علم کلام اسلامی، یکی از دانش‌های دین پژوهی است که در تاریخ دین شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. متکلمان، در طول تاریخ به اثبات اعتقادات دینی پرداخته و به شبهات مخالفان و معاندان پاسخ داده اند. عظمت علم کلام به قدری زیاد بود که از آن به فقه اکبر یاد میشد. عمده فقهای اسلامی، علاوه بر بیان مباحث فقهی و اصول فقه، به تبیین معارف اعتقادی نیز می پرداختند و کتابهایی در دفاع از دین می نگاشتند.
دین پژوهی عبارت است از: رشته های مختلفی که با روشهای گوناگون به تحقیق، و بررسی ابعاد و ساحت های مختلف دین می پردازد. با توجه به این که دین آسمانی، به ویژه اسلام، مشتمل بر ابعاد عقیدتی، فقهی، حقوقی، فردی، اجتماعی، تربیتی و سیاسی است، دانش‌های دین پژوهی به گونه های متنوعی دسته بندی می شوند.
گستره دین پژوهی به اعتبار مبانی، محتوا، کارکردها، ماهیت دینداری و مباحث تطبیقی به پنج بخش تقسیم می شود. 1- مبانی دین در فلسفه دین، ۲- محتوای دین در علوم کلام، فقه و اخلاق، ۳- کارکردهای دین در جامعه شناسی دین، روان شناسی دین، مردم شناسی دین و اسطوره شناسی دین، ۴- ماهیت دین و دینداری در پدیدارشناسی دین، ۵- مباحث تطبیقی در دین شناسی تطبیقی و تاریخ ادیان مطرح می گردد.مهم ترین مسائل کلام اسلامی عبارت است از: اثبات وجود خداوند متعال، بررسی صفات الهی، اثبات توحید خداوند سبحان، مباحث مربوط به افعال الهی از جمله حدوث یا قدم عالم، حدوث یا قدم قرآن و کلام الهی، قضا و قدر علمی و عینی حق تعالی، جبر و اختیاربخشی از شاخه های دین پژوهی مانند: فلسفه دین و کلام، به صدق و کذب گزاره ها و دسته دیگر همچون تاریخ ادیان، دین شناسی تطبیقی، پدیدارشناسی دین، جامعه شناسی دین و روان شناسی دین تنها به توصیف آنها می پردازند و به صدق و کذب گزاره های دینی کاری ندارد
حال که تعریف و گستره دین پژوهی معلوم گشت، نوبت به تعریف کلام اسلامی به عنوان یکی از شاخه های دین پژوهی می رسد. بزرگان اسلام به تعاریف گوناگونی از علم کلام پرداخته اند، که پاره ای از آنها به شرح ذیل بیان می گردد:
فارابی در تعریف این علم می نویسد: «صناعت کلام، ملکه ای است که انسان به کمک آن می تواند از راه گفتار، به یاری آرا و افعال محدود و معینی که واضع شریعت، آنها را به صراحت بیان کرده است بپردازد؛ و هر چه را مخالف آن است باطل نماید.»
قاضی عضدالدین الایجی (م ۷۵۶ هـ ق) مؤلف "المواقف"، در تعریف علم کلام می گوید: «کلام، دانشی است که انسان در پرتو آن، قدرت پیدا می کند که عقاید دینی را از راه ایراد دلایل و رد شبهات اثبات نماید.»
سعدالدین تفتازانی (متوفی ۷۹۳ هق) نیز دانش کلام را چنین تعریف می کند: کلام، علم به عقاید دینیه از روی دلایل قطعی و یقینی است.»؟
ابن خلدون می گوید: «دانش کلام، آن دانشی است که متضمن اثبات عقاید ایمانی به وسیله ادله عقلی است؛ و رد بدعت گذارانی است که از اعتقادات مذاهب سلف و اهل سنت منحرف شدهاند؛ رمز اثبات این عقاید ایمانی، توحید است.»
محقق لاهیجی بعد از بیان اشکال بر سایر تعاریف متکلمان از دانش کلام، این علم را چنین تعریف می کند: «کلام، صناعتی نظری است که به واسطه آن، انسان بر اثبات عقاید دینی توانا می شود؟
تعریف برگزیده، (تعریفی جامع با توجه به رسالت و وظایف متکلمان و اهداف و روش دانش کلام) چنین است: «علم کلام، دانش و مهارتی دین پژوهی است که با کمک متون اسلامی، به استخراج و تنظیم و تبیین معارف و مفاهیم اعتقادی پرداخته و آنها را بر اساس روشها و رویکردهای مختلف درون و برون دینی، اثبات و توجیه می کند و به اعتراض ها و شبهات مخالفان اعتقادی پاسخ میدهد.» در این تعریف، به موضوع کلام اشاره نشده است؛ برای این که دانش کلام، دانش بلاموضوع است، ولی از غایت و روش آن سخن گفته می شود. بنابراین، اولا: علم کلام، از سنخ دانش و مهارتی است که علاوه بر جنبه آموزشی، ساحت مهارتی و کاربردی نیز دارد و متکلمان، همانند پاسبانانی که از امنیت اجتماعی مردم حراست می کنند، از امنیت اعتقادی عوام و خواص، پاسداری می نمایند. ثانیا: علم کلام، شاخه ای از دین پژوهی است. ثالثا: سنخ مسائل و مباحث علم کلام، مفاهیم و معارف اعتقادی است. رابعا: أهداف علم کلام و وظیفه متکلمان عبارتند از: ۱- استنباط ۲- تنظیم، ۳۔ تبیین معارف و مفاهیم اعتقادی، ۴۔ اثبات مدعیات اعتقادی و عقلانی کردن آنها، ۵- پاسداری از آموزه های دینی و زدودن شبهات از آنها، خامسا: روش های مختلف برون و درون دینی مانند: روش عقلی، نقلی، تجربی و وجدانی و رویکردهای استدلالی، توصیفی، تحلیلی و تفسیری در علم کلام استفاده می شود.
مهم ترین مسائل کلام اسلامی عبارت است از: اثبات وجود خداوند متعال، بررسی صفات الهی، اثبات توحید خداوند سبحان، مباحث مربوط به افعال الهی از جمله حدوث یا قدم عالم، حدوث یا قدم قرآن و کلام الهی، قضا و قدر علمی و عینی حق تعالی، جبر و اختیار، آلام، هدایت و ضلالت، اعواض، آجال، ارزاق، اسعار، عدل الهی، ضرورت بعثت انبیاء امامت و خلافت، مسائل مربوط به معاد و حیات اخروی و پارهای از قواعد کلامی از جمله: قاعده حسن و قبح عقلی، قاعده لطف، قاعده اصلح .
منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390
