محل زندگی امام (عج)
آیا امام مهدی(عج) در میان مردم زندگی می‌کند و ما از شناخت او عاجزیم، یا این‌که در عالم دیگر است و ما او را نمی‌بینیم؟
می‌توان در کیفیت زندگی و غیبت امام مهدی(عج) سه فرض را تصور کرد:
1. امام مهدی(عج) نه بر روی زمین، بلکه در عالمی غیر از عالم مادی حضور دارند؛
2. امام مهدی(عج) روی کرۀ زمین و در میان مردم زندگی می‌کند، ولی به خواست الهی چشم‌ها توانایی دیدن آن حضرت را ندارند (غیبت شخص)؛
3. امام مهدی(عج) در میان مردم زندگی می‌کند و مردم هم ایشان را می‌بینند، اما کسی از هویت ایشان مطلع نیست. یعنی شخصیت ایشان بر مردم مخفی است، نه شخص ایشان (غیبت شخصیت).
آن‌چه از روایات پیشوایان دینی به دست می‌آید، فرضیۀ سوم است؛ یعنی حضرت در زمین و ناشناس در میان مردم زندگی می‌کند و مردم هم ایشان را می‌بینند، اما نمی‌شناسند. برخی از این روایات عبارت‌اند از:
الف) امام صادق(ع) در تبیین کیفیت غیبت امام مهدی(عج)، آن حضرت را به حضرت یوسف(ع) تشبیه کرده و فرموده‌اند: چرا مردم منکرند که خداوند با حجت خود چنان کند که با یوسف کرد؟ او (حجت خدا) در بازارهایشان راه می‌رود و بر فرش‌های آنان گام می‌نهد ولی مردم او را نمی‌شناسند؛ تا هنگامی که خداوند به او اجازه دهد که خود را معرفی کند.[1]
ب) آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند: شباهت امام مهدی(عج) با حضرت یوسف، در پسِ پرده بودن اوست؛ یعنی خداوند کاری کرده که مردم او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند.[2]
این دو حدیث به وضوح بر زندگی عادی امام مهدی(عج) در میان مردم (البته به‌طور ناشناخته) دلالت دارد.
ج) از محمد بن عثمان (نایب دوم امام زمان(عج)) که از احوال حضرت کاملاً آگاه بوده چنین نقل شده است: به خدا قسم، صاحب این امر (امام مهدی(عج)) هرساله در موسم حج حاضر می‌شود و مردم را می‌بیند و می‌شناسد. آنان نیز او را می‌بینند، اما نمی‌شناسند.[3] هر جمعه در دعای ندبه می‌خوانیم: بنفسی انت من مغیب لم یخل منا، بنفسی انت من نازح ما نزح عنا؛ جان فدایت! تو آن غایبی که از میان ما بیرون نیستی، جانم فدایت! تو آن دور‌شده از وطنی که از ما دور نیستی. بنابراین، طبق این روایات، فرضیۀ اول (زندگی کردن امام(عج) در عالمی دیگر) و فرضیۀ دوم باطل می‌گردند.
در روایتی از امیرمؤمنان(ع) در مورد امام زمان(عج) چنین آمده است: مردم دنبال او می‌گردند، ولی او را نمی‌یابند. اما به خدا قسم حجت خدا روی زمین است؛ در راه‌ها پیاده می‌رود، در خانه‌ها داخل می‌شود، در شرق و غرب حرکت می‌کند، سخنان را می‌شنود و بر جماعت سلام می‌کند، می‌بیند ولی دیده نمی‌شود.[4] خود امام مهدی(عج) هم به ابن‌مهزیار فرمودند: پدرم با من عهد کرد نزدیک مردمی که خداوند به آن‌ها غضب کرده نباشم، و به من دستور داد در کوه‌های سخت و صعب‌العبور و سرزمین‌های بی‌آب و علف زندگی کنم.[5] از این روایات استفاده می‌شود که حضرت حضوری همیشگی در جامعه داشته و با مردم دیدار و صحبت می‌کند؛ به منزل بعضی می‌رود، ولی مردم او را نمی‌شناسند، و این کارها را به‌طور ناشناس انجام می‌دهد؛ اما محل زندگی و سکونت ایشان داخل شهرها نیست، بلکه در بیابان‌ها و کوه‌ها و محل‌های دور از مردم است. همچنین حضرت دائماً در حال تغییر مکان خود هستند و جای ثابتی برای سکونت ندارند.[6]
امام زمان(عج) کجاست؟
در زمان غیبت کبرا، مکان مشخصی برای سکونت حضرت(عج) ذکر نشده است. البته بعضی از مکان‌ها و مقام‌ها به نام مبارک ایشان مزین است، مانند مدینۀ منوره و مکۀ معظمه؛ چون حضرت هرساله در مراسم حج حضور دارند. در مکان‌های خاص دیگری مانند مسجد مقدس جمکران، مسجد سهله، مسجد کوفه، مقام حضرت صاحب‌الامر در وادی‌السلام نجف، حرم ائمۀ معصومین و... نیز به‌طور پراکنده حضور دارند. البته باید توجه داشت که مکان‌های منتسب به حضرت، به معنای اقامت ایشان در آن‌جا نیست.
آیا صحت دارد که محل استقرار حضرت ولی عصر (عج) در کوه رضوا است؟ این کوه کجاست؟
امام زمان(عج) در عصر غیبت کبرا مکان خاصی ندارد. نه در کوه رضوا ساکن است و نه در جای دیگر. البته ممکن است به آن کوه، مثل بعضی جاهای دیگر رفت‌و‌آمد کند. کوه رضوا از کوه‌های مدینه است که در نزدیکی شهر «ینبع» قرار دارد و فاصله بین آن کوه تا مدینه، چهل میل است.
می‌توان در کیفیت زندگی و غیبت امام مهدی(عج) سه فرض را تصور کرد:
1. امام مهدی(عج) نه بر روی زمین، بلکه در عالمی غیر از عالم مادی حضور دارند؛
2. امام مهدی(عج) روی کرۀ زمین و در میان مردم زندگی می‌کند، ولی به خواست الهی چشم‌ها توانایی دیدن آن حضرت را ندارند (غیبت شخص)؛
3. امام مهدی(عج) در میان مردم زندگی می‌کند و مردم هم ایشان را می‌بینند، اما کسی از هویت ایشان مطلع نیست. یعنی شخصیت ایشان بر مردم مخفی است، نه شخص ایشان (غیبت شخصیت).
آن‌چه از روایات پیشوایان دینی به دست می‌آید، فرضیۀ سوم است؛ یعنی حضرت در زمین و ناشناس در میان مردم زندگی می‌کند و مردم هم ایشان را می‌بینند، اما نمی‌شناسند. برخی از این روایات عبارت‌اند از:
الف) امام صادق(ع) در تبیین کیفیت غیبت امام مهدی(عج)، آن حضرت را به حضرت یوسف(ع) تشبیه کرده و فرموده‌اند: چرا مردم منکرند که خداوند با حجت خود چنان کند که با یوسف کرد؟ او (حجت خدا) در بازارهایشان راه می‌رود و بر فرش‌های آنان گام می‌نهد ولی مردم او را نمی‌شناسند؛ تا هنگامی که خداوند به او اجازه دهد که خود را معرفی کند.[1]
ب) آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند: شباهت امام مهدی(عج) با حضرت یوسف، در پسِ پرده بودن اوست؛ یعنی خداوند کاری کرده که مردم او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند.[2]
این دو حدیث به وضوح بر زندگی عادی امام مهدی(عج) در میان مردم (البته به‌طور ناشناخته) دلالت دارد.
ج) از محمد بن عثمان (نایب دوم امام زمان(عج)) که از احوال حضرت کاملاً آگاه بوده چنین نقل شده است: به خدا قسم، صاحب این امر (امام مهدی(عج)) هرساله در موسم حج حاضر می‌شود و مردم را می‌بیند و می‌شناسد. آنان نیز او را می‌بینند، اما نمی‌شناسند.[3] هر جمعه در دعای ندبه می‌خوانیم: بنفسی انت من مغیب لم یخل منا، بنفسی انت من نازح ما نزح عنا؛ جان فدایت! تو آن غایبی که از میان ما بیرون نیستی، جانم فدایت! تو آن دور‌شده از وطنی که از ما دور نیستی. بنابراین، طبق این روایات، فرضیۀ اول (زندگی کردن امام(عج) در عالمی دیگر) و فرضیۀ دوم باطل می‌گردند.
در روایتی از امیرمؤمنان(ع) در مورد امام زمان(عج) چنین آمده است: مردم دنبال او می‌گردند، ولی او را نمی‌یابند. اما به خدا قسم حجت خدا روی زمین است؛ در راه‌ها پیاده می‌رود، در خانه‌ها داخل می‌شود، در شرق و غرب حرکت می‌کند، سخنان را می‌شنود و بر جماعت سلام می‌کند، می‌بیند ولی دیده نمی‌شود.[4] خود امام مهدی(عج) هم به ابن‌مهزیار فرمودند: پدرم با من عهد کرد نزدیک مردمی که خداوند به آن‌ها غضب کرده نباشم، و به من دستور داد در کوه‌های سخت و صعب‌العبور و سرزمین‌های بی‌آب و علف زندگی کنم.[5] از این روایات استفاده می‌شود که حضرت حضوری همیشگی در جامعه داشته و با مردم دیدار و صحبت می‌کند؛ به منزل بعضی می‌رود، ولی مردم او را نمی‌شناسند، و این کارها را به‌طور ناشناس انجام می‌دهد؛ اما محل زندگی و سکونت ایشان داخل شهرها نیست، بلکه در بیابان‌ها و کوه‌ها و محل‌های دور از مردم است. همچنین حضرت دائماً در حال تغییر مکان خود هستند و جای ثابتی برای سکونت ندارند.[6]
امام زمان(عج) کجاست؟
در زمان غیبت کبرا، مکان مشخصی برای سکونت حضرت(عج) ذکر نشده است. البته بعضی از مکان‌ها و مقام‌ها به نام مبارک ایشان مزین است، مانند مدینۀ منوره و مکۀ معظمه؛ چون حضرت هرساله در مراسم حج حضور دارند. در مکان‌های خاص دیگری مانند مسجد مقدس جمکران، مسجد سهله، مسجد کوفه، مقام حضرت صاحب‌الامر در وادی‌السلام نجف، حرم ائمۀ معصومین و... نیز به‌طور پراکنده حضور دارند. البته باید توجه داشت که مکان‌های منتسب به حضرت، به معنای اقامت ایشان در آن‌جا نیست.
آیا صحت دارد که محل استقرار حضرت ولی عصر (عج) در کوه رضوا است؟ این کوه کجاست؟
امام زمان(عج) در عصر غیبت کبرا مکان خاصی ندارد. نه در کوه رضوا ساکن است و نه در جای دیگر. البته ممکن است به آن کوه، مثل بعضی جاهای دیگر رفت‌و‌آمد کند. کوه رضوا از کوه‌های مدینه است که در نزدیکی شهر «ینبع» قرار دارد و فاصله بین آن کوه تا مدینه، چهل میل است.
پوشش امام
امام زمان (عج) در قبل و بعد از ظهور، چه نوع لباسی می‌پوشد؟ آیا لباس امام مثل لباس روحانیون است یا لباس عربی و شال سبز و عمامۀ سبز بر سر دارند؟
امام در زمان غیبت برای ناشناخته ماندن از لباس‌های مختلف استفاده می‌نماید و در لباس‌های متعددی دیده شده‌اند. لباس امام مهدی(عج) در زمان ظهور مثل لباس پدران بزرگوارش(ع) و پیامبر مکرم(ص) است. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: به خدا سوگند، گویی او را با چشم خود می‌بینم که وارد مکه شده، در حالی که بُرد پیامبر(ص) بر تن و عمامه‌ای زرد برسر دارد. کفش‌های پیامبر(ص) اندازۀ پای اوست... .[7]
امام در زمان غیبت برای ناشناخته ماندن از لباس‌های مختلف استفاده می‌نماید و در لباس‌های متعددی دیده شده‌اند. لباس امام مهدی(عج) در زمان ظهور مثل لباس پدران بزرگوارش(ع) و پیامبر مکرم(ص) است. حضرت علی(ع) می‌فرمایند: به خدا سوگند، گویی او را با چشم خود می‌بینم که وارد مکه شده، در حالی که بُرد پیامبر(ص) بر تن و عمامه‌ای زرد برسر دارد. کفش‌های پیامبر(ص) اندازۀ پای اوست... .[7]
خوراک امام
آیا غذاهای امام زمان(عج) از دنیاست یا بهشت؟
در مورد خوراک ایشان، روایت خاصی نداریم، اما به‌طور عادی غذای ایشان طبیعی و از دنیاست؛ زیرا سنت و قانون الهی این است که غیر از موارد استثنایی، خلاف قانون عادی جهان آفرینش عمل نشود. پس امام بدن معمولی دارد و از غذای طبیعی استفاده می‌کند؛ هرچند ممکن است در بعضی مواقع، خداوند هدیه‌ای از بهشت برای آن حضرت بفرستد؛ چنان‌که این لطف شامل حضرت مریم(س) و دیگران نیز شده است.
آیا عدم آگاهی امام زمان(عج) از زمان ظهور، نقصی برای امام و مقام امامت محسوب نمی‌شود؟
اولاً، دقیقاً معلوم نیست که امام زمان(عج) وقت ظهور را نداند؛ اگرچه از بعضی روایات فهمیده می‌شود که امام زمان(عج) وقت ظهور را نمی‌داند،[8] اما این مسئله قطعی نیست. از طرف دیگر از بعضی آیات[9] و روایات[10] استفاده می‌شود که امام در صورت اراده به همه چیز علم خواهد داشت. ثانیاً، بر فرض عدم علم، خلل و اشکالی برای مقام امام ندارد؛ زیرا تنها خداوند است که نهان و آشکار موجودات عالم را می‌داند و اگر چیزی بر خداوند مخفی باشد، علت نقص خداوند خواهد بود، اما غیر از خداوند، ازجمله امامان، محدودند و طبیعتاً علم و قدرت و سایر اوصاف آن‌ها نیز محدود است و اگر چیزی را ندانند، دلیل بر ضعف آن‌ها نیست. بنابراین برخی از علوم را تنها خدا می‌داند و هیچ‌کس حتی امامان از آن خبر ندارند؛ مثل زمان قیامت.
آیا امام زمان(عج) ما را می‌بیند؟
طبق بعضی از آیات قرآن، خدای متعال در هر زمان و برای هر امتی، رهبرانی قرار می‌دهد که معصوم از خطا و اشتباه‌اند و در روز قیامت به اعمال آن‌ها گواهی می‌دهند. کسی که شاهد بر اعمال امت باشد، نباید در شهادتش اشتباه کند و نیز باید احاطۀ علمی بر همۀ اعمال امت داشته باشد. بنابراین امام زمان(عج) شاهد بر اعمال و رفتار ماست و اگر بخواهد می‌تواند ما را ببیند.[11]
در مورد خوراک ایشان، روایت خاصی نداریم، اما به‌طور عادی غذای ایشان طبیعی و از دنیاست؛ زیرا سنت و قانون الهی این است که غیر از موارد استثنایی، خلاف قانون عادی جهان آفرینش عمل نشود. پس امام بدن معمولی دارد و از غذای طبیعی استفاده می‌کند؛ هرچند ممکن است در بعضی مواقع، خداوند هدیه‌ای از بهشت برای آن حضرت بفرستد؛ چنان‌که این لطف شامل حضرت مریم(س) و دیگران نیز شده است.
آیا عدم آگاهی امام زمان(عج) از زمان ظهور، نقصی برای امام و مقام امامت محسوب نمی‌شود؟
اولاً، دقیقاً معلوم نیست که امام زمان(عج) وقت ظهور را نداند؛ اگرچه از بعضی روایات فهمیده می‌شود که امام زمان(عج) وقت ظهور را نمی‌داند،[8] اما این مسئله قطعی نیست. از طرف دیگر از بعضی آیات[9] و روایات[10] استفاده می‌شود که امام در صورت اراده به همه چیز علم خواهد داشت. ثانیاً، بر فرض عدم علم، خلل و اشکالی برای مقام امام ندارد؛ زیرا تنها خداوند است که نهان و آشکار موجودات عالم را می‌داند و اگر چیزی بر خداوند مخفی باشد، علت نقص خداوند خواهد بود، اما غیر از خداوند، ازجمله امامان، محدودند و طبیعتاً علم و قدرت و سایر اوصاف آن‌ها نیز محدود است و اگر چیزی را ندانند، دلیل بر ضعف آن‌ها نیست. بنابراین برخی از علوم را تنها خدا می‌داند و هیچ‌کس حتی امامان از آن خبر ندارند؛ مثل زمان قیامت.
آیا امام زمان(عج) ما را می‌بیند؟
طبق بعضی از آیات قرآن، خدای متعال در هر زمان و برای هر امتی، رهبرانی قرار می‌دهد که معصوم از خطا و اشتباه‌اند و در روز قیامت به اعمال آن‌ها گواهی می‌دهند. کسی که شاهد بر اعمال امت باشد، نباید در شهادتش اشتباه کند و نیز باید احاطۀ علمی بر همۀ اعمال امت داشته باشد. بنابراین امام زمان(عج) شاهد بر اعمال و رفتار ماست و اگر بخواهد می‌تواند ما را ببیند.[11]
[1]. کمال‌الدین، ج2، ص10.
[2]. همان، ص120.
[3]. همان، ص440.
[4]. الغیبة، نعمانی، ص144.
[5]. بحارالانوار، ج52، ص12.
[6]. الاحتجاج، طبرسی، ج2، ص324.
[7]. موعودنامه، مجتبی تونه‌ای، ص721.
[8]. کمال‌الدین، ج2، ص327، ح6.
[9]. سورۀ جن، آیۀ 25 - 28.
[10]. بحارالانوار، ج53، ص58، ح41.
[11]. همان، ص292 - 293.
- تمامی منابع بالا از نرم افزارهای علوم اسلامی استفاده شده است.
