بدان که: حضور قلب روح نماز است و نماز به منزله جسد است. اگر این حضور قلب در تمام نماز بود، پس تمامش قبول می شود. و اگر نه، همان مقداری که حضور قلب داشته قبول می شود. بسا می شود نصف آن قبول شود، و گاه ثلث آن، و گاهی می شود ربع آن، و همچنین.
و معنی اقبال قلب و حضور آن است که: قلب خود را حاضر در نماز کند و بفهمد چه می گوید. و متذکر عظمت و جلال حق شود به طوری که حاصل شود در قلب او هیبت از خداوند. و به ملاحظه آنکه او مقصر است، حالت حیا و خوف برای او دست دهد و رجا به ملاحظه توسعه رحمت پروردگار.
و برای اقبال و حضور قلب مراتب و درجات است. اعلای درجات آن بود که برای امیرالمؤ منین (علیه السلام ) بود که تیر را از پای یا بدن او بیرون کردند احساس نکرد.
و سزاوار است که نمازگزار خاضع و خاشع باشد و اعضا و جوارح او ساکن و مثل ساق درخت باشد که حرکت نکند از اجزای بدن او چیزی مگر آنچه باد حرکت دهد؛ و به جای سجده نظر کند.
و با وقار و سکینه نماز بخواند؛ و نماز بخواند مثل کسی که نماز را وداع می کند و تجدید توبه و استغفار کند؛ و از ریا و عُجب و خودپسندی و سایر محرمات اجتناب کند.
و حبس حقوق برادران نکند تا آنکه نماز او قبول شود. و حبس حقوق علاوه بر آنکه مانع قبولی نماز می شود، سبب حبس او در قیامت به مدت پانصد سال می شود.
اهمیت داشتن حضور قلب در نماز
مقصود از حضور قلب در نماز این است که قلب را خالى گرداند از غیر چیزى که بآن تکلم می نماید یعنى دلش و فکرش مشغول به نماز باشد و حواسش متوجه بکلمات باشد و هر گاه دید فکرش جاى دیگر سیر می کند توجه به نماز کند.
آنچه با روح عبادت سازگار نیست، توجه به مسائل مربوط به زندگى مادى و شخصى است و اما توجه به آنچه در مسیر رضاى خدا است، کاملا با روح عبادت سازگار است و آن را تاکید می کند منافات با حضور قلب ندارد.
بزرگان ما براى تحصیل خشوع و حضور قلب در نماز و سایر عبادات، راه های متعددی همچون: تحصیل معرفت والا به خدا و دنیا، عدم توجه به کارهاى پراکنده و مختلف ، انتخاب محل و مکان خاص برای نماز و سایر عبادات ، پرهیز از گناه، آشنایی به معنی نماز و فلسفه افعال و اذکار آن ، انجام مستحبات نماز و آداب مخصوص و مراقبت و تمرین حضور قلب را بیان نموده اند.
حضور قلب از منظر امام رضا علیه السلام
در روایت علل و عیون از فضل بن شاذان از حضرت رضا صلوات الله علیه آمده که در مقام بیان علت و حکمت نماز فرمودند: در نماز اقرار به ربوبیت حق است و صلاح است برای مردم.
برای اینکه در آن است اقرار به وحدانیت و نبودن شریک برای خداوند؛ و ایستادن در مقابل حق تعالی با حالت ذلت و استکانت و خضوع؛ و اعتراف و طلب عفو از لغزش و گناهان گذشته؛ و نهادن صورت بر زمین هر روز و هر شب برای اینکه بنده متذکر خدا باشد.
و فراموش نکند و خاشع و ترسان باشد و طلب زیادتی نعمت کند در دین و دنیای خود با آنکه در نماز ترک فساد است. و این نماز در هر روز و شب تکرار شده، برای آنکه بنده خالق و مدبر خود را فراموش نکند؛ که اگر فراموش کرد، طاغی و یاغی می شود. علاوه بر آنکه یاد خالق سبب ترک معصیت و مانع از فساد است.
و در مقام بیان عدد رکعات فرمود: اصل نماز یک رکعت بوده چون خدا می دانست که بندگان ادا نمی کنند این یک رکعت را با آداب و وظایف آن و آن را تام و کامل با حضور قلب انجام نمی دهند،
لذا یک رکعت دیگر به آن اضافه کرده که تکمیل کند نقص در رکعت اول را، پس دو رکعت واجب فرمود: پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چون دانست که بندگان این دو رکعت را به طور تام و تمام و کمال انجام نمی دهند، ضمیمه کرد به نماز ظهر و عصر و عشا دو رکعت که تمام شود چهار رکعت.
و در نماز مغرب یک رکعت اضافه کرد برای آسانی بر مردم. چون وقت مغرب کارهای مردم زیاد است. و در نماز صبح اضافه نکرد، چون قلبها در آن وقت خالی است از فکرهای دنیا و حضور قلب او در آن وقت بیشتر می باشد از سایر نمازها.
حضور قلب از منظر امام کاظم صلوات الله علیه
از محاسن از امام کاظم (علیه السلام ) نقل شده که فرمود به علی بن یقطین: امر کن اصحابت را که زبانهای خود را از گفتار بد نگه دارند و ترک کنند خصومت در دین را و جدیت کنند در عبادت خدا و وقتی که مشغول نماز می شوند.
پس خوب بخوانند نماز خود را و تمام کنند رکوع و سجود را و مشغول نکنند قلب خود را به کارهای دنیا؛ که من شنیده ام از پدرم امام صادق (علیه السلام ) که ملک الموت خبر می گیرد از مؤ منین در وقتهای نماز واجب.
حضور قلب از از امام باقر و امام صادق صلوات الله علیهما
در کافی و تهذیب از امام باقر و امام صادق صلوات الله علیهما است که فرمودند: برای تو است از نمازت همان مقداری که اقبال به قلب داشتی. پس اگر در تمام نماز غفلت داشت و قلب او مشغول به چیزهای دیگر بود، پیچیده می شود این نماز و به صورت صاحبش زده می شود.
از محاسن به سند صحیح از امام صادق صلوات الله علیه نقل شده که فرمود: هر کس نماز بخواند و اقبال نماید به نماز خود و با خود خیالات دیگر نکند.
در بین نماز و غافل نباشد در نماز، خداوند تعالی به او اقبال فرماید به مقدار آنچه او اقبال در نماز داشته. بسا می شود نصف آن قبول شود یا ثلث یا ربع یا خمس آن. و امر شده به نماز نافله برای آنکه کامل شود نقص نماز واجب.
از خصال صدوق از امام باقر (علیه السلام ) نقل شده که فرمود در ضمن حدیثی:
نماز بنده قبول نمی شود مگر مقدار آنچه اقبال داشته به قلب خود به نماز. مردی عرض کرد: ما هلاک شدیم. فرمود امام (علیه السلام ): نه، تمام می کند خدا این را به نافله ها.
از ثواب الاعمال از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود: هر کس دو رکعت نماز بخواند و بداند آنچه را می گوید در نماز، منصرف شود از نماز و حال آنکه نباشد بین او و بین خداوند گناهی و تمام آمرزیده شود.
از ثواب الاعمال و مجالس مفید به سند صحیح از ابراهیم کرخی از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود در ضمن حدیثی:
من دوست دارم برای مرد مؤ من شما وقتی که مشغول نماز می شود به قلب خود متوجه خدا شود و مشغول نکند قلب خود را به امر دنیا. پس هیچ مؤ منی نیست که اقبال کند در نمازش به سوی خدای تعالی، مگر آنکه خدا هم به او اقبال فرماید و دلهای مؤ منین را به سوی محبت او بگرداند با محبت خدا او را.
از جامع بزنطی از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود: وقتی که مشغول نماز می شوی، پس خاشع شو در نماز و با خود خیالات دیگر نکن اگر می توانی، و خاضع شو به گردن خود.
حضور قلب از منظر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم
از لب اللباب از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: خدا قبول نمی کند نماز آن کسی را که قلب خود را با بدنش حاضر نکند در نماز.
و تمام این روایات با روایات بسیار دیگر که به مضمون اینها می باشد، در وسائل و مستدرک و بحار موجود است.
امکان کسب حضور قلب
گاهی تصور می‌کنیم، تحصیل حضور قلب از امور مُحال است و از کسب آن، ناامید می‌شویم و به یک عبادت صوری و ظاهری اکتفاء می‌کنیم.چه بسا این ناامیدی، از فریب دادن خود نشات بگیرد،
به این معنا که برای فرار از نماز با حضور قلب، دایماً خود را فریب داده و مشکل بودن آن را بهانه‌ای برای ترک آن، قرار می‌دهیم.دلایلی برای امکان کسب حضور قلب وجود دارد که از جمله آنها موارد ذیل است:
وقوع حضور قلب
بهترین دلیل برای امکان شیء، وقوع آن است.همین که پیغمبران ما و ائمه (علیهم‌السّلام) و اولیای خدا، بر حسب معرفت و ایمان و قرب و طلبشان، حضور قلب داشتند، دلیل بر امکان آن می‌باشد.
وجود دستور عمل
وجود دستور جهت تحصیل حضور قلب از ناحیه رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) و ائمه (علیهم‌السّلام) و بزرگانی که در این باره کتاب نوشته‌اند، همه دلیل بر امکان کسب آن می‌باشد، چرا که تکلیف و دستور به آنچه در توان نیست بی معنا و غلط است، زیرا تحصیل امر محال، محال است.
لزوم تحصیل حضور قلب کجاست؟
در ضرورت به دست آوردن حضور قلب همین بس که بدانیم نماز بی حضور قلب نماز حقیقی نیست و وقتی نماز از حقیقت و باطن خود جدا و یک عمل بی روح شده، همه ثمره ها و فایده هایی که در آیات و روایت برای نماز آمده در چنین نمازی وجود ندارد و چه بسا موجب دوری از خدا هم بشود.
احادیث فراوانی در این باره وارد شده که همه بر این مطلب تصریح دارند که میزان قبولی نماز بستگی به میزان حضور قلب در نماز دارد و به تناسب حضور قلب نماز پذیرفته می شود.
امام صادق علیه السلام می فرماید: "ان العبد لیرفع له من صلاته نصفها او ثلثها او ربعها او خمسها و ما یرفع له الا ما اقبل علیه بقلبه / همانا از نماز انسان نصفش، ثلثش، ربعش یا خمسش بالا برده می شود و آن مقداری از نماز که توجه قلبی داشته باشد بالا برده می شود."
امام باقر علیه السلام نیز می فرماید: "علیک بالاقبال علی صلاتک فانما یحسب لک فیها ما اقلبک علیه منها بقلبک / بر توست که در نمازت توجه قلبی داشته باشی.
همانا از نمازت آن مقداری که با قلبت توجه به نماز داشتی برایت محسوب می شود. هم چنین روایات دیگری از رسول گرامی و امامان در این باره وارد شده که همه بر ضرورت حضور قلب در نماز دلالت دارد.
از آنجا که روح و حقیقت نماز به حضور قلب بستگی دارد آثار و فوایدی هم که در آیات و روایات آمده برای نماز با حضور قلب است، نتیجه آن که با نبودن حضور قلب آثار لازم بر نماز مترتب نخواهد شود
حضور قلب از منظر علما
مطالعه کتاب های بزرگانی مانند امام خمینی (ره) و میرزا جوادآقا ملکی تبریزی (ره)- که با همه وجود به اهمیت و ارزش نماز و حضور قلب پی برده و خود تبلور حضور قلب در نماز بودند- در این راستا مفید و ثمربخش است.
امام خمینی (ره) در این باره می نویسد: «ای عزیز! قدری در حالات خود تفکر کن و به اخبار اهل بیت علیهم السلام رجوع کن و دامن همّت به کمر زن و با تفکر، به نفس بفهمان که این عبادات و خصوصاً نمازهای واجب،
مایه سعادت و حیات عالم آخرت و سرچشمه کمالات است و طبق روایات زیاد و به گواهی برهان و مشاهده اهل مکاشفه، هر عبادتی که در پیشگاه ربوبی پذیرفته می گردد، صورت های نورانی غیبی و تجسم ملکوتی آخرتی دارند.
که در همه عالم ها با انسان همراه و همدم است و در همه سختی ها به انسان کمک می کند و همین صورت های پنهانی اعمال و عبادات، بهشت جسمانی را می سازد و خود این صورت ها، زاییده حضور قلب است.
و عبادتی که با حضور قلب نباشد، اعتبار و ارزشی ندارد و در درگاه الهی پذیرفته نمی گردد».[1] عارف بزرگوار، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره)، نیز در این باره می گوید: «علت حضور قلب «همّت آدمی» است؛
زیرا قلب، تابع همّت است و اگر هم تو نماز باشد، قلبت نیز در نماز حاضر خواهد بود و اگر همتت چیز دیگری باشد، قلبت به دنبال آن و غافل از نماز خواهد بود.
چون خداوند برای هیچ کس دو قلب قرار نداده است و همّت انسان متوجه چیزی است که آن را به حال خود مفید بداند و از آن، انتظار برآورده شدن حاجتی را داشته باشد و آن را مایه سعادت خود بداند».[2]
چگونه حضور قلب داشته باشیم.
برای ایجاد تمرکز و حضور قلب در نماز به این نکات نیز توجه داشته باشید:
نماز خواندن در جای خلوت
اگر نماز فرادا یا نماز مستحب می‌خوانید، بهتر است جای خلوتی را انتخاب کنید که سروصدا و مزاحمت نباشد. در منزل جای خلوتی را انتخاب کنید و همیشه در آنجا نماز بخوانید، در حال نماز فقط به محل سجده نگاه کنید و اگر به جماعت نماز می‌خوانید، به موضع سجده نگاه کنید و هنگامی که امام جماعت حمد و سوره را بلند قرائت می‌کند، به قرائت او خوب گوش دهید.
یاد مرگ
یکی از عوامل مؤثر در ایجاد حضور قلب یاد مرگ است. اگر انسان به فکر مردن باشد و توجه داشته باشد که نه وقت مرگ معلوم است، و نه شرایط آن و هر لحظه ممکن است مرگ اتفاق بیفتد. در این صورت نمازش را با غفلت نمی‌خواند.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: نماز واجب را در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می‌خواند و می‌ترسد که پس از این توفیق نماز خواندن نیابد و در هنگام نماز به محل سجده نگاه کن ... بدان که تو در محضر کسی هستی که تو را می‌بیند؛ ولی تو او را نمی‌بینی». [3]
فراهم کردن مقدمات نماز
آماده‌سازی خود و فراهم کردن مقدمات حضور در مقام و ربوبی، بدین صورت که کارهای روزمره را کم کرده و به فکر نماز هم باشید، نیم ساعت یا یک ربع قبل از نماز مقدمات نماز را مهیا ساخته و در محراب خویش حاضر شوید. متأسفانه بعضی نمازگزاران آن‌قدر خود را مشغول کارهای روزمره و مشکلات آن می‌کنند، که به طور طبیعی در هنگام نماز هم فکرشان درگیر آنها خواهد شد.
آرام‌سازی خود و تفکر
آرام‌سازی خود، بدین صورت که قبل نماز که می‌خواهید خود را برای راز و نیاز آماده سازید، در جای خلوت و در سجاده خود نشسته فشارهای روحی و روانی و تفکرات دنیوی را کم کنید، و روح و روان خود را برای مناجات با خدا آرام سازید. همچنین برای نماز و راز و نیاز با خدا تفکر کنید.
نتیجه"
بدون شک روح نماز، حضور قلب است؛ هر چند نماز بی حضور قلب نیز صحیح است و موجب اسقاط تکلیف و وظیفه می شود؛ ولی آنچه که انسان را تربیت می کند و معراج مؤمن نامیده شده است،
و او را از فحشا و منکر و مفاسد اخلاقی باز می دارد و به سوی خوبی ها سوق می دهد و موجب «قرب الی الله» می شود، همان نماز با حضور قلب است.
حضور قلب نه تنها در نماز و عبادات و امور معنوی؛ بلکه در دیگر اعمال انسان نیز نقشی انکارناپذیر دارد. امروز از نظر علمی ثابت شده که حتّی غذا خوردن برای کسانی که به هنگام خوردن، توجّه آنها به امور دیگر است، به درستی مفید واقع نمی شود.
حضور قلب؛ یعنی، توجّه قلب و روح انسان، به عبادت و محتوای آن و خود را در وقت عبادت، در محضر پروردگار و در حضور او یافتن و به امور خارج از عبادت، بی توجه بودن.
هدف از عبادت «تقرب به خداوند» است و حضور قلب در نماز، بال پروازی است که عبادت را اوج می دهد و به عالم قدس، نزدیک می سازد و انسان را مقرّب و محبوب بارگاه ربوبی می کند.
هر چند قالب و شکل ظاهری عبادات، پر از رمز و راز است و همین کالبد، در تأمین هدف نماز نقش آفرین است؛ ولی آثار عمیق و ماندگار، ارزنده و شگفت آور نماز، مربوط به روح آن (حضور قلب) بوده که به منزله عمود خیمه عبادت است.
پی نوشت"
1. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
2. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۴، ص۲۳۳.
منبع :
https://hawzah.net/fa/LifeStyle/View/49551
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa2307
http://shabestan.ir/mobile/detail/news/713942
https://wikiporsesh.ir/
https://fa.wikifeqh.ir/
حوزه نت
* این مقاله در تاریخ 1402/1/14 بروز رسانی شده است.
