رابطه میان عبادات در دین اسلام، بسیار مهم است و پذیرش عبادات منوط به پایبندی آنها به یکدیگر است و اگر به برخی از آن پرداخته شود و در عین حال از برخی دیگر، غفلت شود، عبادت انجام شده نیز مورد پذیرش نخواهد بود.
در این مقاله رابطه زکات فطره و نماز عید فطر را با این عنواین: انواع رابطه ها از منظر اسلام، معانی لغوی فطره، حق فقرا و درخواست کنندگان در قرآن، پرداخت فطریه؛ شرط قبولی روزه ماه رمضان و زکات فطره، گامی موثر در فقر زدایی است که مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.
انواع رابطه ها از منظر اسلام
دین مبین اسلام دینی جامع و کامل است؛ و برای تمام جوانب زندگی انسان برنامه دارد؛ البته باید با آگاهی و دانش کافی در روایات این جوانب را پیگیری کرده و سپس در زندگی بدان عمل نمود. منابع دینی چند نوع رابطه در زندگی انسان یاد آور شده است؛
رابطه ی انسان با خود، رابطه ی انسان با انسان های دیگر، که شامل رابطه انسان با خانواده ی خود، با خویشاوندان، دیگر مردم، و غیره، رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با طبیعت؛ که در مورد هر یک دین برنامه جامع و کاملی بیان فرموده استو
که یک نمونه ی آن حقوقی است که انسان در قبال دیگران دارد و در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام بیان شده است.
علاوه بر آن، دین عبادات را در کنار یکدیگر و بصورت همه جانبه توصیه می کند یعنی تک بعدی بودن و یک بعدی دیدن معارف دین، به هیچ وجه از سوی دین نه تنها پذیرفته نیست.
بلکه در بسیاری از منابع دینی تمام جوانب و ابعاد عبادات در کنار یکدیگر سفارش شده است؛ مثلاً در روایتی از امام رضا علیه السلام می فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَى أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ فَمَنْ صَلَّى وَ لَمْ یُزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّکْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ..[1]
همانا خداوند به سه چیز امر فرموده که همراه با سه چیزند: به نماز و زکات امر کرده، پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نماز او قبول نمىشود.
به شکر خود و تشکر پدر و مادر امر کرده، پس هر کس از پدر و مادرش تشکر نکند شکر خدا را به جا نیاورده است، و به تقواى الهى و صله رحم امر کرده، پس هر کس صله رحم نکند از خدا هم پروا ندارد.
نماز در کنار زکات و شکر خدا در کنار تشکر از والدین و تقوای الهی در کنار صله ارحام دیده می شود.
نکات مهم این روایت
1. در هر یک از این سه مورد می بینیم که مورد اول در مورد خداوند و هر یک از سه مورد دیگر، ارتباط انسان را با دیگران بیان نموده است.
2. نکته بسیار مهم دیگری که در این روایت، بیان شده آن است که بدون رعایت حقوق انسانها، ارتباط با خالق، محقق نمی شود؛ چرا که هدف دین جامع نگری است و نه تک بعدی نگری.
بنابر این، دین مانند پازل های جدولی است که باید در کنار یکدیگر دیده شود و تمام پازل ها درست در جای خویش گذاشته شود تا این جدول تکمیل گردد.
رابطه زکات فطره و نماز عید فطر
آنچه در این مقاله در مورد آن می خواهیم سخن بگوییم، رابطه زکات با نماز عید است.در منابع دینی ما این گونه بیان گردیده که زکات فطره قبل از نماز عید، جدا گردد.شاید این مطلب بدین معناست که راه درست بندگی و مقدمه رسیدن به تقرب الهی که نماز باشد، از پرداخت زکات و حق فقرا می گذرد.
حقی که خداوند در قرآن کریم هرجا سخن از نماز به میان آورده، در کنارش در مورد زکات نیز بیان فرموده و حتی در برخی موارد حقی جداگانه و ویژه برای محرومان قرار داده و حتی نماز گزار واقعی را کسی قرار می دهد که حقی معلوم را برای فقرا و مستمندان قرار می دهد.
زکات از عبادات مالى اسلام است، و با شرایط خاصّى واجب مى شود. در اهمیّت زکات همین بس که خداوند متعال در نزدیک به سى آیه قرآن، پس از دستور به نماز، سفارش به زکات مى کند.
گویى رابطه اى عمیق بین نماز و زکات است، به گونه اى که نماز بى زکات، نماز مقبولى نخواهد بود.[2]
روایات فراوانى نیز در مورد زکات وجود دارد، از جمله در روایتى مىخوانیم که: «مانع زکات و شخصى که زکات بر او واجب شده و نمى پردازد مسلمان از دنیا نمىرود!».[3]
زکات موارد معیّنى دارد،[4] یکى از اقسام آن، زکات فطره است،[5] و هر سال یک مرتبه در روز عید فطر پرداخت مى شود.[6]
معانی لغوی فطره
فطره در عنوان یاد شده یا به معناى خلقت؛ یعنى هیئت و صورت مخلوق است یا به معناى اسلام و یا به معناى افطار؛ مقابل روزه. به معناى نخست، مراد از زکات فطره زکات خلقت خواهد بود.
به این اعتبار به زکات فطره زکات بدن نیز گفته مى‌شود؛ زیرا موجب سلامت جسم از آفتها مى‌گردد. به معناى دوم، مراد از زکات فطره، زکات اسلام است.
تناسب بین زکات فطره و اسلام از این جهت است که زکات از ارکان و شعائر اسلام به شمار مى‌رود و در کاربرد سوم، معناى زکات فطره، زکات افطار از روزه خواهد بود.[7]
زکات فطره از واجبات عبادى است؛ از این رو، هنگام اداى آن قصد تقرب به خدا شرط صحت آن است.[8]
حق فقرا و درخواست کنندگان در قرآن
در سوره مبارکه معارج از آیات ۲۲ تا ۳۵ به صفات نماز گزاران می پردازد که دومین صفت نماز گزاران آن است که حقی مشخص برای درخواست کنندگان و محرومان قرار دهد و می فرماید:
«وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»؛ و همانان که در اموالشان حقى معلوم است، براى سائل و محروم.[9]
این آیه مسؤلیت ثروتمندان در رسیدگی به حال محرومان را گوشزد می‌کند که باید در اموال خود دو سهم جدا کنند: یکی برای محرومان که خود باید شناسایی‌شان کنند، و دیگری برای سائلین که خودشان تقاضا و درخواست می‌کنند.
همچنین در سوره مبارکه ذاریات نیز ویژگی هایی برای پرهیزگاران بیان گردیده است که یکی از آنها، این است که: «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»[10] و در اموالشان برای سائل و محروم حقی بود.
در این آیه نیز در اموال پرهیزگاران، حقی برای درخواست کنندگان و محرومان، قرار داده شده است.
زکات فطره در قرآن
بر اساس برخی روایات، در آیات دیگری از قرآن کریم، دلالت بر پرداخت زکات فطره قبل از عید فطر، دارد؛ مانند آیه «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکی»[11](رستگار شد کسی که زکات داد) .
که از امام صادق(ع) درباره آن پرسیدند. فرمود: «کسی که فطریه را بپردازد» گفتند: «وَ ذَکرَ اسْمَ رَ بِّهِ فَصَلَّی»[12] (و نام پروردگارش را یاد کرد، پس نماز خواند)؟ فرمود: «کسی که به صحرا رفت، پس نماز خواند».[13]
پرداخت فطریه؛ شرط قبولی روزه ماه رمضان
در اسلام مسأله زکات از اهمیت خاصى برخوردار است، تا آنجا که در ردیف مهم ترین عبادات قرار گرفته، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است![14]
در این میان زکات فطره، واجب مؤکّد است و شرط قبولى روزه ماه رمضان است، و خداوند نیز در قرآن آن را مقدّم بر نماز (عید) شمرده است و مىفرماید:
««قَدْ افْلَحَ مَنْ تَزَکّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى؛ به یقین آن کس که زکات دهد و یاد پروردگارش را کند سپس نماز بخواند، رستگار است!».![15]
نکات مهم دو آیه
1. در آیه اول، باید گفت: تزکیه، آن است که فکر از عقاید فاسد و نفس از اخلاق فاسد و اعضاء از رفتار فاسد، پاک شود و زکات پاک کردن روح از حرص و بخل و مال از حقوق محرومان است.
2. در آیه دوم باید گفت: راه تزکیه از یاد خدا و بجا آوردن نماز می گذرد؛ به عبارت دیگر باید گفت: اگر کسی بخواهد نفس خود را از آلودگی ها پاک کند، باید اول به یاد خدا باشد و همراه آن نماز بجا آورد.
3. رستگاری و موفقیت انسان در گرو سه عمل مهم است: تزکیه نفس، یاد خدا، و نماز گزاردن.
4. هر سه عمل مهم که در رستگاری انسان تاثیر اساسی دارند در روز عید فطر آشکار و نمایان اند؛ انسان اول با پرداخت زکات فطره، جهاد مالی می نماید، با یاد خدا و با تکبیرها، یاد خدا زنده می گردد و با بجاآوردن نماز عید، نماز خواندن محقق می شود.
این درحالی است که این تزکیه در برخی از روایات، به معنای پرداخت زکات فطره است و نماز که راه پرداخت و شرط صحت زکات است، نماز عید بیان گردیده است.[16]
پس پرداخت حق نیازمندان و محرومان با پرداخت حق خدا که نماز باشد، کاملاً با یکدیگر ارتباطی تنگاتنگ داشته و در صورت فقدان یکی، دیگری نیز مورد پذیرش واقع نمی شود.
زکات فطره، گامی موثر در فقر زدایی
زکات بعد از نماز مهم ترین برنامه اسلام است؛ در نماز سخن از رابطه با خالق است و در زکات، رابطه با خلق خدا. در واقع صدق و راستى انسان در موضوع رابطه با خالق، هنگامى ثابت مى شود که رابطه او با خلق قوى باشد.
از مشکلات آنان باخبر گردد؛ در حلّ آن بکوشد؛ نسبت به دردمندان و بىنوایان و محرومان هم دردى نشان دهد و تا آنجا که در توان دارد به کمک آنها بشتابد که روشن ترین مظهر آن پرداخت زکات است.[17] چرا که اسلام مى گوید در جامعه اسلامى نباید حتى یک فقیر وجود داشته باشد.[18]
لذا درروایتی آمده که اگر مردم زکات اموالشان را بدهند، فقیرى در سراسر جهان اسلام پیدا نخواهد شد. همان گونه که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِیَ مُسْلِمٌ فَقِیراً مُحْتَاجاً».[19]
امام(علیه السلام) به یکى از اصول مهم اسلام در این کلام نورانى اشاره کرده و بیان مىکند که نظام اقتصادى اسلام نظامى بسیار حساب شده است به گونه اى که اگر مطابق آن رفتار شود در سراسر کشور اسلام فقیر و نیازمندى باقى نخواهد ماند.[20]
روایات فراوانى نیز این معنا را تأیید مىکند و در آنها تصریح شده که آنچه به عنوان زکات در اسلام فرض شده دقیقاً بهاندازه نیاز فقراست، بهگونهاى که اگر همه اغنیا به وظیفه دینى خود در باب زکات عمل کنند فقیرى باقى نخواهد ماند.[21]
اینگونه است که اسلام براى کم کردن فاصله طبقاتى در میان مسلمین[22] [با] الزام تکالیف مالى، کمک ها را به اشکال مختلف از جمله زکات واجب[23] و پرداخت فطریه توصیه کرده است.[24]
زکات فطره در حقیقت یک نوع مالیات سرانه است که به نفع فقرا گرفته مى‌شود، مسلمانان پس از یک ماه روزه داشتن که آن خود درسى از نوع دوستى و توجه به حال مستمندان اجتماع است.
یک قدم عملى در این راه برداشته و تقریباً مقدار خوراک یکى دو روز خود را به مستمندان مىدهند، این کار گرچه به ظاهر کوچک است .
ولى اگر یک حساب دقیق درباره کسانى که تمکن مالى براى پرداخت زکات فطره دارند بنماییم خواهیم دید که مقدار قابل توجهى از نیازمندیهاى محرومان اجتماع در صورت عمل به این دستور تأمین خواهد شد.[25]
این فرهنگ پر بار اسلامى سبب شده است که در جوامع اسلامى کمک هاى مردمى به صورت گستردهاى انجام گیرد، و بسیارى از نیازمندان تحت عنوان «اعیاد مذهبی» و عناوین دیگر زیرپوشش این کمکها قرار گیرند.[26]
این اموال روى هم رفته، رقم مهمّى را تشکیل دهد، و نقش مؤثّرى در مبارزه با فقر و کم کردن فاصله طبقاتى ایفا می کند.[27]
نتیجه:
ار مبحث رابطه زکات فطره و نماز عید فطر به نکات زیر می رسیم.
الف: سرمایه داران و مال اندوزان از هر طریقی که به سرمایه رسیده اند بدانند تکلیف آنها سنگین تر است زیرا سهم مستضعفین در مال آنها وجود دارد.
ب: وجوب پرداخت زکات در نص قرآن کریم است لذا مسلمانی که اعتقاد به کتاب خود دارد باید عامل به آن باشد.
ج:زراندوران مسلمان بی خیال بدانند اگر حق فقرا که در مال آنها .ذاتا وجود دارد. آن را پرداخت کنند هم نمازشان مقبول است و هم فقیری وجود نخواهد داشت.
الف: سرمایه داران و مال اندوزان از هر طریقی که به سرمایه رسیده اند بدانند تکلیف آنها سنگین تر است زیرا سهم مستضعفین در مال آنها وجود دارد.
ب: وجوب پرداخت زکات در نص قرآن کریم است لذا مسلمانی که اعتقاد به کتاب خود دارد باید عامل به آن باشد.
ج:زراندوران مسلمان بی خیال بدانند اگر حق فقرا که در مال آنها .ذاتا وجود دارد. آن را پرداخت کنند هم نمازشان مقبول است و هم فقیری وجود نخواهد داشت.
پی نوشت:
[1] خصال، ج 1، ص156
[2] وسائل الشیعه، ج 6، ص3، ح1.
[3] همان مدرک، ص18، ح3 و 5؛ (احکام بانوان ، ص131).
[4] زکات مال - زکات فطره.
[5] آیین ما (اصل الشیعة)، ص197.
[6] رساله احکام جوانان (پسران) ، ص129.
[7مدارک الأحکام، ج۵، ص۳۰۷.
[8] العروة الوثقی، ج۴، ص۲۰۴.
[9] سوره معارج، آیه ۲۴ و ۲۵.
[10] سوره ذاریات، آیه ۱۹.
[11] سوره أعلی، آیه ۱۴.
[12] سوره أعلی، آیه ۱۵.
[13] صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۱۰
[14] تفسیر نمونه، ج8، ص10.
[15] سوره اعلى، آیه14و15؛ (کلیات مفاتیح نوین ، ص825).
[16] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۳۱.
[17] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج7، ص736.
[18] مثال هاى زیباى قرآن، ج2، ص327.
[19] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص7، ح 1579.
[20] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج14، ص645.
[21] همان.
[22] اسلام در یک نگاه، ص85.
[23] اسلام و کمک هاى مردمى، ص9.
[24] دائرة المعارف فقه مقارن، ج2، ص343.
[25] آیین ما (اصل الشیعة)، ص197.
[26] اسلام و کمک هاى مردمى، ص9.
[27] اسلام در یک نگاه، ص85.
متبع:
https://fa.wikifeqh.ir/
https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=7&lid=0&mid=420527#_ftnref15
* این مقاله در تاریخ 1401/9/8 بروز رسانی شده است.
