اشاره
مسلم علیه السلام در پنجم شوال سال 60 هجرى به کوفه رسید(1) و براى رعایت تدابیر امنیتى، مخفیانه وارد شهر شد.(2) او پس از ورود به کوفه به خانه مختار ابوعبیده ثقفى رفت.(3) شیعیان پس از مدتى نزد او آمدند و از وى به گرمى استقبال کردند.سپس حضرت مسلم علیه السلام نامه مولاى خود امام حسین علیه السلام را براى آنان خواند. کوفیان سراپا گوش شدند و با اشتیاق به کلمات امام گوش مى دادند.
اشک در چشمان همگى آنان حلقه زده بود. سپس پیش آمدند و با فرستاده امام، بیعت کردند. به دنبال آن، حاضران نیز با آن جناب، همپیمان شدند.(4)
بدین ترتیب، نخستین روز حضور سفیر امام در کوفه با استقبال گرم میزبانان، به رهبرى حبیب بن مظاهر به پایان رسید؛ اما دشمن نیز بیکار ننشسته و در پى سرکوب قیامى بود که هر لحظه بیشتر بر تنوره آن دمیده مى شد.
برخى از عوامل شکست قیام نماینده امام در کوفه بدین قرار است:
1. سخن چینى و جاسوسى امویان
نعمان بن بشیر، والى کوفه بود. خبر حضور مسلم علیه السلام در کوفه به گوش او رسید. وى تصمیم گرفت براى آرام کردن اوضاع براى مردم سخنرانى کند.نعمان، انسان مسالمت جویى بود و مردم را از خشونت برحذر داشت. پس از سخنرانى وى، برخى از هواخواهان بنى امیه از فرجام سازشکارى و مسالمتجویى نعمان در هراس افتادند و یقین کردند او فردى نیست که مسلم علیه السلام را سرکوب کند؛ از اینرو برخى چهره هاى شاخص طرفدار بنى امیه و نیز جاسوسان امویان طى مکاتباتى، مراتب امر را به اطلاع حکومت مرکزى شام رسانیدند.
آنان طى نامه هایى، یزید را از بى کفایتى نعمان در سرکوب مخالفان آگاه ساختند؛ از جمله آنان عمر بن سعد، محمّد بن اشعث، عبداللّه بن مسلم حضرمى و عمارة بن عقبه بودند.
نخست عبد اللّه بن مسلم، نامه اى به یزید نوشت.
مضمون نامه او بدین شرح بود: «مسلم بن عقیل به کوفه آمده است و شیعیان با وى براى حسین بن على بیعت کرده اند.
اگر به کوفه نیاز دارى، مردى نیرومند را به اینجا بفرست که فرمان تو را به کار گیرد و آن چنان عمل کند که تو با دشمن خود رفتار مى کنى.
بدان که نعمان بن بشیر در ا ین امر یا ضعیف است و یا ضعیفنمایى مى کند.»(5)
پس از او عمر سعد، عمارة بن عقبه و محمّد بن اشعث نیز براى اینکه از قافله خوش خدمتى به خلیفه، جا نمانند دست به قلم بردند و نامه هایى نوشتند.(6)
شاید از این نامه ها به خوبى آشکار شود که کوفیان تا چه اندازه به عهد خود پایبند بودند؛ زیرا چندان مدتى از نامه نگارى آنان با امام نمى گذشت و هنوز جوهر قلمهایشان خشک نشده بود که شروع به مکاتبه با یزید کردند و او را به سرکوبى مسلم علیه السلام برانگیختند.
2. روى کار آمدن عبید اللّه
ناگفته پیداست پس از رسیدن نامه هواخواهان حاکمیت به دست یزید، چه حالى به او دست داد. یزید که از همه جا بى خبر بود، پس از آگاهى از اخبار کوفه، برآشفته و پریشان شد.او که جوانى سبکسر و ناپخته بود، هیچ اقدامى را بهتر از سرکوبى سریع و شدید بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل علیه السلام ندید؛ اما براى این کار «تیغى برّنده در دست وحشى اى مست!» لازم بود. او براى این کار با مشاور خود سرژیوس مسیحى مشورت کرد.
سرژیوس که پیشتر در دربار معاویه خدمت مى کرد و با مبانى و مشى سیاسى معاویه آشنا بود،(7) پرسید: «اگر معاویه زنده بود از او مى پذیرفتى؟» یزید پاسخ داد: «آرى.» سرژیوس گفت: «پس از من نیز بپذیر که کسى جز عبیداللّه بن زیاد درخور این کار نیست. او را فرماندار کوفه کن.»
یزید به دلیل خشمى که بر عبیداللّه گرفته بود، چندان از او خوشش نمى آمد و با شنیدن نام او چهره درهم کشید. سرژیوس گفت: «این نظر معاویه است. او در آستانه مرگ، چنین پیشنهادى داده بود.»(8)
دل یزید با شنیدن این سخن، آرام گرفت. عبید اللّه در این هنگام، فرماندار بصره بود. یزید ضمن نامهاى، فرماندارى کوفه را نیز به او سپرد و نعمان را از ولایت کوفه عزل کرد.
اوبه حاکم جدید نوشت: «پیروان من در کوفه برایم نامهاى نوشتهاند مبنى بر اینکه پسر عقیل در کوفه به جمعآورى سپاه مشغول شده است تا در میان مسلمانان اختلاف بیندازد؛ چون نامه مرا خواندى رهسپار کوفه شو و پسر عقیل را همچون درّى که در میان خاک گم شده باشد، جستجو کن و بیاب و او را در بند کن و یا بکش و یا از شهر بیرون کن.» سپس نامه را به مسلم بن عمرو باهلى داد تا به او برساند.(9)
نسب عبید اللّه
ابو حفص، عبید اللّه بن زیاد بن ابیه در سال 39 هجرى به دنیا آمد.(10) او نیز مانند پدرش به دلیل فساد پدر و مادر خویش، نسب چندان معلومى ندارد. برخى پدر عبید اللّه را منسوب به عبید ثقفى کردهاند.(11)برخى نیز او (زیاد) را پسر ابو سفیان مىدانند؛ اما در هر حال، معاویه او را برادر خود معرفى کرد و گفت که زیاد پسر ابو سفیان است.(12)
بدینمنظور روزى معاویه، خواهر خود جویره را نزد او فرستاد تا پیش او حجاب از سر خویش بردارد.
جویره، این کار را کرد و به زیاد گفت: «تو برادر من هستى و به من محرمى.» سپس معاویه، زیاد را همراه خود به مسجد برد و ابو مریم سلولى را هم حاضر کرد تا شهادت دهد.
ابو مریم در حضور مردم گفت: «من شهادت مىدهم که ابو سفیان در عهد جاهلیت به طائف آمد. من در آن روزگار، شرابفروش بودم. او به من گفت فاحشهاى براى من بیاور. من کسى را جز سمیه، کنیز حارث بن کلده پیدا نکردم. او زن بدبو و کثیفى بود.»
در این لحظه زیاد سرش را نزدیک گوش ابو مریم آورد و گفت: «ابو مریم! بس کن! تو را براى شهادتدادن آوردهاند، نه ناسزا دادن.»
ابو مریم گفت: «اگر مرا از این کار معاف مىداشتید براى شما بهتر بود. من آنچه را دیدهام مىگویم. و همچنان ادامه داد تا اینکه زیاد برخاست و گفت: «اى مردم! آنچه این شاهد گفت شنیدید. عبید، مربى من بوده است [نه پدر من].»(13)
معاویه با این کار، زیاد را آلت دست خود کرد؛ زیرا هر گاه زیاد اعتراضى مىکرد، معاویه با پرخاش مىگفت: «به خدا قسم! اگر زیاد از من پیروى نکند او را به مادرش سمیه و پدرش عبید باز مىگردانم.»(14)
این از مادربزرگ عبید اللّه. مادرش مرجانه هم، شهرتى بلندآوازهتر از سمیه داشت؛ بهگونهاى که هرگاه مىخواستند عبید اللّه را مسخره و یا به او توهین و یا او را خشمگین کنند، وى را عبید اللّه بن مرجانه مىخواندند.(15) همچنانکه در زیارت عاشورا نیز به همین نام (ابن مرجانه) خوانده مىشود.
شخصیت عبید اللّه
عبید اللّه، فردى بىفرهنگ و از دانش، بىبهره بود. او حتى یک بیت شعر هم در خاطر نداشت. وقتى معاویه او را مسخره مىکرد، براى توجیه نادانى خود مىگفت: «دوست ندارم کلام خدا (قرآن) و کلام شیطان (شعر) در قلبم در یکجا جمع شود؛ از اینرو شعر حفظ نمىکنم!»(16)ابن زیاد نزد همگان منفور و پلید بود؛ بهگونهاى که وقتى دوست صمیمىاش، عبد اللّه بن معقل در بستر مرگ به سر مىبرد و وى براى عیادتش رفته بود، دوستش از او خواهش کرد که پس از مرگش بر او نماز نگذارد و حتى بر سر جنازهاش هم حاضر نشود.
عملکرد عبید اللّه
وى در سال 41 هجرى به دلیل طرفدارى از پدرش که سر به مخالفت با معاویه برداشته بود به زندان افتاد؛(17) ولى در سال 53 هجرى با چاپلوسى و التماس فراوان، توانست حکم فرماندارى خراسان را از آن خود کند.او در دو سال حکومت در خراسان سعى کرد با نشان دادن بیرحمى با دشمنان معاویه، اعتمادش را به خود جلب کند؛ از اینروى از خود بسیار شجاعت نشان مىداد.»(18)
وى به دلیل شعور پایین و لکنت زبان، گاه وسیله خنده و استهزاى اطرافیان مىشد. در یکى از جنگهایش که در این دوره به وقوع پیوست، هنگامى که خواست به لشکریان خود فرمان حمله دهد، به جاى اینکه بگوید: «اِشْهَرُوا سُیُوفَکُمْ؛ شمشیرهایتان را بکشید»، گفت: «اِفْتَحُوا سُیُوفَکُم؛ شمشیرهایتان را باز کنید.»
سپس وقتى به پشت سر نگریست دید سربازان مشغول بازکردن حمایل شمشیرها از کمر هستند.
ابن مفزع در هجو او چنین سرود:
وَیَوْمَ فَتَحْتَ سَیْفَکَ مِنْ بَعِیدٍ
وَأضَعْتَ وَکُلُّ اَمْرِکَ لِلضَّیاعِ
«و به یاد آر روزى را که از دور، شمشیرت را گشودى و تباهى به بار آوردى؛ اگر چه همه کارهایت ضایع است.»(19)
او در سال 55 هجرى به فرماندارى بصره منصوب شده و در بصره، کاخى سفید ساخت؛ اما مدت زیادى در آن نماند(20) و در سال 61 هجرى، با حکم یزید - همچنانکه گذشت - به فرماندارى کوفه انتخاب شد.
در پرونده سیاه عبید اللّه، جنایات بسیارى درج شده است که بزرگترین آن، واقعه عاشورا و کشتن امام حسین علیهالسلام است.
وى همچنین جنایات دیگرى چون: قتل مسلم بن عقیلعلیهالسلام، هانى بن عروه، میثم تمار، رشید هجرى، قیس بن مسهر، عبد اللّه بن یقطر، قتل عام توابین، و... بسیارى دیگر از دوستداران اهل بیت علیهم السلام مرتکب شد.(21)
ورود عبید اللّه به کوفه
ابن زیاد تمام سعىاش را به کار بست تا هر چه زودتر به کوفه برسد و پیش از ورود امام به کوفه، زمام امور را در آنجا به دست گیرد.(22)عبید اللّه پیش از ورود به شهر، دست به نیرنگى پلید زد. او عمامهاى سیاه بر سر گذاشت و صورت خود را پوشانید و خود را شبیه هاشمیان کرد تا همگان خیال کنند، امام حسینعلیهالسلام به کوفه آمده است.(23)
او از این کار دو منظور داشت: ابتدا تلاش کرد تا جوانب امنیتى را رعایت کند؛ زیرا او براى زودتر رسیدن، نتوانسته بود افراد زیادى را با خود بیاورد و احساس خطر مىکرد؛ چرا که همگان، سابقه ابن زیاد را مىدانستند و با نام و آوازه پلیدش آشنا بودند و هرگز علاقهاى به او نداشتند.
دیگر اینکه او مىخواست با این کار، مردم کوفه را بیازماید و استقبال آنها را از امام نظارهگر باشد تا آنها را محک زده، بفهمد کوفیان چقدر مشتاق ورود امام و زمامدارى او هستند؛ از این رو به این نیرنگ سیاه روى آورد.
وى به هیچ کس اطمینان نداشت و مىخواست مهرورزى و یارى کوفیان از امام را با چشم خود ببیند.
وقتى عبید اللّه در شهر گام نهاد، دستهاى از مردم به استقبالش آمدند و اطرافش جمع شدند و همگان بر او سلام کردند.
آنان مىگفتند: «خوش آمدى اى پسر رسول خداصلى الله علیه وآله! درود بر تو باد.» رفته رفته جمعیت بیشتر مىشد و عبید اللّه هم، سرعت خود را براى رسیدن به قصر دار الاماره بیشتر مىکرد. او از استقبال مردم و سلامهایشان به شدت خشمگین مىشد و خودخورى مىکرد.
مسلم بن عمرو، مردم را با جملهاى پراکنده ساخت. او به مردم گفت: «دور شوید! این امیر، عبید اللّه بن زیاد است.» این سخن، چون آب سردى بر سر مردم ریخته شد و همه شادیها را به غصه تبدیل کرد.
عبید اللّه به کنارى رفت و عمامه سیاه را از سرش برداشت و یک پارچه نقشدار یمنى بیرون آورد و به سر بست و وارد محوطه دار الاماره شد.(24)
پس از اندک مدتى، عبید اللّه به مسجد کوفه رفت و جارچیان، مردم را به مسجد فرا خواندند. او بالاى منبر نشست و گفت: «امیر مؤمنان (یزید) مرا بر شهر شما و مرزهاى شما و بهرههایتان از بیت المال فرمانروا ساخته و به من دستور داده است با ستمدیدگان با انصاف باشم و به محرومان بخشش کنم و به آنان که گوش شنوا دارند و از دستورات پیروى کنند، مانند پدرى مهربان نیکى کنم؛ اما تازیانه و شمشیر (شکنجه و قتل) من براى سرپیچىکنندگان از دستورها آماده است.
پس باید هر کس بر خود بترسد و مواظب [رفتار] خود باشد. بدانید این راستى و درستى است که انسان را نجات مىدهد.»
آنگاه از منبر پایین آمد.(25) نعمان بن بشیر نیز با دیدن وضع موجود، بار سفر بست و دست از پا درازتر به وطن خود، شام بازگشت.(26)
در یک جمع بندى مىتوان گفت سیطره عبید اللّه بر کوفه، مهمترین عامل شکست مسلمعلیهالسلام بود.
در واقع، معاویه با زیرکى تمام، بهترین فرد را براى سرکوبى اهل بیت پیشبینى کرده بود و این، شاید الهامى شیطانى بود که زاده ابو سفیان از ابلیس دریافت کرده بود!
3. بکارگیرى شبکه جاسوسى پیشرفته
عبید اللّه، مسئولیت اصلى خود را - که براى آن از بصره به کوفه آمده بود - فراموش نکرده بود.هدف نهایى او سرکوبى مسلم بن عقیلعلیهالسلام و متلاشى ساختن تشکیلات و سازماندهى او در کوفه بود؛ از اینرو او براى موفقیت در این کار، عریفان کوفه را جمع کرد و با آنان جلسهاى تشکیل داد.
عریفان، کار مأموران مخفى امنیت و اطلاعات امروز را انجام مىدادند. هر عریف، مسئولیت اطلاعاتى و امنیتى افراد گروه خود را - که بین ده تا پنجاه نفر بودند - بر عهده داشت.
آنان لیستى از اسامى این افراد در اختیار داشتند و باید تمام حرکات و رفتارهاى آنان را تحت نظارت بگیرند و کوچکترین حرکتهاى مخالفتآمیز آنان با حاکمیت را گزارش کنند. البته آنان صرفاً جاسوس نبودند؛ اما جاسوسى از وظایف مهمشان بود.
از جمله مسئولیتهاى آنان، پرداخت حقوق افراد گروه خود از بیت المال و اخذ مالیاتهایشان بود.
در این باره اگر کسى از این افراد از دنیا مى‌رفت، مىبایستى نام او را از لیست مستمرىبگیران حذف و با دنیا آمدن نوزادى، نام او را به ردیف آنان مى افزودند.
بنابراین آنها از مرگ و میرها و زاد و ولدها نیز اطلاع کامل داشتند و هر ماه، تعداد افراد لیست خود را کنترل و بررسى مىکردند.
از دیگر وظایف مهم آنان، تشویق و ترغیب مردم و بسیج آنان براى شرکت در جنگها بود. همچنین قطعِ حقوق و مزایاى افراد غایب در جنگ بر عهده ایشان بود.
آنان در عملکردهاى تبلیغاتى خود براى حاکمیت، گاه به ابلاغ دیگر دستور العملها و آییننامهها نیز مىپرداختند.
باید به خاطر داشت در آن دوران، بیشترِ این ابلاغها و تبلیغها بهگونه شفاهى بود؛ چرا که اکثر مردم، از سواد خواندن و نوشتن محروم بودند و راهى جز اطلاعرسانى و تبلیغ شفاهى وجود نداشت.
با توجه به نکات پیشگفته، حساسیت نقش عریفان در بافت عمومى جامعه مشخص مىشود. عبید اللّه با آگاهى کامل از کارآیى و کارآمدى این شبکه گسترده، از آنان به عنوان حربهاى براى ایجاد رعب و وحشت در بین مردم سود جست.(27)
او در جلسه اى به عریفان گفت: «همه شما بایستى لیستى از مخالفان و نفاقپیشگان و خوارج و افراد مورد غضب امیر مؤمنان یزید براى من تهیه کنید.
پس هر کدامتان، نام فردى از آنها را بنویسد، در امان است؛ اما اگر نمىخواهد بنویسد باید تعهد بدهد که در اتباع او مخالفى وجود ندارد و ضمانت بدهد که کسى از افراد او شورش و مخالفت نخواهد کرد و خود باید مسئولیت فرد خاطى را بر عهده بگیرد؛ اما اگر کسى تعهد ندهد و یا نام آنها را براى ما ننویسد، از حمایت من خارج و خون او مباح است.
اگر در افراد هر کدام از شما حتى یک مورد، تمرّد مشاهده شود و کسى از گروه او تحت تعقیب قرار گیرد و شما او را به ما معرفى نکرده باشید، مقابل خانهتان به دار کشیده خواهید شد و بهره خانوادهتان هم از بیت المال قطع مىشود و آنها به عمان تبعید خواهند شد.»(28)
4. ایجاد فضاى رعب و وحشت
عبید اللّه با در پیشگرفتن سیاست ایجاد رعب و وحشت، فضاى سنگین و خفقانزدهاى بر کوفه حاکم کرد. انتشار خبر سرکوبى افرادى که به مسلمعلیهالسلام کمک کنند، موجى از نگرانى را بین مردم به راه انداخت.فشار سیاسى عبید اللّه به مردم، اسباب شکست فرستاده امام را فراهم آورد. بسیارى از کسانى که در ابتدا سنگ همیارى و بیعت را با آن جناب به سینه مىزدند، پا پس کشیدند، اظهارات حاکم جدید و فعالیت گروههاى فشار که اغلب جیرهخواران حکومت، از جمله عریفان بودند، فضاى مسمومى را ایجاد کرد.
در واقع، پیش بینى حکومت مرکزى براى تغییر فرماندار کوفه تا حد زیادى درست از آب در آمده بود و در گامهاى نخست، اوضاع را اندکى به نفع رژیم و طبق میل آنها رقم زد؛ اما قضیه در همینجا به فرجام خود نرسید.
هوشیارى و دوراندیشى فرستاده امام حسینعلیهالسلام بیش از آن بود که با یک تغییر، ابتکار عمل خود را از دست بدهد و هنگامى که اوضاع را بر وفق مراد خود نبیند، میدان مبارزه را تهى کند.
مسلم بن عقیل علیهالسلام در این مقطع، بیشتر دقت کرد و با احتیاط، عزم و اراده جدى به فعالیتهاى خود ادامه داد.
نخستین تصمیم او این بود که محل استقرار خود را تغییر دهد؛ چرا که در جریان بیعتگیرى از مردم و دیدار با بزرگان و سران کوفه، محل اختفایش شناسایى شد.
به همین دلیل وى شبانه محل اقامت خود (خانه مختار) را ترک کرد و به خانه یکى دیگر از بزرگان کوفه به نام هانى بن عروه رفت.(29)
هانى از صحابه رسول خداصلى الله علیه وآله و شیعیان راستین امیر مؤمنانعلیهالسلام بود که در جنگهاى گوناگونى پا در رکاب عزم کرده و شانه به شانه علىعلیهالسلام در دفاع از حق شمشیر زده بود. میدان کارزار جمل، صفین و نهروان، رشادتهاى بسیارى از او بر لوح سینه دارد.
هانى، بزرگ قبیله مراد بود و رهبرى چهار هزار سواره و هشت هزار پیاده را بر عهده داشت. او هرگاه همپیمانانش از قبیله کنده را فرا مىخواند، شمار آنها، به سى هزار نفر مىرسید.(30)
نویسنده:ابوالفضل هادی منش
پی نوشت:
1) مقتل الحسینعلیهالسلام، محمّد تقى آل بحر العلوم، بیروت، دار الزهراء، دوم، 1405 ق، ص 217 و مقتل الحسین المقرم، عبد الرزاق الموسوى المقرم، قم، مکتبة بصیرتى، پنجم، 1394 ق، ص 167.
2) الحسینعلیهالسلام، محمّد بن سعد، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، اوّل، 1415 ق، ص 65.
3) الاخبار الطوال، ابو حنیفه احمد بن داود الدینورى، مصر، مطبعة السعاده، اوّل، 1330 ق، ص 232، الارشاد، محمّد بن محمّد بن النعمان المفید، تهران، انتشارات علمیة الاسلامیة، بىتا، ج 2، ص 38؛ الفتوح، احمد بن اعثم الکوفى، حیدر آباد هند، دائرة المعارف العثمانیة، اوّل، 1391 ق، ج 5، ص 56 و السیرة النبویة، محمّد بن حبّان، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، اوّل، 1407 ق، ص 556.
4) الفتوح، ج 5، ص 57؛ تاریخ الطبرى، ابو جعفر محمّد بن جریر بن یزید طبرى، مصر، دار المعارف، دوم، بىتا، ج 5، ص 355.
5) الاخبار الطوال، ص 233؛ تاریخ الطبرى، ج 5، ص 356؛ الارشاد، ج 2، ص 39؛ اعلام الورى باعلام الهدى، الفضل بن الحسن الطبرى، نجف، مکتبة الحیدریه، سوم، 1390 ق، ص 224 والفتوح، ج 5، ص 59.
6) الکامل فى التاریخ، ابن اثیر جزرى، بیروت، دار الکتاب العربیه، دوم، 1387 ق، ج 3، ص 267؛ نهایة الارب فى فنون الادب، شهاب الدین احمد بن عبد الوهاب النویرى، قاهره، مکتبة العربیه، 1395 ق، ج 20، ص 388؛ تاریخ الطبرى، ج 5، ص 356؛ جمل من انساب الاشراف، احمد بن یحیى بن جابر البلاذرى، بیروت، دار الفکر، اوّل، 1417 ق، ج 2، ص 335.
7) الارشاد، ج 2، ص 39 و الفتوح، ج 5، ص 60.
8) تاریخ طبرى، ج 5، ص 356؛ الارشاد، ج 2، ص 39؛ بحار الانوار، محمدباقر مجلسى، بیروت، مؤسسة الرسالة، اوّل، 1403 ق، ج 44، ص 336؛ مقتل الحسینعلیهالسلام، ابو المؤید الموفق بن احمد الملکى الخوارزمى، قم، مکتبة المفید، بىتا، ج 1، ص 198 والفتوح، ج 5، ص 60.
9) همان.
10) مختصر تاریخ مدینة دمشق، محمّد بن مکرم بن منظور، بیروت، دار الفکر، اوّل، 1410 ق، ج 15، ص 312.
11) همان.
12) العقد الفرید، ابن عبد ربّه القرطبى، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة والنشر، 1359 ق، ج 1، ص 60.
13) مروج الذهب، ج 2، ص 11.
14) تاریخ الیعقوبى، احمد بن ابى یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بىتا، ج 2، ص 148.
15) تاریخ مدینة دمشق، على بن الحسن بن هبة اللّه ابن عساکر الشافعى، بیروت، دار الفکر، اوّل، 1419 ق، ج 5، ص 312.
16) همان، ص 313.
17) تاریخ الطبرى، ج5، ص 168.
18) همان، ص 295.
19) مبعوث الحسینعلیهالسلام، محمّدعلىّ عابدین، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1408 ق، ص 133.
20) تاریخ الطبرى، ج 5، ص 299.
21) ر.ک: الارشاد، ج 2، ص 325 و تاریخ الطبرى، ج 5، ص 379 و ص 530 وج 6، ص 38.
22) الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 268 و نهایة الارب، ج 20، ص 389.
23) تاریخ حبیب السیر، خواند امیر، تهران، کتابفروشى خیام، دوم، 1353 ش، ج 2، ص 41.
24) تاریخ الطبرى، ج 5، ص 358 - 360؛ عبرات المصطفین فى مقتل الحسینعلیهالسلام، شیخ محمدباقر محمودى، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، اوّل، 1415 ق، ج 1، ص 307؛ الارشاد، ج 2، ص 41؛ بحار الانوار، ج 44، ص 330؛ العوالم، الشیخ عبد اللّه البحرانى الاصبهانى، قم، مدرسة الامام المهدى، اوّل، 1407 ق، ج 17، ص 190؛ مقتل الحسین، خوارزمى، ج 1، ص 199 و الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 268.
25) الارشاد، ج 2، ص 42؛ مثیر الاحزان، نجم الدین جعفر بن محمّد ابن نمان الحلى، تهران، دار الخلافه، چاپ سنگى، 1318 ق، ص 16؛ مقاتل الطالبیین، ابو الفرج على بن الحسین الاصبهانى، نجف، المطبعة الحیدریه، دوم، 1965م، ص 63؛ الفتوح، ج 5، ص 66؛ الاخبار الطوال، ص 234 و الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 269.
26) الاخبار الطوال، ص 234.
27) مبعوث الحسین، ص 139؛ الحیاة الاجتماعیة والاقتصادیة فى الکوفة، محمّد حسین الزبیدى، بغداد، بىنا، 1970م، ص 52.
28) الارشاد، ج 2، ص 42؛ تاریخ الطبرى، ج 5، ص 359؛ مقتل الحسین، بحر العلوم، ص 222؛ الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 269؛ نهایة الارب، ج 2، ص 390 و بحار الانوار، ج 44، ص 341.
29) الارشاد، ج 5، ص 42؛ تاریخ الطبرى، ج 5، ص 348؛ المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، ابن جوزى، بیروت، دار الکتب الاسلامیه، اوّل، 1412 ق، ج 5، ص 325 و بحار الانوار، ج 44، ص 341.
30) مقتل الحسین، المقرم، ص 151 و الاخبار الطوال، ص 233.
منبع: مرکز مطالعات شیعه
