مهم‌ترین بنای تاریخی ایران از دوره سلجوقیان تاکنون که مجموعه‌ای از سبکهای مختلف معماری بعد از اسـﻼم را داراست، مسجد جمعه می‌باشد. از آنجایی که این بنای باعظمت و پرشکوه در دوره‌های مختلف تاریخی از سبکهای مختلف معماری یادگاریهایی با خود دارد، مرجع بسیار خوبی برای مطالعه تحوﻻت معماری ۱۴ قرن اخیر ایران به شمار می‌رود. این بنای باشکوه در شهر اصفهان، خیابان قیام واقع در ۱۰۰ متری خیابان علامه مجلسی، سمت چپ قرار گرفته است. مسجد جمعه اصفهان در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

تاریخچه مسجد جمعه اصفهان

مسجد اولیه بنای بزرگی بوده که توسط اعراب قبیله طیران (تیرون) در قرن دوم هجری بنا گردیده است. مسجد در دوره عباسی ساختمانی کاملا آجری داشته است که در سال ۲۲۶ ه. ق در عهد خلافت معتصم عباسی بازسازی شد و سپس ابوعلی فرزند رستم آن را در زمان خلافت المقتدر وسعت بخشید.

در دوره آل بویه، بنای مسجد توسط ابوالقاسم اسماعیل بن عباد ۳۸۵-۳۲۶ ه. ق وزیر دو تن از پادشاهان آل بویه بازسازی گردیده و از طرف صحن مسجد گسترش یافته است. اما قدیمی‌ترین تاریخی کـه تـاکنون از داخل خـود مسجد کشف شده، مربوط به گنبدخانه شمالی مسجد یعنی گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی کتیبـه‌ای بـه تاریخ ۴۸۱هجری ۱۰۸۸-۱۰۸۹ م است که این تاریخ در پایان کتیبه مدوری که برگردن کوچک‌ترین گنبد از دو گنبــد سلجوقی مسجد جمعه می‌باشد، حک شده است. بر روی گنبدخانه جنوبی گنبد نظام الملک که بر روی شبستان محراب اصلی قرار گرفته تاریخی وجود ندارد، امـا نام فرمانروایی که در عهد او این گنبد ساخته شده کاملا مشهود است.

معماری مسجد جمعه اصفهان

مسجد جمعه اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، یکی از بهترین آثاری به شمار می‌رود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخش‌هایی از بافت پیرامون آن مربوط می‌کند. گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.

چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجدسازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می‌شوند با تزئینات مقرنس‌سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می‌کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره‌ها نیز مربوط به همین زمان هستند.

محراب الجایتو

شبستان کوچکی در شمال ایوان قرار دارد که زیباترین محراب گچ‌بری مسجد را به خود اختصاص داده است، این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به ‌مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم می‌خورد.

سنگاب‌های مسجد جمعه اصفهان

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب قراردارند.

سنگاب ایوان درویش: در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته‌است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته و بعد به محل کنونی منتقل شده‌است. قطر دهانه سنگاب ۱۱۵ سانتیمتر است، ولی نیمی از آن به علّت شکستگی از بین رفته‌است.

سنگاب ایوان صاحب: ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده در رو به روی آن قرار گرفته‌است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طرّاحی شده‌است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خطّ ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک، و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ است.

دو سنگاب کوچک دیگر هم در مسجد جمعه اصفهان وجود دارند که یکی در کنار حوض میان حیاط مسجد، و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.

نمای داخلی صحن مسجد

در قرن نهم هجری نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن ساخته ‌شده است که به گفته برخی از کارشناسان مناره‌های این مسجد نیز به همان قرن نهم هجری باز می‌گردند. مسجد جمعه اصفهان را می‌توان به بخش‌های شبستان مسجد، گنبد و چهل‌ستون‌های اطراف آن، گنبدی که در بخش شمالی مسجد واقع است و ایوان‌ها تقسیم کرد که شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار است و با گچ‌بری‌های چشم‌گیری تزئین شده و مربوط به دوره دیلمیان است.

گنبد و چهل‌ستون‌های اطراف آن‌ که در ایوان جنوبی مسجد واقع‌ شده و بین سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است، این گنبد در زمان سلطنت ملک شاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته‌شده و یکی از نمونه ساختمان‌های بی‌نظیر دوره سلجوقیان است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع ‌شده در اوایل قرن ششم هجری بنا شده و سقف آن از مقرنس‌های درشت است، این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته‌شده از آجر و گچ است.یک از گنبدهایی که در قسمت شمالی حیاط مسجد قرار دارد را می‌توان قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک عنوان کرد که در سال ۴۸۱ بنا گردیده و این گنبد را ابوالغنائم تاج‌الملک یکی از وزرای عصر سلجوقی بناکرده است.

کلام آخر

در هنگام دیدن این مسجد حتما محراب الجایتو را بازدید کنید چرا که در میان تمامی این هنرها گچ بری محراب الجایتو در مسجد جمعه اصفهان به عنوان یکی از شاخص ترین گچ بری های ایران به کار میرود. به علاوه اگر با دقت نگاهی به گنبدهای این مسجد بیندازید، متوجه تنوع چیدن آجرها در هر گنبد می‌شوید که حاکی از خلاقیت و هنر معماران اصفهانی است.

منبع: سایت ستاره