مفهوم خانواده

نظام خانواده، یک نهاد اساسی و محوری در جامعه است و به عنوان هستۀاولیه برای سایر نهادهای اجتماعی به شمار می رود. این نظام کوچک ترین واحد اجتماعی است که اساس و زیرساخت واحدهای بزرگ اجتماعی بشری به شمار می رود. افرادی که در این واحد کوچک اجتماعی رشد می یابند و تربیت می شوند به میزان رشد و شکوفایی شان در واحدهای اجتماعی بزرگ انسانی سهم دارند. افرادی که روزی به عنوان فرمان روای مقتدر و سیاست مدار سترگ و مدیر نیرومند، و مبتکر توانا در جامعه ظهور می کنند و مسئولیت های سنگین و خطیری را به عهده می گیرند، نظام خانواده و کانون گرم پدر و مادر، تربیت گاه نخستین آن ها است.

رشد و شکوفایی این نظام محبوب و بی بدیل، مرهون شناخت و رعایت دقیق حقوق هریکی از اعضای آن نسبت به یک دیگر است؛ همان طوری که نظام های بزرگ اجتماعی، قوانین و حقوق خاص خودشان را در ارتباط با اداره و استحکام و رشد و بالندگی دارند.

انواع خانواده

1- خانوادۀ به سامان:

از نظرگاه کلّی، خانوادۀبه سامان، خانواده ای مبتنی بر روابط نخستین (بسیار نزدیک و رودررو) و پای بند به اخلاق، حقوق و مسئولیت پذیری متقابل، بهره مندی از عواطف یک دیگر، اعتدال در روابط، انضباط دوطرفه و استوار، کنترل کافی و رعایت اصول و ضوابط و. . . است. ویژگی این نوع از خانواده ها، استحکام و ثبات در روابط بین اعضای خانواده است که وظایف و نقش های هر یک از اعضا روشن و مشخص است و از سوی هر کدام، به خوبی ایفا می شود.

2- خانوادۀ نا به سامان:

این نوع از خانواده آن چنان که از نامش پیداست خانواده ای است از هم گسیخته و بی ثبات که همه یا برخی از اعضا، با نقش های مورد انتظار از آن ها آشنایی کافی ندارند و یا در ایفای آن ها با مشکل رو به رو هستند. در این خانواده، اصول و ضوابط زندگی مشترک رعایت نمی شود و افراد، حقوق یک دیگر را به رسمیت نمی شناسند و تکلیف و مسئولیت خود را در مقابل یک دیگر انجام نمی دهند.

کارکردهای خانواده

کارکرد خانواده به عنوان میانجی، در اجتماعی شدن فرزندان و همنوائی عمیق آن ها با هنجارهای اجتماعی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. جنبه های ژرف و نهان شخصیت انسان ناشی از آموزش و پرورش دوران کودکی است و از آن جا که نخستین سال های زندگی انسان در محیط خانواده می گذرد و در این دوران است که پایه شخصیت او گذاشته می شود، می توان به اهمیت خانواده و تاثیری که در پرورش فرد و قوای روحی و اخلاقی او دارد پی برد.

علاوه بر کارکرد اجتماعی نمودن، دیگر کارکردهای خانواده در ارتباط با انواع آن متفاوت است ولی در هر حال می توان ویژگی های اساسی مشابهی را در انواع مختلف خانواده تشخیص داد. وظیفۀفرزندزائی، ایجاد هویت اجتماعی، حمایت و ارشاد فرد، از جمله کارکردهایی است که در تمام جوامع و انواع خانواده ها عمومیت دارد.

روش های تحکیم خانواده

1- استحکام روابط میان اعضا

علاقه داشتن به یک رابطۀسالم، ایجاد یک کانون گرم و صمیمی و رسیدن به تفاهم، مسئولیت همۀاعضای خانواده به ویژه زن و شوهر است. می توان گفت که حل مسائل زناشویی و خانوادگی مستلزم کوشش همه جانبۀاعضای خانواده به خصوص زن و شوهر است. (2)

2- پیوند بین اعضای خانواده

در ارزیابی روابط زناشویی، هر یک از زوج ها باید بدانند که همسر او نزدیک ترین و محرم ترین فرد به او است. لذا توصیه می شود به همسرتان به عنوان یک نیمه تن، حامی و پشتیبان نگاه کنید و تلاش نمایید وی را خوشبخت کنید. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «هُنَّ لباسٌ لکُم وَ انتُم لباسٌ لهنَّ؛ زنان به منزلۀلباسی برای شمایند و شما به منزلۀلباسی برای آن ها. »

3- کسب دانش و مهارت

انجام دادن هر کاری به مهارت و دانش نیاز دارد. یعنی برای یک همسر توانا شدن، باید دانایی ها، دانش ها و مهارت های لازم را کسب کرد. از این رو توصیه می شود با مطالعۀکتاب های مربوط به تعلیم و تربیت، روانشناسی خانواده و آئین همسرداری و شرکت در جلسه های آموزشی خانواده به دانش و مهارت خود بیفزایند. (3)

4- روابط سالم میان اعضا

خانواده نهاد اصلی و ویژه در جامعه است و برقراری روابط انسانی سالم و درست میان اعضای خانواده مهمترین عامل سلامت خانواده است. سعی کنید با همدلی، همفکری، همکاری و هماهنگی، روابط سالمی را میان اعضای خانوادۀخود برقرار نمایید. امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: «وَ مَن حَسُن بِرُّه باَهلِه زاد اللّه فی عمرِه؛ هر کس با خانواده اش نیک رفتار باشد، خداوند بر عمرش بیفزاید. »

5- ایجاد امنیت روانی

لازمۀاستمرار روابط زناشویی سالم، داشتن تعهد و وفاداری، اعتماد، انصاف، صمیمیت، پذیرش متقابل، سعۀصدر، تفاهم و اعتماد است. با رعایت این اصول نسبت به همسرتان احساس مسئولیت کنید و در خانه، فضایی سرشار از امنیت عاطفی ایجاد کنید. امام سجاد(علیه السّلام) فرمود: «. . . و اِنَّ أرضاکم عند اللّه أسبغکم علی عَیاله؛ خدا از کسی که زمینۀآسایش خانوادۀخود را [آبرومندانه] فراهم سازد خشنودتر است. »

6- تأیید همدیگر

مورد صحبت و توجه قرار گرفتن از نیازهای اساسی انسان است. سعی کنید در روابط زناشویی تان به طریقی رفتارهای مطلوب همسرتان را مورد توجه قرار دهید و تأیید کنید. همسر شما باید بفهمد که برای او ارزش قائل هستید. خلاصه آن که تشویق، تأیید و بیان نکات مثبت، باید به طور آشکار و یا در جمع باشد و تذکر نکات منفی و انتقاد باید به شکل محرمانه و در تنهایی صورت گیرد. پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:

«خَیرکُم خَیرکُم لاَهلِه؛ بهترین شما، بهترین برای خانواده اش است. »

7- برخورد منطقی با مشکلات

باید در نظر داشت که مشکل یک طرف و شیوۀبرخورد با مشکل طرف دیگر است. به جای اتخاذ روش پرخاشگرانه، خشونت آمیز و بدبینانه، بهتر است روش مسالمت آمیز، صمیمانه و خوش بینانه را انتخاب کرد. اگر رفتاری برای شما مبهم است، ساده ترین راه این است که از همسرتان سؤال کنید هدف شما از انجام این کار چیست؟ منظور شما از این حرف چیست؟ چرا این گونه رفتار می کنی؟ چطور شد که این گونه عمل کردی؟ و غیره.

8- جلوگیری از سوء تفاهم

مهم ترین عامل پدیدآیی مسائل و مشکلات زناشویی، سوء ارتباطات و سوء تفاهمات است. هر زن و مردی به سهم خود مسئولیت دارند که از به وجود آمدن این مسائل پیش گیری کنند و در اولین فرصت ممکن، به حل و فصل آن ها بپردازند زیرا سوء تفاهمات به صورت یک فرآیند مخرب و پیش رونده عمل می کنند. گاهی یک سوء تفاهم کوچک مانند گلولۀبرفی است که بر اثر غلطیدن از فراز کوه به تدریج به یک بهمن بزرگ(4) تبدیل می شود.

موقعیت خانواده از نظر اسلام

همان طور که سازمان بدن انسان از واحدهای مختلفی ترکیب یافته و رابطۀطبیعی بین آن ها وجود دارد، جامعه نیز از هسته ها و واحدهای کوچک خانواده تشکیل شده است. وقتی در روابط اعضای خانواده، حسن تفاهم و صمیمیت و عواطف انسانی حکم فرما گردد و همۀاعضای آن به مثابه زنجیری به هم پیوسته و متحد باشند، سازمانی کامل و صحیح در پرتو این هماهنگی پدید می آید و در نتیجه بنیان یک اجتماع سالم و نیرومند پایه گذاری گردیده، نیروهای آنان در مسیر سعادت همگانی بسیج می شوند.

برعکس، وقتی این واحدهای کوچک - که تشکیل دهندۀاجتماع هستند - دست خوش هرج و مرج و آشفتگی شده، از راه اعتدال فاصله گیرند، چرخ های اجتماع نیز از رشد و تکامل باز می ماند. پراکندگی و تشتت، نظام اجتماع را از هم می گسلاند. انسان به مقتضای آفرینش خود، سخت علاقه مند به بقا و ادامۀحیات خویشتن است. و برای نیل به این تقاضای درونی از هیچ کوشش و تلاشی خودداری نمی کند. بهترین و آسان ترین وسیله برای تأمین هدف انسان، ایجاد نسل است زیرا فرزند جزئی از وجود شخص و دنبالۀحیات و هستی آدمی است و پاسخ به این تقاضای شدید فطرت با تشکیل خانواده و عهده دار شدن مسئولیت های خانوادگی آغاز می گردد. (5)

اسلام با تشویق به تشکیل خانواده که بهترین وسیله برای حفظ عفت عمومی است به مبنای فطرت پاسخ مثبت می دهد و زناشوئی را یگانه وسیلۀپیدایش فرزندان درست کار و حفظ بقاء نوع شناخته است: «خداوند برای شما از جنس خودتان همسران قرار داد و برای شما از همسران تان فرزندان نوادگان پدید آورد و چیزهای پاکیزه برای شما نمود» (6)

اسلام برای جلوگیری از انحراف نیروی جنسی جوانان از مسیر طبیعی و نجات آن از فشار این غریزه، به مسئولین خانواده توصیه می کند وسائل ازدواج جوانی که به حد رشد کافی رسیده را فراهم سازند. چه بسا جوانانی که شخصا شرائط و امکانات تشکیل خانواده برای شان میسر نیست و در اثر فشار نیروی غریزی خود در معرض فساد و تباهی قرار می گیرند.

اسلام معتقد است تشکیل خانواده و به کار بستن قوانین ازدواج تنها راه جلوگیری از مفاسد افراط و تفریط جنسی و سعادتمندانه زیستن جامعۀانسانی است.

اسلام به منظور استحکام روابط اعضای خانواده با یک دیگر، قوانین و مقرارات جامعی ارائه داده و روابط آن ها را با دقیق ترین اسلوب نظام بخشیده است. ازدواج به عنوان «پیمان محکم»(7) تعبیر آورده و همۀمسائل مادی را از هدف خود دور ساخته است و برای این که اعضای خانواده از یک وحدت صوری و معنوی برخوردار شوند و روابط آن ها بر محور همبستگی کامل بچرخد، وظایف و ادارۀاین سازمان را به طور عادلانه بین زن و مرد تقسیم کرده تا هر کدام به مقتضای استعداد و ذهنی که در آن مهارت پیدا کرده، متعهد ادارۀقسمتی از امور زندگی شود. «زن و مرد نسبت به همدیگر حقوق متقابل دارند. » اسلام در زمینۀشغل، امکانات طبیعی و سرشت زن و مرد دقیقا ملاحظه کرده است. از طرفی مرد عهده دار شئون اقتصادی و تولیدات مادی و امور مربوط به آن می گردد، از طرف دیگر زن، تولیدات انسانی و پرورش نسل و نظارت در امر خانواده را به عنوان وظیفۀاصلی خود می پذیرد.

پی نوشت ها:

1- نگاهی به جایگاه خانواده در اسلام، بشارت، فصل نامۀفرهنگی – اجتماعی، سال هفتم، ش24، بهار1384-
2- مشکینی، علی، ازدواج در اسلام، ترجمۀاحمد جنتی، تهران، انتشارات یاسر، 1359، ص31-
3- شفیعی مازندرانی، محمد، راز خوش بختی و اعجاز ازدواج، قم، انتشارات عطرآگین، 1385، ص53-
4- قائمی، علی، تشکیل خانواده در اسلام، تهران، انتشارات امیری، 1375، ص45-
5- اشرافی مرتضی، نقدی بر فمینیسم (با تکیه بر تعالیم اسلامی)، قم، انتشارات قدس، 1384، ص86-
6- نمل، آ یۀ72-
7- نساء، آیۀ25-

منبع : حوزه نت