت و به همين دليل، بعد از گذشت چندي قصر سلطنت‌آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در اين دوره زماني تا سال 1297 هـ.ق كه تحولي كلي در عمارت نياوران صورت مي‌گيرد، شاه و نزديكانش براي تجديد بنا در شكل ساختماني قصر نياوران، رايزني‌هاي فراوان داشتند. در زمان مظفر‌الدين شاه، ديواري از شرق به غرب در قسمت شمالي صاحبقرانيه كشديند. در زمان احمد‌شاه هم ديواري در شمال قصر جهان‌نما كشيدند و قصر و ديوارخانه را از محل حرم جدا كردند. در زمان پهلوي اول مقداري از ديوار ميان ديوانخانه و حرم‌سرا را كه به دستور مظفر‌الدين شاه كشيده شده بود، خراب كردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و ساير ساختمان‌ها ارتباط پيدا كند.
متأسفانه از نام معمار قصر نياوران اطلاعي در دست نيست. درمتون به نام برخي از معمار باشي‌هاي سلطنتي كه همزمان با آغاز ساخت و ساز نياوران مشغول به كار بودند بر مي‌خوريم. يكي از آنان محمد‌تقي خان معمار باشي است. محمد‌تقي خان معمار باشي معمار مدرسة دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان معمار قصر نياوران در سال 1268 هـ .ق نيز هم او بوده است.
شاعرانه‌ترين كاخ دوران قاجار با خصوصيات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگي، كاخ احمدشاهي است كه متأسفانه فاقد تاريخچه‌اي در زمينه ساخت و ساز و دوران بهره برداري است و شايد تنها اشاره به لفظ احمدشاهي آن را با آخرين پادشاه قاجاريه و تاريخ ساخت آن را به دوران حكومت كوتاه مدت اين شاه جوان مرتبط مي‌سازد.
بنابر برخي نقل قول‌ها ، كاخ مذكور را احمد شاه براي همسر گرجي خود بنا نموده بود. چنانكه از تاريخ دوران پهلوي بر مي‌آيد، عمارت مذكور در دوران پهلوي اول محل اقامت وليعهد و همسر نخستين وي سامان يافته و از آن هنگام در مقاطعي از زمان، توسط اين خاندان مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.
در دوره ی كوتاهي كاخ احمدشاهي به صورت دفتر كار محمد‌رضا پهلوي عملكردي اداري يافت و سپس با اعمال آخرين تغييرات معماري داخلي در دوران حكومت پهلوي دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلي وليعهد مجدداً به بهره‌برداري رسيد و تا سال 1357 خورشيدي محل اقامت و دفتر وي محسوب مي‌شده است.
مجموعه فرهنگي ـ تاريخي نياوران عرصه‌اي مشجر و محصور به شكل چند وجهي غير منتظمي به وسعت 122350 متر مربقع يا حدوداً 2/12 هكتار است كه سه كاخ (صاحبقرانيه)، (احمد شاهي) و (نياوران) همراه با تعداد متنابهي از بناها و فضاهاي خدماتي و رفاهي را در ميان دارد. از حيث موقعيت مكاني و سابقه استقرار، مجموعه را بايد محدوده‌اي از توابع روستاي قديمي نياوران محسوب كرد. روستاي مذكور اگر چه همزمان با شكل‌گيري كاخ ييلاقي صاحبقرانيه در مقياسي محدود رو به آباداني گذاشت اما همچنان حتي در دوره حكومت پهلوي اول واجد ساختارهاي روستايي بود.
مجموعة كاخ‌ـ باغ‌هاي نياوران، برفراز تپه‌اي احداث شده كه نسبت به محدوده‌هاي جنوبي شرقي و غربي خود از موقعيت ممتازي برخوردار بوده و به پيرامون خويش اشراف مناسبي دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترين نقطه واقع در شمال، با پست‌ترين مكان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با 6/36 متر است كه بدين ترتيب شيب حداكثري معادل 5/10 درصد را نشان مي‌دهد، اما بر پايه محاسبات انجام شده شيب متوسط اين محدوده را با توجه به اطلاعات به دست آمده، معادل 7 درصد از جانب شمال به سمت جنوب بايد تلقي نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودي اصلي واقع در شمال غرب محوطه تا منتهي‌اليه شرقي آن معادل 5 متر است كه شيب متوسطي برابر 5/1 درصد از سمت غرب به سمت شرق را شامل مي‌شود. از منابع و شواهد موجود اين گونه بر مي‌آيد كه احداث فضاي سبز و باغ مشجر نياوران، با بهره‌گيري از ايده‌ها و سبك‌هاي آرايش باغ‌هاي اشرافي در قرون گذشته ايران صورت گرفته است. احتمالاً شيوه غرس درختان و انتخاب گونه‌هاي اوليه با اصول ياد شده هماهنگي موزوني داشته است. نظم و تقارن در بناهاي موجود في‌النفسه آرايش فضاي سبز طراحي آبنماها و رديف‌كاري اشجار با اشكال هندسي منتظم در اين فضا را دنبال مي‌نموده است. و چنانكه در قديمي‌ترين عكس‌هاي هوايي باغ ديده مي‌شود از اصول و سبك باغ‌سازي ايراني پيروي كرده است. بي‌ترديد در تاريخ حداقل يكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گياهي و به طور كلي گونه‌هاي گياهي مجموعه دچار تغييراتي شده‌اند.
با وجود اين مشكلات كه كم و بيش در چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده بايد اذعان كرد تغييراتي كه در دهه چهل منجر به ساخت كاخ جديد نياوران و نيز پارك نياوران شد، آسيب‌هاي جدي به باغ وارد كرده است. طي اين مدت بسياري از درختان عرصة شمالي و جنوبي باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانيه براي ساخت كاخ جديد و پارك قطع گرديد و چهره باغ به طور كلي تغيير كرد. بعد از آن در بسياري از نقاط باغ، منظر سازي و بدون توجه به اصول باغ‌سازي ايراني ادامه يافت و باغ به شكل امروزي خود درآمد.
طبقة اول شامل هال و سرسرا است. اتاق پذيرايي و اتاق انتظار نيز در طبقه همكف قرار دارد. در انتهاي راهرو سرسرا سالن سينماي كاخ واقع شده است. در دو نيم طبقه دوم دفتر كار همسر شاه قرار دارد. كمدها و كشوها مملو از انواع لباس، پيراهن و كفش‌هايي است كه اكنون به اشياي موزه تبديل شده‌اند. طبقه سوم در برگيرنده اتاق نشيمن، اتاق خواب شاه و اتاق آرايش و اتاق بچه‌ها است. وسايل داخل ساختمان غير از فرش‌ها، تقريباً همگي ساخت كشورهاي خارجي است. در اين ميان، فرش‌ها و گليم‌هاي كارگاه‌هاي مشهور قاليبافي ايران نيز به چشم ميخورد كه از نمونه‌هاي بارز آن مي‌توان به دو فرش موسوم به «مشاهير» اشاره كرد. روي يكي از اين فرش‌ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد‌شاه بافته شده است. البته لازم به ذكر است توصيفات اين مطلب به آخرين شاهي است كه در كاخ سكونت داشته و آثار شاهان قبلي كمتر به چشم ميخورد.
بعد از انقلاب اسلامي، اين كاخ به ميراث فرهنگي سپرده شد و در سال 1365 در آن به روي مردم باز شده است. اين مجموعه از كاخ صاحبقرانيه، موزه جهان‌نما و كوشك احمدشاهي تشكيل شده است.
آيينه كاري‌هاي عالي و تابلوهاي نقاشي و سرسراها و پلكان زيبا و منظر چشم‌نواز اين بناي مهم تاريخي بسيار جالب توجه است. اين كاخ داراي كرسي خانه، حوضخانه و ... در طبقه اول است. همه تالارها و اتاق‌هاي اين كاخ با مجالس نقاشي، تصاوير تابلوهاي گرانبها و اشياي نفيس تزيين شده است. از تالارهاي مهم اين كاخ مي‌توان به تالار جهان نما و تالار آينه در طبقه دوم اشاره كرد.
منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی /س
گستردگي شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلي‌شاه و جانشينانش تعدادي باغ در شمال تهران، بر دامنه‌هاي رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقة ييلاقي شمال تهران را تشكيل داد، يكي از اين كاخ‌هاي سلطنتي كوهپايه‌اي، كاخ نياوران است كه گذار زماني طولاني به درازي يكصدو شصت سال در دوران پر فراز و نشيب تاريخ معاصر ايران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاري مجالس، مراسم و مناسبت‌هاي بسيار در عرصة كاخ باشكوه «صاحبقرانيه»، اين عمارت عظيم ييلاقي پادشاه قاجاري را به مثابة فضايي شاخص در صحنة وقايع سياسي دو قرن اخير در ايران مطرح مي‌كند.
قصر نياوران در باغي در دهكده نياوران ساخته شد، فتحعلي شاه و محمد‌شاه هر يك منزلگاه ييلاقي در اين مكان ساخته بودند و ناصرالدين شاه با تخريب آن، خود قصر نياوران را ساخت. در سي‌امين سال حكومت ناصرالدين شاه، قصر نياوران به قصر صاحبقرانيه تغيير نام يافت.
.jpg "مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران")
در سال 1268 هـ. ق ناصرالدين شاه دستور عزل ميرزا تقي‌خان اميركبير از صدارت را داد و به جاي وي ميرزا آقاخان نوري به صدارت نشست. در همين سال در قصر نياوران مراسم سلام عيد فطر به طور رسمي صورت گرفت و تشريفات رسمي نظام انجام شد و براي اولين بار در اين قصر هيئت‌هاي خارجي به حضور ناصرالدين‌شاه رسيدند. با برگزاري اين مراسم باشكوه، قصر نياوران در كنار ديگر قصرهاي ناصري قرار گرفت. هر چند قبل از اتمام كارهاي ساختماني آن، ناصرالدين شاه در آن بيتوته كرده بود.
بنابر گفته‌ها، در سال 1276 هـ. ق اعتماد‌السلطنه از قصري كه باشكوهش مي‌ناميدند و از آن به عنوان يكي از « قصور رفيع‌البنا و با روح و صفا» ياد مي‌كردند، ايراد گرفت و به همين دليل، بعد از گذشت چندي قصر سلطنت‌آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در اين دوره زماني تا سال 1297 هـ.ق كه تحولي كلي در عمارت نياوران صورت مي‌گيرد، شاه و نزديكانش براي تجديد بنا در شكل ساختماني قصر نياوران، رايزني‌هاي فراوان داشتند. در زمان مظفر‌الدين شاه، ديواري از شرق به غرب در قسمت شمالي صاحبقرانيه كشديند. در زمان احمد‌شاه هم ديواري در شمال قصر جهان‌نما كشيدند و قصر و ديوارخانه را از محل حرم جدا كردند. در زمان پهلوي اول مقداري از ديوار ميان ديوانخانه و حرم‌سرا را كه به دستور مظفر‌الدين شاه كشيده شده بود، خراب كردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و ساير ساختمان‌ها ارتباط پيدا كند.
متأسفانه از نام معمار قصر نياوران اطلاعي در دست نيست. درمتون به نام برخي از معمار باشي‌هاي سلطنتي كه همزمان با آغاز ساخت و ساز نياوران مشغول به كار بودند بر مي‌خوريم. يكي از آنان محمد‌تقي خان معمار باشي است. محمد‌تقي خان معمار باشي معمار مدرسة دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان معمار قصر نياوران در سال 1268 هـ .ق نيز هم او بوده است.
شاعرانه‌ترين كاخ دوران قاجار با خصوصيات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگي، كاخ احمدشاهي است كه متأسفانه فاقد تاريخچه‌اي در زمينه ساخت و ساز و دوران بهره برداري است و شايد تنها اشاره به لفظ احمدشاهي آن را با آخرين پادشاه قاجاريه و تاريخ ساخت آن را به دوران حكومت كوتاه مدت اين شاه جوان مرتبط مي‌سازد.
بنابر برخي نقل قول‌ها ، كاخ مذكور را احمد شاه براي همسر گرجي خود بنا نموده بود. چنانكه از تاريخ دوران پهلوي بر مي‌آيد، عمارت مذكور در دوران پهلوي اول محل اقامت وليعهد و همسر نخستين وي سامان يافته و از آن هنگام در مقاطعي از زمان، توسط اين خاندان مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.
در دوره ی كوتاهي كاخ احمدشاهي به صورت دفتر كار محمد‌رضا پهلوي عملكردي اداري يافت و سپس با اعمال آخرين تغييرات معماري داخلي در دوران حكومت پهلوي دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلي وليعهد مجدداً به بهره‌برداري رسيد و تا سال 1357 خورشيدي محل اقامت و دفتر وي محسوب مي‌شده است.
.jpg "مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران")
مجموعه فرهنگي ـ تاريخي نياوران عرصه‌اي مشجر و محصور به شكل چند وجهي غير منتظمي به وسعت 122350 متر مربقع يا حدوداً 2/12 هكتار است كه سه كاخ (صاحبقرانيه)، (احمد شاهي) و (نياوران) همراه با تعداد متنابهي از بناها و فضاهاي خدماتي و رفاهي را در ميان دارد. از حيث موقعيت مكاني و سابقه استقرار، مجموعه را بايد محدوده‌اي از توابع روستاي قديمي نياوران محسوب كرد. روستاي مذكور اگر چه همزمان با شكل‌گيري كاخ ييلاقي صاحبقرانيه در مقياسي محدود رو به آباداني گذاشت اما همچنان حتي در دوره حكومت پهلوي اول واجد ساختارهاي روستايي بود.
مجموعة كاخ‌ـ باغ‌هاي نياوران، برفراز تپه‌اي احداث شده كه نسبت به محدوده‌هاي جنوبي شرقي و غربي خود از موقعيت ممتازي برخوردار بوده و به پيرامون خويش اشراف مناسبي دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترين نقطه واقع در شمال، با پست‌ترين مكان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با 6/36 متر است كه بدين ترتيب شيب حداكثري معادل 5/10 درصد را نشان مي‌دهد، اما بر پايه محاسبات انجام شده شيب متوسط اين محدوده را با توجه به اطلاعات به دست آمده، معادل 7 درصد از جانب شمال به سمت جنوب بايد تلقي نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودي اصلي واقع در شمال غرب محوطه تا منتهي‌اليه شرقي آن معادل 5 متر است كه شيب متوسطي برابر 5/1 درصد از سمت غرب به سمت شرق را شامل مي‌شود. از منابع و شواهد موجود اين گونه بر مي‌آيد كه احداث فضاي سبز و باغ مشجر نياوران، با بهره‌گيري از ايده‌ها و سبك‌هاي آرايش باغ‌هاي اشرافي در قرون گذشته ايران صورت گرفته است. احتمالاً شيوه غرس درختان و انتخاب گونه‌هاي اوليه با اصول ياد شده هماهنگي موزوني داشته است. نظم و تقارن در بناهاي موجود في‌النفسه آرايش فضاي سبز طراحي آبنماها و رديف‌كاري اشجار با اشكال هندسي منتظم در اين فضا را دنبال مي‌نموده است. و چنانكه در قديمي‌ترين عكس‌هاي هوايي باغ ديده مي‌شود از اصول و سبك باغ‌سازي ايراني پيروي كرده است. بي‌ترديد در تاريخ حداقل يكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گياهي و به طور كلي گونه‌هاي گياهي مجموعه دچار تغييراتي شده‌اند.
با وجود اين مشكلات كه كم و بيش در چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده بايد اذعان كرد تغييراتي كه در دهه چهل منجر به ساخت كاخ جديد نياوران و نيز پارك نياوران شد، آسيب‌هاي جدي به باغ وارد كرده است. طي اين مدت بسياري از درختان عرصة شمالي و جنوبي باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانيه براي ساخت كاخ جديد و پارك قطع گرديد و چهره باغ به طور كلي تغيير كرد. بعد از آن در بسياري از نقاط باغ، منظر سازي و بدون توجه به اصول باغ‌سازي ايراني ادامه يافت و باغ به شكل امروزي خود درآمد.
.jpg "مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران")
كاخ موزه نياوران
طبقة اول شامل هال و سرسرا است. اتاق پذيرايي و اتاق انتظار نيز در طبقه همكف قرار دارد. در انتهاي راهرو سرسرا سالن سينماي كاخ واقع شده است. در دو نيم طبقه دوم دفتر كار همسر شاه قرار دارد. كمدها و كشوها مملو از انواع لباس، پيراهن و كفش‌هايي است كه اكنون به اشياي موزه تبديل شده‌اند. طبقه سوم در برگيرنده اتاق نشيمن، اتاق خواب شاه و اتاق آرايش و اتاق بچه‌ها است. وسايل داخل ساختمان غير از فرش‌ها، تقريباً همگي ساخت كشورهاي خارجي است. در اين ميان، فرش‌ها و گليم‌هاي كارگاه‌هاي مشهور قاليبافي ايران نيز به چشم ميخورد كه از نمونه‌هاي بارز آن مي‌توان به دو فرش موسوم به «مشاهير» اشاره كرد. روي يكي از اين فرش‌ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد‌شاه بافته شده است. البته لازم به ذكر است توصيفات اين مطلب به آخرين شاهي است كه در كاخ سكونت داشته و آثار شاهان قبلي كمتر به چشم ميخورد.
بعد از انقلاب اسلامي، اين كاخ به ميراث فرهنگي سپرده شد و در سال 1365 در آن به روي مردم باز شده است. اين مجموعه از كاخ صاحبقرانيه، موزه جهان‌نما و كوشك احمدشاهي تشكيل شده است.
.jpg "مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران")
كاخ صاحبقرانيه
آيينه كاري‌هاي عالي و تابلوهاي نقاشي و سرسراها و پلكان زيبا و منظر چشم‌نواز اين بناي مهم تاريخي بسيار جالب توجه است. اين كاخ داراي كرسي خانه، حوضخانه و ... در طبقه اول است. همه تالارها و اتاق‌هاي اين كاخ با مجالس نقاشي، تصاوير تابلوهاي گرانبها و اشياي نفيس تزيين شده است. از تالارهاي مهم اين كاخ مي‌توان به تالار جهان نما و تالار آينه در طبقه دوم اشاره كرد.
موزه جهان نما
منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی /س
