بررسى ماجراى ولیعهدى یزید
معاویه و یزید
یکى از اقدامات معاویه در راستاى تثبیت و تحکیم پایه هاى زمام دارى موروثى سلسله اموى و نیز استمرار اهداف دین ستیزانه خویش، طرح «ولیعهدى یزید» بود که از همان سال هاى آغازین حاکمیتش به آن مى اندیشید.علاوه بر شخصیت معاویه و منش حکومتى اش مى توان وصیت ابوسفیان را در اوایل خلافت عثمان به خاندان بنى امیّه مبنى بر چرخاندن گوى خلافت در بین خود و موروثى کردنش، حتى با سپردن آن به دست کودکان بنى امیّه2، از جمله عوامل این مسئله به شمار آورد.
البته خود معاویه به خوبى مى دانست که عملى شدن این کار، مشکلات و موانع فراوانى دارد. راز دشوارى هاى این کار را باید از یک سو، شخصیت منفى و تبه کار یزید دانست، چرا که یزید جوانى لاابالى، فاسق، هرزه، بى بندوبار، آلوده و در یک کلام، بى دین بود و افکار عمومى، به ویژه صحابه و مسلمانان برجسته اى که هنوز در قید حیات بودند و روش و منش رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را به یاد داشتند، به سادگى پذیراى چنین شخصى به عنوان خلیفه مسلمانان نبودند.
از سوى دیگر، بنا بر یکى از بندهاى صلح نامه، خلافت بعد از معاویه از آنِ حسن بن على(علیه السلام) و اگر براى ایشان اتفاقى افتاد، از آنِ حسین بن على(علیه السلام) بود و معاویه حق نداشت کسى را به عنوان جانشین بعد از خود، انتخاب کند،3 از این رو تا امام مجتبى(علیه السلام) در قید حیات بود، معاویه با مانع بزرگى در جهت انتخاب جانشین رو به رو بود. گذشته از این ها اصلا تا آن زمان، هیچ یک از خلفاى پیشین، فرزند خود را به عنوان جانشین انتخاب نکرده بود و اصولا خلافت، یک منصب موروثى نبود تا بعد از مرگ پدر، پسر بر جاى وى تکیه زند.
معاویه که به این موانع و مشکلات واقف بود و مى دانست طرح چنین مسئله و پیشنهادى در بدو امر و بدون انجام مقدماتى، عدم پذیرش جامعه اسلامى و در نتیجه، تنش ها، چالش ها و پیامدهاى منفى و زیان بارى را براى حکومتش در پى خواهد داشت، در ابتدا از طرح آن به طور آشکار و گسترده، خوددارى کرد و ضمن صبر و انتظار تا زمانى که شرایط لازم فراهم آید، تدابیرى اندیشید و هر گونه ترفند و حیله اى که ممکن و لازم بود به کار بست.
انجام سفرها، نوشتن نامه ها، تطمیع یا تهدید و ارعاب برخى افراد براى همراه کردن آن ها با خود، از جمله اقدامات اوست. به هر تقدیر، شرایط لازم براى انجام چنین کارى در سال هاى آخر عمرمعاویه فراهم شد و او توانست جامعه اسلامى را آماده پذیراى این امر کند.
نکته اى که در این نوشتار شایان یادآورى است، این است که منابع تاریخى متقدم، در ارائه ترتیب زمانى حوادث و تصویرى منسجم و منظم از فعالیت هاى معاویه در این باره، چندان توفیقى نداشته و علاوه بر آشفتگى اخبار آن ها، در برخى موارد نیز گزارش هاى متناقضى آورده اند. از این رو براى بازسازى و کشف ترتیب حوادث و سیر زمانى این جریان، و در یک کلام، دست یابى به حقیقت ماجرا در حد امکان باید از قراین و شواهد دیگر تاریخى بهره جست.
آغاز جریان
در این که آغاز طرح مسئله جانشینى یزید و بیعت ستاندن براى وى از چه زمانى و توسط چه کسى بوده، مآخذ تاریخى کهن آن را در نیمه دوم دهه چهل هجرى و طراح آن را مغیره،4 یکى از چهار دُهات عرب5 مى دانند; یعنى زمانى که معاویه دید اوضاع کوفه آرام شده و امور این شهر بر وفق مراد وى سامان یافته است، ترجیح داد اداره شهر کوفه را که بیش از دیگر مناطق و شهرها مرکز تجمع و ازدحام پیروان على(علیه السلام) بود به فردى از خاندان بنى امیه بسپارد.بنابراین، درصدد بر آمد که مُغِیرة بن شعبه را از استاندارى کوفه عزل و به جاى وى، سعید بن عاص را بگمارد. مغیره که فردى جاه طلب بود و حاضر بود ریاست چند روزه دنیا را، حتى به قیمت گمراهى و بدبختى امت پیغمبر(صلى الله علیه وآله) بخرد، دید اگر از این باره اقدامى نکند، حکومت چند روزه بر کوفه را از کف خواهد داد، در این رو به شام رفت و با یزید به ملاقات و گفت و گو پرداخت. مغیره به یزید گفت:
اصحاب برجسته پیامبر(صلى الله علیه وآله) و بزرگان و سالخوردگان قریش از دنیا رفته و تنها فرزندانشان به جاى مانده اند و تو در این میان، برترین، ژرف اندیش ترین و آگاه ترین شان به سنت و سیاست رسول خدا(صلى الله علیه وآله) هستى، نمى دانم چرا امیرالمؤمنین براى تو بیعت نمى گیرد؟ یزید پرسید: به نظر تو این کار به پایان مى رسد؟ مغیره گفت: آرى.
یزید آن چه را که مغیره گفته بود، به پدرش معاویه گزارش کرد. معاویه، مغیره را فراخواند و در این باره از وى، پرسوجو کرد. مغیره گفت: اى امیر مؤمنان! خود مى دانى که پس از عثمان اختلاف و فتنه اى نصیب این امت شد! مرگ تو نزدیک است، من از آن ترسانم که همان مصیبت هایى که مردم پس از مرگ عثمان در آن افتادند، بعد از تو نیز به آن گرفتار آیند!
پس از خود، کسى را به عنوان رهبر و راهنما براى مردم انتخاب کن که ملجأ و پناه آنان باشد. یزید جانشین توست. بیعت براى او بستان که اگر براى تو پیش آمدى رخ دهد، او پناه مردم و جانشین تو باشد و خونى ریخته نشود و آشوبى به راه نیفتد. معاویه گفت: چه کسى مرا در این کار یارى مى دهد؟ مغیره گفت: کوفه را من برایت رام مى کنم و بصره را زیاد بن ابیه; پس از این دو شهر، کسى نیست که با تو از درِ ناسازگارى درآید.6
معاویه گفت: بر سر کارت بازگرد و در این باره با کسانى که به آنان اعتماد دارى، گفتوگو کن تا تو پیامد را بنگرى و ما فرجام کار را بسنجیم. مغیره به نزد یارانش بازگشت و به آنان گفت: پاى معاویه را به زیان امت محمد در چنان رکاب لغزانى نهادم که هرگز از آن به در نیاید و در میان آنان چنان شکافى افکندم که هرگز استوار نگردد.7
مغیره، روانه کوفه شد و مسئله ولیعهدى یزید را با افرادى که مورد اعتماد و پیرو بنى امیّه بودند، در میان گذاشت.
آنان پذیرفتند که با او بیعت کنند. مغیره از میان ایشان، ده (یا چهل) تن را روانه دربار معاویه کرد و سى هزار درهم به هریک از آنان داد و پسرش موسى (یا عروه) را سرپرست آنان قرار داد. چون این هیئت نزد معاویه رفتند، مسئله بیعت را در نظر معاویه آراسته و او را به استوار ساختن آن سفارش کردند.
معاویه به آنان گفت: در آشکار کردن این راز، عجله نکنید و بر رأى خود باشید، سپس به پسر مغیره گفت: پدرت دین آنان را به چه قیمتى خریده است؟ گفت:
به سى هزار [درهم] (یا چهارصد دینار). معاویه گفت: دین شان براى ایشان بسى خوار گشته است (که این قدر آن را ارزان فروخته اند!)8 سپس به آنان گفت: درباره پیشنهاد شما تأمل مى کنم و خدا هر آن چه را اراده کرده باشد، به آن حکم خواهد کرد و شکیبایى و پایدارى بهتر از شتاب زدگى است.9
رایزنى معاویه با زیاد
بعد از این، معاویه با انگیزه و جرأت بیشترى موضوع ولیعهدى یزید را پى گیرى کرد، از جمله این که کسى را نزد زیاد بن سمیّه فرستاد و نظر وى را در این باره جویا شد. زیاد با شخصى به نام زیاد بن عُبَید بن کعب نُمَیرى که طرف مشورت و قابل اعتماد وى بود، رایزنى کرد.عبید گفت: نظر من آن است که من نزد یزید بروم و به وى بگویم که معاویه براى زیاد نامه اى نگاشته و او را به رایزنى فرا خوانده، چون مى خواهد براى جانشینى تو از مردم بیعت بستاند، اما زیاد مى ترسد که مردم به سبب بسیارى از خرده گیرهایى که بر تو دارند، با تو ناسازگارى کنند، از این رو او بهتر مى بیند که تو دست از آن کارها بردارى تا حجت به سود تو در نزد مردم استوار شود و آن چه او مى خواهد به فرجام رسد.
با این کار اى زیاد، هم از خیرخواهى براى معاویه دریغ نکرده اى و هم از ترس بر فرجام امر امت، آسوده شده اى. زیاد پیشنهاد عبید را پسندید و عبید نزد یزید رفت و آن چه را که قرار شده بود بگوید، با وى در میان گذاشت. یزید بسیارى از کارهاى زشت خود را کنار گذاشت.
آن گاه زیاد، عبید را همراه نامه اى پیش معاویه فرستاد. زیاد در آن نامه به معاویه نوشت که در این امر درنگ و شکیبایى ورزد و از شتاب زدگى دورى گزیند. معاویه سخن زیاد را پذیرفت.10
اما یعقوبى در این باره مى نویسد:
چون زیاد نامه معاویه را خواند، مردى از اصحاب خود را که به برترى و فهم او اطمینان داشت، خواست و گفت: من تو را مى خواهم بر چیزى امین قرار دهم که نامه هاى سربسته را هم بر آن امین قرار نداده ام.
نزد معاویه برو و به او بگو که مردم چه مى گویند هر گاه آنان را به بیعت با یزید دعوت کنیم با این که او با سگ ها و میمون ها بازى مى کند و جامه هاى رنگین مى پوشد و پیوسته شراب مى نوشد و شب را با ساز و آواز مى گذراند و هنوز حسین بن على(علیه السلام) عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن زبیر و عبداللّه بن عمر در میان مردم هستند،11
آیا مى شود او را دستور دهى تا یک یا دو سال به اخلاق آنان درآید، شاید بتوانیم امر را بر مردم مشتبه سازیم؟ چون فرستاده، نزد معاویه آمد و پیام زیاد را به او رسانید، گفت: واى بر پسر عبید، به من خبر رسیده که در گوش او خوانده اند که امیر بعد از من زیاد است، به خدا سوگند، او را به مادرش سمیه و پدرش عبید باز مى گردانم.12
معاویه در ادامه این کارها یک سلسله اقدامات و فعالیت هایى را تا سال هاى پایانى عمرش انجام داد و در پى آن، موفق شد خلافت یزید را بر جامعه اسلامى تحمیل کند. این اقدامات و کوشش ها را مى توان در قالب ذیل ارائه داد:
1. سفر به مدینه
معاویه براى گرفتن بیعت براى یزید و جلب خشنودى مردم مدینه، به ویژه بزرگان و شخصیت هاى ممتاز این شهر، دو بار به مدینه سفر کرد.این سفرها زمانى بود که معاویه براى حج یا عمره، شام را به مقصد حجاز ترک مى کرد. بنابراین، براى آن که روشن شود معاویه چه سال هایى براى بیعت ستاندن از مردم مدینه به این شهر رفته است، باید دید در چه سال هایى معاویه به حج یا عمره رفته است.
با مراجعه به منابع اولیه تاریخى، چنین به دست مى آید که معاویه در مدت زمام دارى بیست ساله خویش، دو بار حج به جا آورد. یکى سال 44 و دومى سال 50 ق.13وى در سال 56 ق نیز به سفر عمره رفت14 و در مدینه چند روزى توقف کرد.
سفر نخست معاویه
اولین سفر معاویه به مدینه جهت بیعت گیرى از مردم و سران و بزرگان مدینه در سال 50 ق بود. ابن قتیبه دینورى گزارش نسبتاً مفصلى از ملاقات و گفت و گوى معاویه با سران و شخصیت هاى برجستة مدینه آورده است که آن را مرور مى کنیم:چون معاویه در مدینه در محل اقامتش مستقر شد، در پى شخصیت هاى با نفوذ این شهر، یعنى عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن جعفر، عبداللّه بن عمر و عبداللّه بن زبیر فرستاد. هنگامى که آنان نزد معاویه آمدند، وى به دربانان خود دستور داد تا زمانى که آنان نزد وى هستند، کسى را به داخل راه ندهند. چون آنان نشستند، معاویه آغاز سخن کرد.
سخنان معاویه
معاویه بعد از حمد و ستایش خدا و گواهى به رسالت پیامبر(صلى الله علیه وآله) خطاب به آنان گفت:من به سن پیرى رسیده ام و استخوان هایم سست شده و اجلم نزدیک است، بیم آن دارم که هر لحظه به سوى حق خوانده شوم.
تصمیم گرفته ام براى پس از خود، یزید را به عنوان خلیفه معرفى کنم. از شما مى خواهم که به این کار خشنود باشید. شما عبداللّه هاى قریش و بهترین آنان هستید، چیزى که مانع شد تا حسن و حسین را فراخوانم، آن است که آنان فرزندان على هستند، با آن که در باره آن دو نظر مساعد دارم و آنان را شدیداً دوست دارم. از شما مى خواهم که پاسخ نیکو دهید. خدا شما را رحمت کند.
پاسخ بزرگان مدینه
عبدالله بن عباس در پاسخ به درخواست معاویه، بعد از حمد و ستایش خدا و شهادت به رسالت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و درود فرستادن بر آن حضرت و خاندانش گفت:سخنانى بر زبان راندى که در برابر آن سکوت کردیم. گفتى و شنیدیم که خداوند محمد(صلى الله علیه وآله) را براى رسالتش برگزید و ایشان را مورد خطاب قرار داد.
او را به سبب آن که به رسالت برگزید و به او وحى کرد و برترى بر خلقش داشت، اختیار کرد. شریف ترین مردم کسى است که به واسطه او، شریف شد و سزاوارترین آنان به امر (خلافت و حکومت) نزدیک ترین آنان به او مى باشد. بر مردم است که در برابر پیامبر(صلى الله علیه وآله) تسلیم باشند، زیرا خداوند آن پیامبر(صلى الله علیه وآله) را براى آنان برگزیده است... .
سپس عبداللّه بن جعفر در جواب سخنان معاویه چنین گفت:
... اگر در این خلافت، حکم قرآن لحاظ شده است، در کتاب خدا برخى از خویشاوندان از بعضى دیگر، سزاوارترند.15 اگر سنت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) معیار است، خاندان ایشان به این امر شایسته ترند. و اگر در این امر، سنت ابوبکر و عمر ملاک عمل است، پس چه کسى برتر و کامل تر و سزاوارتر از خاندان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به این کار است؟ به خدا سوگند، اگر خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) زمام خلافت را به دست بگیرند، خلافت در جایگاه خود قرار گرفته، اطاعت خداوند و نافرمانى شیطان شده است و دو شمشیر بین امت به کار نخواهد افتاد. معاویه!
از خدا بترس، تو سرپرست و پیشوا هستى و ما رعیت و شهروند، در کار رعیت خود بنگر، فردا در برابر آنان باید پاسخ گو باشى. اما درباره دو پسر عمویم گفتى و آنان را به این جا نخواندى، به خدا سوگند، به حق رفتار نکردى در حالى که خلافت براى تو بدون آنان راست نمى گردد. تو مى دانى که آن دو سرچشمه دانش و بزرگوارى هستند... .
عبداللّه بن زبیر درباره پیشنهاد معاویه گفت :
... این خلافت تنها از آنِ قریش است که با فضایل و مناقب درخشانى که دارند، آن را به دست گرفته اند، چرا که آنان داراى رفتارى نیک و پدرانى بزرگوار و فرزندانى بخشنده هستند. معاویه! تقواى الهى را پیشه خود کن و (در این باره) انصاف را رعایت کن.
این عبدالله بن عباس پسر عموى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) است، و این نیز عبداللّه بن جعفر طیار پسر عموى پیامبر(صلى الله علیه وآله) است.
من عبداللّه بن زبیر پسر عمه رسول خدا(صلى الله علیه وآله)هستم. على، حسن و حسین را به یادگار گذاشته و تو مى دانى که آن دو چه کسانى هستند و شخصیت شان چگونه است. معاویه! از خدا بترس، تو داور میان ما و خود هستى. سپس سکوت کرد.
اما عبداللّه بن عمر در پاسخ معاویه چنین سخن راند:
... این خلافت همانند سلطنت هرقل، قیصر و کسرى نیست که پسران از پدران ارث ببرند، اگر این چنین بود، من باید بعد از پدرم به این کار اقدام مى کردم.
به خدا قسم پدرم مرا به این جهت عضو شوراى شش نفره نکرد که خلافت، شرط براى عضویت نیست. خلافت تنها متعلق به قریش است و آن کسى که شایستگى آن را داشته باشد و مسلمانان او را براى خود بپسندند، البته آن کس که پرهیزکارتر و بیش از همه مورد رضایت باشد. به جانم سوگند یزید یکى از جوانان قریش است، ولى بدان که وى تو را از خدا بى نیاز نمى کند.16
اگر با کسى که با میمون ها و سگ ها بازى مى کند و شراب مى نوشد و کارهاى فسق و فجور را آشکارا انجام مى دهد، بیعت کنیم، چه عذرى در پیشگاه خداوند داریم.
سخنان مجدد معاویه
معاویه مجددا به آن ها چنین گفت:من گفتم شما نیز گفتید، پدران رفتند و فرزندان باقى ماندند، پسرم را بیش از پسران شان دوست دارم. اگر با پسرم هم صحبت شوید، خواهید دید که او اهل سخنورى است.
این امر (خلافت) از آنِ فرزندان عبدمناف است، زیرا آنان خویشاوند رسول خدا(صلى الله علیه وآله) هستند. وقتى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) درگذشت، مردم ابوبکر و عمر را بدون آن که از خاندان پادشاهى و خلافت باشند، به خلافت رساندند، بااین همه، آن دو به سیره نیکو عمل کردند. سپس حکومت، به فررندان عبد مناف برگشت و تا روز قیامت در دست آنان ماندگار خواهد بود. خدا شما را اى پسر زبیر و اى پسر عمر از آن محروم کرده است. اما این دو پسر عمویم (عبداللّه بن عباس و عبداللّه بن جعفر) اگر خدا بخواهد، از امر خلافت محروم نخواهند بود.
معاویه پس از این سخنان، دستور داد کاروانش را بربندند و دیگر از مسئله بیعت براى یزید تا سال 51 ق سخنى نگفت وهم چنین هدایا و بخشش هاى خود را از این چهار تن قطع نکرد.17
2. دست یابى به حمایت نمایشى مردم از ولیعهدى یزید18
از دیگر اقدامات معاویه در اجراى طرح جانشینى یزید، فراخوانى نمایندگان سایر مناطق اسلامى به شام بود تا طبق برنامه از قبل طراحى شده، موافقت خود را از نزدیک با ولیعهدى یزید اعلام کنند. درپاسخ به این دعوت، گروه هایى از تمام شهرها، از جمله کوفه، بصره، مکه، مدینه، مصر و جزیره نزد معاویه رفتند.در میان افراد دعوت شده به دمشق، احنف بن قیس19 نیز بود. معاویه درباره بیعت با یزید با آنان به مشورت پرداخت. مردى از اهالى مدینه به نام محمد بن عمرو برخاست و گفت: اى معاویه، یزید شایستگى آن چه را که تو خواسته اى برایش ترسیم کنى، دارد.
به جانم سوگند! او از جهت ثروت، فردى متمکن و نیز بهترین نسب را دارد، اما خداوند از هر زمام دارى درباره رعیتش بازخواست مى کند، پس اى معاویه! از خدا بترس و بنگر امر امت محمد(صلى الله علیه وآله) را به چه کسى مى سپارى! معاویه، نفس عمیقى کشید و سپس گفت: اى پسر عمرو! تو مرد خیرخواهى هستى، نظرت را بیان کردى و غیر از این از تو انتظار نمى رفت، اما از فرزندان صحابه تنها پسرم و پسران شان باقى مانده اند و از نظر من پسرم از پسران آنان محبوتر است. مردم ساکت شدند و برگشتند.20
فرداى آن روز، معاویه به ضحاک بن قیس فهرى21 گفت: وقتى من بالاى منبر رفتم و موعظه را آغاز کردم و قدرى سخن گفتم، تو برخیز و از من اجازه سخن گفتن بخواه! وقتى اجازه دادم، خداوند را سپاس گو و شروع کن از یزید تعریف و تمجید کردن و از من بخواه که یزید را بعد از خودم به عنوان خلیفه معرفى کنم.22
سپس معاویه عبدالرحمان بن عثمان ثقفى، عبداللّه بن مسعدة فزارى، ثور بن مَعن سلمى و عبداللّه بن عصام اشعرى را فراخواند و به آنان امر کرد که بعد از سخنان ضحاک برخیزند و سخنان وى را تأیید کنند.23
ابن قتبیه تمامى اظهارات بازیگران این نمایش نامه را که نویسنده آن خود معاویه بود، آورده است. بدیهى است هدف معاویه از تشکیل چنین اجتماعى، گرفتن موافقت علنى از حاضران و مرعوب ساختن و در نهایت، تسلیم کردن برخى افراد بود که احتمالا در ابتدا چندان از جانشینى یزید خشنود نبودند.
بنابراین، معاویه با ترتیب دادن این نمایش حساب شده و سخنرانى چند نفر (که از پیش توسط معاویه براى این کار اجیر شده بودند) در ستایش از خودش و بیان مناقب و کمالات یزید، توانست فضاى جلسه را به نفع خویش هدایت کند. سپس از آنان پرسید که آیا همگى شان با جانشینى یزید موافق هستند؟ و آنان پاسخ مثبت دادند. با این همه، افرادى، همچون احنف بن قیس نظر مساعدى نسبت به خلافت یزید نداشتند.
از این رو معاویه سراغ احنف بن قیس را (که در میان جمعیت بود) گرفت و از او خواست که در این باره سخن بگوید. احنف در بخشى از سخنانش خطاب به معاویه گفت:
اى امیرالمؤمنین! متوجه باش که امر خلافت را بعد از خودت به چه کسى واگذار مى کنى آن گاه پیشنهادى را که به تو مى کنند، رد کن.
مبادا افرادِ مورد مشورتت، تو را بفریبند و در کارت دقت نظر نشان ندهند، در حالى که تو در امر جماعت، بیناتر و به پایدارى در اطاعت، داناتر هستى. از این گذشته، تا زمانى که حسن(علیه السلام) زنده است، مردم حجاز و عراق به چنین کارى رضایت نمى دهند و با یزید بیعت نمى کنند.
سخنان احنف که شک و دو دلى را در میان جمعیت حاضر برانگیخته بود، ضحاک را خشمگین کرد و او را واداشت تا در رد سخنان احنف بکوشد.
وى در نکوهش مردم عراق گفت : این مردم، منافق هستند و رهبرشان را شیطان قرار داده اند. براى حسن و خاندانش از سلطنتى که خداوند به معاویه در زمین داده است، بهره و حقى نیست.
احنف در رد سخنان ضحاک، براى بار دوم به سخنرانى پرداخت و گفت:
اى معاویه تو خود مى دانى که عراق را به نیروى سپاه نگشودى و بر آن دست نیافتى، بلکه با حسن بن على پیمان بستى و طبق یکى از شرایط آن، خلافت بعد از تو باید به حسن برسد، اگر به این پیمان وفا کنى مردى وفادارى و اگر بخواهى آن را بشکنى، باید بدانى که در پشت سر حسن سپاهیان ارزنده و نیرومند و شمشیرهایى تیز قرار دارند که اگر بخواهى یک وجب از روى فریب و خیانت پیش بیایى، به اندازه دو دست باز، نیرو و پشتیبان از عقب او، خواهى یافت.
تو خود مى دانى که مردم عراق از زمانى که تو را دشمن مى دانند، تو را دوست ندارند و از وقتى که على(علیه السلام) و حسن(علیه السلام) را دوست دارند، با آنان دشمنى نمى کنند. اکنون همان شمشیرهایى که عراقى ها در صفین به رویت کشیدند، به دوش دارند و همان دل هاى سرشار از کینه نسبت به تو، در نهاد آنان قرار دارد. به خدا سوگند! مردم عراق حسن را از على بیشتر دوست دارند.
این بار عبدالرحمان بن عثمان به دفاع از معاویه برخاست و ضمن باطل دانستن گفته هاى احنف، معاویه را بر انجام این کار تشویق و تحریک کرد. معاویه که فضا را براى اعمال تهدید و زور، مناسب دید سخنان تهدیدآمیز و هراسناکى را گفت، سپس چون در مجموع، از نتیجه کار خشنود بود، ضحاک را به پاس این خوش خدمتى، والى کوفه، و عبدالرحمان بن عثمان را استاندار جزیره کرد.
در ادامه، شخصى به نام یزید بن مُقَنَّع24 هم برخاست و گفت: اى امیرمؤمنان! ما تحمل زبان آورى و سخن گویى قبیلة مُضَر را نداریم. تو امیرمؤمنان هستى، وقتى مُردى، یزید بعد از تو امیرمؤمنان است، هر کس هم امتناع کند، (در حالى که شمشیرش را از نیام کشیده به آن اشاره مى کرد، گفت:) سر و کارش با این (شمشیر) است! معاویه به او گفت: تو زبان آورترین و بهترین این مردم هستى!
احنف بن قیس چون دید که معاویه دست بردار نیست و به هر قیمتى شده مى خواهد مسئله جانشینى یزید را به مسلمانان بقبولاند، براى سومین بار چنین گفت :
اگر راست بگوییم، از تو مى ترسیم و اگر دروغ گوییم از خدا،25 و تو اى امیرمؤمنان! از ما به شب و روز یزید آگاه ترى و آشکار و پنهانِ وى را بهتر مى دانى، اگر مى دانى که او براى تو بهتر است، پس او را به عنوان جانشین خود برگزین، و اگر مى دانى که او شرّ است، او را بر دنیا حاکم نکن، در حالى که خود به سراى آخرت روان هستى، چرا که تنها از آن چه خوشایند است، در آخرت بهره اى دارى.
بدان تو نزد خدا حجت و دلیلى ندارى که یزید را بر حسن و حسین برترى دهى، در حالى که مى دانى که آن دو چه کسى هستند و چگونه شخصیتى دارند. ما تنها مى توانیم بگوییم:
شنیدیم و فرمان بردیم. پروردگارا، آمرزش تو را خواهانیم و بازگشت [ما] به سوى توست.26
سپس مردم بیعت کردند و به خانه هاى شان بازگشتند.27
3. تطمیع، تهدید و سرکوب مخالفان
یکى از موانع معاویه در راه جانشینى یزید، وجود رقیبانى سرشناس و با نفوذ بود که حاضر نبودند تن به خلافت یزید دهند، چرا که وى را به هیچ رو شایسته چنین منصبى نمى دیدند و خود را در این امر، مقدم مى دانستند. اشخاص سرشناسى، همانند حسن بن على(علیه السلام)، حسین بن على(علیه السلام)، عبداللّه بن جعفر، عبداللّه بن عباس، سعد بن ابىوقاص، عبداللّه بن زبیر، عبداللّه بن عمر، مروان بن حکم، عبدالرحمان بن خالد بن ولید، زیاد بن سمیه و سعید بن عثمان از جمله کسانى بودند که با زمام دارى یزید مخالف بودند. از این رو، معاویه با تهدید و در نهایت، کشتن افرادى همچون امام حسن(علیه السلام)، سعد بن ابى وقاص و عبد الرحمان بن خالد، هدف خویش را پیش برد. ابن عبدالبر در باره چگونگى ترور عبدالرحمان مى نویسد:
معاویه در یکى از سخنرانى هایش براى مردم شام، از آنان خواست که برایش جانشین انتخاب کنند و آنان عبدالرحمان بن خالد بن ولید را پیشنهاد کردند.این نظر بر معاویه گران آمد، اما به روى خود نیاورد. پس از چندى عبدالرحمان مریض شد و معاویه طبیب یهودىِ دربار خود را مأمور کرد تا به او شربتى بنوشاند که دیگر زنده نباشد. آن طبیب شربتى به او خوراند و او بر اثرخوردن آن سم، مرد.
ابوالفرج اصفهانى نیز در این باره مى نگارد:
معاویه خواست از مردم براى پسرش یزید بیعت بگیرد، پس هیچ چیز براى او گران تر از مسئله حسن بن على(علیه السلام) و سعد بن ابى قاص نبود، از این رو با نیرنگ سمى به آنان خوراند و آن دو در اثر آن درگذشتند.28
مغیرة بن مقسم در این باره مى گوید:
حسن بن على(علیه السلام) و سعد بن ابىوقاص در مدت یک هفته از دنیا رفتند و مردم مى گفتند : معاویه این دو را با هم، سم خورانده است.29
معاویه هم چنین با تهدید زیاد بن سمیّه به ملحق کردن وى به پدر و مادرش،30عزل مروان از استاندارى مدینه، تطمیع سعید بن عثمان با سپردن حکومت خراسان به وى31 و بخشش صد هزار درهم به عبداللّه بن عمر و تطمیع یا تهدید باقى افراد یاد شده به کشتن شدن در صورت عدم همراهى، مسئله جانشینى یزید را ترویج و تثبیت کرد.
البته چنین امرى به سرعت انجام نشد و یک دهه طول کشید تا معاویه توانست ولیعهدى یزید را به جامعه اسلامى بقبولاند. با این همه، وى نتوانست از مخالفانى هم چون حسین بن على(علیه السلام) بیعت بستاند، از این رو پس از مرگ معاویه، ایشان عَلَم مخالفت را برافراشت و قیام خویش را بر ضد حکومت اموى آغاز کرد.
شهادت امام حسن(علیه السلام) و تحرک مجدد معاویه
بدون تردید وجود امام مجتبى(علیه السلام) و متن صلح نامه بین ایشان و معاویه، طرح جانشینى یزید را با مشکل جدى روبه رو ساخته و معاویه به روشنى دریافته بود تا زمانى که امام(علیه السلام) زنده است، اجراى طرح یاد شده، به هزینه هاى فراوان و چه بسا غیر قابل تحمل، نیاز دارد.از این رو، بعد از گفتوگوهاى یاد شده با سران و شخصیت هاى مدینه در نخستین سفرش به این شهر، تا هنگام شهادت حضرت، طرح جانشینى یزید را مسکوت گذاشت.
اما با مسموم کردن امام حسن(علیه السلام) و در نهایت، شهادت ایشان در سال 51 ق، گشایشى در کار معاویه و یزید پدید آمد، از این رو بعد از مدت کوتاهى، از مردم شام براى یزید بیعت گرفت و در این باره، نامه هایى به گوشه و کنار شهرهاى اسلامى فرستاد.
بهره بردارى معاویه از مرگ زیاد و جعل پیمان نامه سیاسى!
چون زیاد بن سمیه، از دیگر مخالفان طرح ولیعهدى یزید، از دنیا رفت، معاویه براى اجراى طرح جانشینى یزید، باز هم مجال و جسارت بیشترى یافت. ابن عبدربه از قول مدائنى در این باره مى نویسد:چون زیاد در سال 53 ق مرد، معاویه پیمان نامه اى جعلى32 را به مردم نشان داد و براى آنان خواند. در پیمان یاد شده، مسئله جانشینى یزید بعد از معاویه مطرح شده بود.
معاویه با جعل چنین پیمان نامه اى مى خواست، مسئله بیعت ستاندن براى یزید را آسان کند، چرا که مردم هفت سال پیش [از زمان پیشنهاد مغیره در سال 46 ق] حاضر به بیعت با یزید نشدند، از این رو معاویه در این باره با افراد به رایزنى پرداخت و به نزدیکان بخشش هاى فراوان کرد و خود را به غیر نزدیکان نیز نزدیک کرد تا آن جا که برایش مسلم شد که بیشتر مردم حاضر به بیعت هستند.33
عزل مروان از حکومت مدینه
معاویه در نامه اش به مروان، حاکم مدینه ضمن آگاه کردن او از این که مصر، عراق و شام با وى (بر سر جانشینى یزید) بیعت کرده اند،34نوشت:من پیر شده ام و استخوانم نرم شده است و مى ترسم که «امت» پس از من دچار ناسازگارى و پراکندگى شوند، از این رو بر آن شدم که براى آنان کسى را برگزینم که بعد از من به کارهایشان برخیزد. من نخواستم بدون مشاوره با تو، به این کار اقدام کنم. این موضوع را به مردم آن شهر عرضه کن و آن چه را به تو پاسخ مى دهند، براى من بازگوکن.
مآخذ تاریخى، موضع مروان را در برابر طرح ولیعهدى یزید متفاوت نوشته اند.35 ابن قتیبه در این باره نگاشته است: وقتى مروان نامه معاویه را خواند، او و قریش از انجام فرمان معاویه سرباز زدند، آن گاه مروان در نامه اى به معاویه نوشت :
قوم تو از بیعت با یزید سرپیچى کرده اند و من نظر تو را در این باره جویا هستم. چون نامه مروان به معاویه رسید، معاویه دانست که این نافرمانى از جانب خود مروان بوده است، از این رو طى نامه اى به مروان، او را از استاندارى مدینه عزل کرد و به او خبر داد که سعید بن عاص را به جایش منصوب کرده است.
چون نامه معاویه به مروان رسید، با خشمگینى نزد خاندان و خویشانش رفت. پس از آن نزد دایى هاى خود که از قبیله بنى کنانه بودند رفت و آن چه بین او و معاویه اتفاق افتاده بود، با آنان در میان گذاشت. آنان در پاسخ وى گفتند:
ما تیرى در دست تو و شمشیرت در نیام هستیم، ما را به سوى هر کس که پرتاب کنى، به او خواهیم خورد، نظر، نظر تو است. ما در اختیار تو هستیم. مروان با گروهى از خاندان و بستگانش رهسپار دمشق شد و ضمن دیدار با معاویه، طى سخنانى چند در عظمت و قدرت خداوند و سیره خلفاى گذشته، از ولیعهدى یزید انتقاد کرد و معاویه را از این کار بر حذر داشت. معاویه با آن که از سخنان مروان برآشفته و خشمگین شده بود،36 خشم خود را به سبب دوراندیشى اش فرو برد و ضمن ستایش از مروان و خاندانش، هزار دینار براى وى و صد دینار براى خانواده اش در هر ماه، مقررى تعیین کرد37 و با این کار دهان او را بست!
مسعودى نیز در باره واکنش مروان مى نویسد:
وقتى مروان نامه معاویه را خواند، خشمگین شد و خاندان و خویشانش را که از بنى کنانه بودند، جمع کرد و با آنان به شام نزد معاویه رفت. و چون به جایى رسید که معاویه سخنش را مى شنید، بر وى سلام کرد و سخن بسیار گفت. مروان در سخنانش ضمن نکوهش معاویه گفت: اى پسر ابوسفیان! کارها را به درستى انجام بده و از حکومت دادن کودکان چشم بپوش. بدان که در قوم تو مردانى همسان تو هستند که در کارهاى مهم تو را یارى کنند. معاویه (از روى فریب کارى) گفت: تو همانند امیر مؤمنانى و در حوادث سخت، مورد اعتماد و حامى و پشتیبان او و نفر دوم بعد از ولیعهد هستى. آن گاه معاویه او را ولیعهد یزید قرار داد و به مدینه فرستاد. پس از آن، وى را از حکومت مدینه عزل و ولید بن عتبة بن ابوسفیان را به جاى او گمارد و به وعده خود مبنى بر ولیعهدى مروان براى یزید عمل نکرد.38
اما ابن اثیر در این باره مى نویسد: مروان، درخواست معاویه را در میان مردم مطرح کرد. مردم گفتند: به خواسته اش رسید و کامیاب شد. ما خواستیم که براى ما کسى را برگزیند و در این کار سستى نکند. مروان این خبر را براى معاویه نوشت. معاویه در پاسخ مروان، نام یزید را به میان آورد. مروان در میان مردم سخنرانى کرد و گفت: امیر مؤمنان براى شما کسى را برگزیده و سستى و کوتاهى نکرده است. او پسرش یزید را به جانشینى خویش برگزیده است.
در این هنگام عبدالرحمان بن ابى بکر برخاست و گفت: به خدا سوگند اى مروان! تو دروغ گفتى و معاویه نیز دروغ گفت. شما خیر و خوبى را براى امت محمد(صلى الله علیه وآله) نخواسته اید، بلکه (با این کار) مى خواهید خلافت را به شیوة هِرقِلى (پادشاهى) کنید که هر وقت هرقلى مرد، هرقل دیگرى (که پسرش باشد) به جاى وى برخیزد. مروان که نتوانست سخنان عبدالرحمان را تحمل کند، در پاسخ، با اشاره به وى گفت: این شخص کسى است که قرآن در مذمتش گفته است: «آن که به پدر و مادرش گفت: اُفّ بر شما».39عبدالرحمان از سخن مروان برآشفت و او را دشنام داده و گفت: اى زادة زن چشم زاغ40، درباره ما قرآن را تأویل مى کنى در حالى که تو خود رانده شده و نیز پسر رانده شده هستى.
سپس به سوى او شتافت و پایش را گرفت و به او گفت: اى دشمن خدا! از این منبر پایین بیا، هیچ کس مانند تو نیست که بر چوب هاى این منبر چنین سخنانى را بر زبان جارى کند. عایشه گفتار مروان را شنید و از پس پرده برخاست و آواز داد: اى مروان! اى مروان! مردم خاموش شدند. مروان روى سوى عایشه برگرداند. عایشه گفت: این تو بودى که به عبدالرحمان گفتى که قرآن درباره تو نازل شده است! دروغ گفتى، او پسر فلان بن فلان است، اما تو ترکشى هستى که از نفرین رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به گوشه اى پرتاب شده اى. حسین بن على(علیه السلام) برخاست و ولیعهدى یزید را رد کرد و عبداللّه بن عمر و عبداللّه بن زبیر نیز چنین کردند. مروان این واکنش ها و مخالفت ها را طى نامه اى به معاویه گزارش کرد.41
بدیهى است که مخالفت افرادى، همچون مروان با ولیعهدى یزید نه از سرِ دل سوزى نسبت به سرنوشت مسلمانان بود و نه به دلیل دغدغه حفظ و پاسدارى از ارزش هاى الهى و دینى در جامعه اسلامى، بلکه مخالفت وى از این رو بود که او خود را به عنوان یک رقیب سیاسى، مقدم تر و شایسته تر از یزید در امر خلافت مى دانست، از این رو با جانشینى یزید مخالفت مى کرد.
بیعت خواهى از مردم مدینه
معاویه در ادامه اقداماتش طى نامه اى به ولید بن عتبه،42 کارگزار جدید خویش در مدینه فرمان داد تا از مردم مدینه براى یزید بیعت بگیرد. چون حاکم مدینه نامه معاویه را دریافت کرد، مردم را به این امر فراخواند.در این میان، از فرزندان هاشم، حتى یک نفر دعوت حاکم را اجابت نکرد. عبدالله بن زبیر، از جمله کسانى بود که با این بیعت به شدت مخالفت کرد.
حاکم مدینه که در اجراى فرمان معاویه ناکام مانده بود، در نامه اى براى معاویه چنین نوشت:
تو مرا فرمان داده بودى که مردم را به بیعت با یزید فراخوانم و برایت بنویسم که چه کسى در این امر، شتاب و چه کسى کندى کرد. به تو خبر مى دهم که مردم در این باره کندى مى کنند و به ویژه از خاندان بنى هاشم، تاکنون کسى این دعوت را اجابت نکرده و از جانب آنان اخبارى به من رسیده که بیانش را ناخوش دارم. اما کسى که در این میان، دشمنى و خوددارى خویش را از بیعت نمایان ساخته، عبداللّه بن زبیر است.
من بدون استفاده از مردان جنگى نمى توانم از آنان بیعت بگیرم. مگر این که خود بیایى و نظرت را در این باره بیان کنى.
نامه هاى معاویه با شخصیت هاى برجسته مدینه و پاسخ آنان
معاویه پس از دریافت چنین پاسخى از استاندار مدینه، نامه هایى براى عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن زبیر، عبداللّه بن جعفر و حسین بن على(علیه السلام) نوشت و به حاکم مدینه فرمان داد نامه ها را براى این افراد ارسال کرده و جواب آنان را برایش بفرستد. او در پاسخ حاکم مدینه چنین نوشت:نامه تو را دریافت کردم و دانستم که مردم، به ویژه بنى هاشم در مورد بیعت با یزید به کندى حرکت مى کنند و نیز دانستم آن چه را که عبدالله بن زبیر گفته است. من نامه هایى به بزرگان نوشته ام، آن ها را به آنان بده و پاسخشان را برایم بفرست تا نظر خود را در این باره بیان کنم... مخصوصاً مراقب حسین باش، مبادا از جانب تو به او بدى برسد، زیرا او خویشاوند است و حق بزرگى بر گردن ما دارد که هیچ مرد و زن مسلمانى منکر آن نیست.
او همانند شیرى در بیشه است و مى ترسم اگر با او بحث و مجادله کنى، نتوانى بر او غلبه کنى. اما آن که با درندگان راه مى آید و حیله و تدبیر مى کند، عبدالله پسر زبیر است، از او به شدت پرهیز کن، اگر خدا بخواهد، من به نزد تو خواهم آمد.43
نامه معاویه به عبداللّه بن عباس چنین بود:
خبر سستى تو براى بیعت با یزید به من رسیده است. اگر تو را به خاطر عثمان بکشم، حق خود مى دانم، زیرا تو از کسانى بودى که مردم را براى کشتن او گرد آوردى. تو از طرف من در امان نیستى تا از این راه، مطمئن و خشنود باشى، وقتى که نامه من به تو رسید، به مسجد برو و کسانى که عثمان را کشته اند، لعن و نفرین کن و با فرماندار من بیعت کن.
ابن عباس به او چنین پاسخ داد:
آن چه را گفتى که من نزد تو امان نخواهم داشت، دانستم. به خدا سوگند اى معاویه! من هیچ گاه از تو امان نخواسته ام، امان از پروردگار جهانیان خواسته مى شود. اما این که از کشتن من سخن گفتى، به خدا قسم اگر مرا بکشى، به دیدار خدا خواهم شتافت، در حالى که محمد ـ که درود خدا بر او باد ـ دشمن توست و کسى که رسول خدا دشمن او باشد، هرگز رستگار نخواهد شد...
معاویه به عبداللّه بن جعفر نیز چنین نوشت:
مى دانى که من تو را بر دیگران ترجیح مى دهم و نسبت به تو و خانواده ات نظر مساعد دارم. خبرهایى از تو به من رسیده است که از آن ها ناخشنودم. اگر بیعت کنى، سپاس گزارم و اگر امتناع کنى، مجبور خواهى شد.44
عبداللّه بن جعفر در پاسخ وى نوشت:
...این که گفته اى مرا به بیعت با یزید مجبور خواهى کرد، اگر مرا وادار به بیعت کنى، ما هم تو و پدرت را بر اسلام آوردن مجبور کردیم و شما را با اکراه به اسلام وارد کردیم، بدون آن که در درون اطاعت کنید.
پسر ابوسفیان به حسین بن على(علیه السلام) نیز چنین نگاشت:
از طرف تو امورى به من رسیده است که هرگز گمان نمى کردم به آن ها گرایش داشته باشى. شایسته ترین مردم در وفادارى به آن چه بیعت کرده است، در بزرگى و شرافت و منزلت کسى همانند توست. در امر خلافت منازعه نکن. از خدا بترس و این امت را در فتنه مینداز و متوجه خود و دین خود و امت محمّد باش.» [این آیه قرآن هم، پایان بخش نامه معاویه بود:] «و لایستخفّنّک الذین لایوقنون;45 مبادا آنان که به پایه یقین نرسیده اند تو را بى ثبات و سبک سر گردانند».46
حضرت، در ابتداى نامه خود، ضمن ردّ و تکذیب اخبار و گزارش هاى عمّال معاویه درباره قیام خویش بر ضد معاویه، چنین نوشتند:
من قصد جنگ و اختلاف ندارم، اما از جنگ نکردن، با تو و حزب تو که از قاسطین و حزب ستم گر و یاران شیطان هستند، به خدا پناه مى برم. آیا تو قاتل حُجر و یاران او که اهل زهد و عبادت بودند و براى از میان بردن بدعت و انجام امر به معروف و نهى از منکر قیام کردند، نیستى؟! تو از روى ظلم و تجاوزگرى پس از آن که با آنان پیمان هاى محکم و میثاق هاى مؤکّد بستى، پیمانت را شکستى و آنان را کشتى، و با این کار، بر خدا گستاخى نموده، پیمان او را سبک شمردى. آیا تو کشنده عَمْرِوبن حَمِق که از بسیارىِ عبادت، چهره و بدنش لاغر و فرسوده شده بود، نیستى که پس از دادن امان و بستن پیمان (پیمانى که اگر به آهوان بیابان مى دادى، از قله هاى کوه ها پایین مى آمدند) او را کشتى؟! آیا تو ادعا نکردى که زیاد فرزند ابوسفیان است، در حالى که پیامبر ـ صلى اللّه علیه وآله ـ فرموده است: «فرزند به شوهر ملحق مى گردد و زناکار باید سنگسار گردد»؟!47
سپس او را بر مردم مسلط کردى. او بر مسلمانان سخت گرفته دست، و پاى آنان را قطع کرد، و بر شاخه هاى نخل به دار آویخت! اى معاویه! گویى از این امت نیستى و آن ها هم از تو نیستند...
و گفتى که من مردم را در فتنه نیندازم; به خدا سوگند! من فتنه اى براى مردم بزرگ تر از حکومت تو نمى بینم. و گفتى که درباره خودم و دینم و امت محمّد بیندیشم; به خدا قسم! من کارى برتر از جهاد با تو نمى بینم که اگر با تو بجنگم به خدا تقرّب جسته ام و اگر از نبرد با تو باز ایستم از خدا طلب آمرزش مى کنم و از خدا مى خواهم مرا به آن چه موجب رضا و خشنودى اوست، ارشاد و هدایت کند.
و گفتى که به من نیرنگ خواهى زد. اى معاویه! هر نیرنگى که مى خواهى به من بزن، به جان خودم سوگند! از دیرباز، نیرنگ بازان با شایسته کاران چنین کرده اند و من امید آن دارم که زیان آن به خودت برسد و عملت را تباه گرداند. پس هر کارى که مى توانى بکن.
اى معاویه! از خدا بترس و بدان که خداوند کتاب و پرونده اى دارد که هر عمل بزرگ و کوچکى را در آن ثبت مى کند و بدان که خداوند جنایات تو را که به صِرف ظنّ و گمان مردم را مى کشى و به محض اتهام، آنان را به بند مى کشى و گرفتار مى سازى و کودکى شراب خوار و سگ باز را زمام دار مسلمانان کرده اى، هرگز فراموش نخواهد کرد. تو با این کارها، خود را به هلاکت افکنده، دین خود را تباه ساختى و حقوق مردم را پایمال کردى.48
معاویه براى عبدالله بن زبیر اشعارى به این مضمون نوشت:
مردان بزگوارى را دیدم که اگر از راه بردبارى، از (لغزش) مردم چشم بپوشند، آنان نسبت به وى حق شناسى مى کنند، بهویژه اگر کسى که گذشت کرده و در منصب قدرت باشد، که در این صورت باید از وى بیشتر حق شناسى و تجلیل کرد. تو پست نیستى تا سرزنش کننده ات تو را به دلیل رفتارى که از تو سر زده ملامت کند، بلکه حیله گرى هستى که کارى جز نیرنگ بازى نمى شناسى و شیطان پیش از این، آدم را فریفت، اما با این کار در واقع خود را گول زد. پس مورد لعن و نفرین قرار گرفت، با این که در گذشته مورد عزت و احترام بود. من مى ترسم آن چه را که با کردارت به دنبال آن هستى(یعنى کیفر) به تو بدهم، آن گاه خداوند آن کس را که ستم کارتر است، به کیفرش برساند.
پسر زبیر در پاسخ معاویه این اشعار را نوشت:
بدان خداوندى که من بنده او هستم، سخنت را شنید. او که خداى خلق است، آن کس را که ستم کارتر است و در برابر خداى حلیم، گستاخى مى نماید و از کسان دیگر، براى تبه کارى و ارتکاب گناهان شتاب زده تر است، رسوا ساخت. آیا از این مغرور شده اى که به تو گفته اند: با آن که قدرت دارى، حلیم هستى، در حالى که تو بردبار نیستى، بلکه خود را به بردبارى زده اى. اگر تصمیمى را که در باره من دارى عملى سازى، خواهى دید که شیر میدان پیکارم. سوگند مى خورم که اگر نبود بیعتى که من با تو کرده ام و این که نمى خواهم آن را زیر پا بگذارم، جان سالم از دستم به در نمى بردى.49
4. سفر دوم معاویه به مدینه
چنان که نوشته شد، سفر دوم معاویه به مدینه، در سال 56 ق بود. مورّخان نوشته اند که چون مردم مدینه با ولیعهدى یزید مخالفت کردند، معاویه طى نامه اى به حاکم مدینه به وى دستور داد تا با خشونت و شدت عمل، از مردم براى یزید بیعت بستاند و هیچ یک از انصار و مهاجران و فرزندانشان را بدون بیعت رها نکند. از طرف دیگر، از وى خواست که آن چند نفر را تحریک نکند.والى مدینه، طبق فرمان معاویه، به انواع تهدیدها و خشونت ها متوسل شد، اما با این وجود، هیچ کس به بیعت با وى حاضر نشد، از این رو طى نامه اى به معاویه نوشت:
هیچ یک از مردم با من بیعت نکردند. مردم پیرو آن چند نفر هستند، اگر آنان بیعت کنند، همه مردم بیعت خواهند کرد.
معاویه در پاسخ حاکم مدینه نوشت: «آنان را تا رسیدن من به مدینه تحریک نکن». آن گاه پس از آن که عمره به جا آورد، رهسپار مدینه شد. چون به نزدیکى مدینه رسید، مردم به ملاقات وى شتافتند. معاویه در منطقة جُرْف، حسین بن على(علیه السلام) و ابن عباس را ملاقات کرد و ضمن برخورد نرم و ملاطفت آمیز همراه با ستایش از آنان، درباره آنان به مردم مدینه گفت که این دو نفر بزرگان پسران عبدمناف هستند. سپس حسین بن على(علیه السلام) به خانه اش و ابن عباس به مسجد رفت.50
موضع عایشه
معاویه در ابتدا با عایشه دیدار کرد و درباره جانشینى یزید به وى گفت که این مسئله به تقدیر و قضاى الهى بوده و بندگان خدا در (رد یا انتخاب) آن اختیارى ندارند! وى افزود که مردم بر این امر پیمان بسته و بیعت کرده اند و تو (اى عایشه) مى خواهى آنان پیمان خود را بشکنند؟ عایشه چون چنین شنید، دانست که معاویه به زودى این امر را به انجام خواهد رساند، از این رو به معاویه گفت: اما آن چه درباره عهدها و پیمان ها گفتى، درباره هم پیمانانت از خدا بترس، و نسبت به آنان با شتاب، رفتار و قضاوت نکن، شاید آنان تنها آن چه را که تو دوست دارى، انجام مى دهند.51سپس معاویه برخاست و بعد از سخنان دیگرى که بین او و عایشه رد و بدل شد، به محل اقامتش برگشت. آن گاه به دنبال حسین بن على(علیه السلام)، عبداللّه بن زبیر، عبداللّه بن عمر و عبدالرحمان بن ابوبکر فرستاد و در نشست هاى جداگانه به سه نفر اول گفت که همه مردم آماده بیعت هستند، جز پنج نفر از قریش که مخالفت مى کنند. به امام حسین(علیه السلام) گفت که رهبرى آن چهار نفر دیگر بر عهده توست.
این سخن را به پسر عمر و پسر زبیر نیز گفت و به هر سه نفر سفارش کرد که از این نشست و گفت و گو با کسى سخن نگویند. معاویه با این کار مى خواست هر یک گمان کند که در موضع رهبرى است و معاویه تنها براى او حساب باز کرده است. اگرچه چنین ترفندى از سوى معاویه در مورد حسین بن على(علیه السلام) اشتباه بود، اما پیداست سخنان معاویه چه تأثیرى در روحیه عبداللّه بن زبیر و عبداللّه بن عمر خواهد داشت.
امّا معاویه در دیدارش با عبدالرحمان گفت: با چه نیرو و توانى از من نافرمانى مى کنى؟ عبدالرحمان گفت: امیدوارم که این امر (فقدان قدرت و نیرو) براى من بهتر باشد. معاویه گفت: به خدا سوگند! تصمیم گرفته ام که تو را بکشم. عبدالرحمان گفت: اگر چنین کنى، خدا در دنیا تو را گرفتار خواهد ساخت و در آخرت به دوزخ در خواهد آورد. سپس عبدالرحمان از نزد معاویه بیرون رفت و معاویه در بقیه روز، به اعیان و خواص بخشش کرد و به نکوهش مردم توجهى نکرد.52
چون روز دوم فرا رسید، معاویه فرمان داد تا جایگاهش را بیارایند و خود را آراسته کرد، لباس هاى فاخر پوشید و به خود عطر زد و فرمان داد هیچ کس را حتى از نزدیکان به داخل راه ندهند. پس از آن، دنبال حسین بن على(علیه السلام) و عبداللّه بن زبیر فرستاد.
ابن عباس زودتر آمد. معاویه از او پرسش هایى کرد و ابن عباس پاسخ هایى به او داد، تا این که حسین بن على(علیه السلام) وارد شد.
معاویه وقتى حسین(علیه السلام) را دید، ایشان را در سمت راست خود نشاند و درباره حال برادر زادگانش پرسش کرد. آن حضرت او را از احوال آنان آگاه کرد و سپس ساکت شد. معاویه آغاز به سخن کرد و بعد از ستایش خدا و شهادت به وحدانیت او و رسالت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و سخن از خلافت سه خلیفه، گفت:
درباره یزید از پیش آگاهى دارید. خدا مى داند که با این کار مى خواهم درهاى اختلاف را به روى مردم ببندم و با ولیعهدى یزید، چشم ها بیدار شوند و کارها نیکو شود. درباره یزید هدفى جز این ندارم. شما دو نفر، از فضیلت خویشاوندى (با پیامبر) و از دانش و جوانمردى برخوردار هستید و من طى برخوردها و نشست و برخاست هایى که با یزید داشته ام، ویژگى هایى را در او یافته ام که در شما دو نفر و غیر شما نیافته ام. او نیز سنت شناس و قرآن خوان(!) و چنان بردبار است که سنگ سخت را نرم مى کند.
شما مى دانید که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) که داراى عصمت در رسالت بود، در جنگ سلاسل مردى53 را بر ابوبکر و عمر و دیگر اصحاب بزرگ و مهاجرانِ اولیه، مقدم داشت و او را فرمانده کرد، با آن که آن شخص نه از جهت خویشاوندى نزدیک، و نه از حیث سابقه و روش گذشته اش، هم رتبه افراد یاد شده بود، اما این مرد بر آنان فرماندهى کرد و امامت نماز آنان را کرد و غنایم را براى آنان نگه دارى کرد و چون فرمانى مى داد، هیچ کس چون و چرا نمى کرد.
رسول خدا(صلى الله علیه وآله)سرمشق نیکوى ماست. اى فرزندان عبدالمطّلب! آرام باشید، من و شما مصالح مشترک داریم و من امیدوارم که در این جلسه، سخن به انصاف گویید، زیرا هیچ کس نیست که گفته شما را برتر و با اهمیت نشمارد. بنابراین در جواب من از روى بصیرت، سخن بگویید. از خدا براى خود و شما دو نفر طلب آمرزش مى کنم.
ابن عباس خواست پاسخ معاویه را بدهد که حسین بن على(علیه السلام) به او اشاره کرد و فرمود: مراد معاویه من بودم و سهم من از اتهامات او بیشتر است. سپس امام حسین(علیه السلام) پاسخ معاویه را چنین داد:
اى معاویه، هر سخنورى درباره شخصیت و ویژگى هاى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) سخن بگوید هر چند گفتارش به درازا بکشد، ولى باز هم نمى تواند، همه صفات و ویژگى هاى ایشان را بازگو کند... سپیده صبحگاهى، سیاهى شب را رسوا کرده و نور خورشید پرتو چراغ را خیره کرده است.
تو در گفتارت راه افراط پیمودى و در خودخواهى و خودپسندیت بسیار مفاخره نمودى و در منع حقوق مسلمانان، راه بخل را پیشه کردى و آن قدر پیش تاختى که به تجاوز پرداختى و بهره اى براى حق داران باقى نگذاشتى تا آن جا که شیطان از کردارت سودى فراوان و بهره اى شایان به دست آورد.
آن چه درباره یزید گفتى که به حدّ کمال رسیده و مى تواند امت محمّد را اداره کند، دریافتم. مى خواهى با این سخنان، مردم را درباره او به اشتباه اندازى.
گویا مى خواهى درباره شخصى ناشناخته سخن گویى و یا غایبى را بستایى و از کسى که مردم درباره او چیزى نمى دانند، سخن گویى، در صورتى که یزید خود، شخصیّت و باطنش را آشکار ساخته است. اگر مى خواهى از مهارت و توانایى یزید آگاه شوى، از او درباره سگ هاى شکارى و کبوتران پیش پرواز به هنگام تاختن و مسابقه دادن بپرس و در مورد کنیزان آوازه خوان و نوازنده سؤال کن تا تو را به خوبى آگاهى داده و یارى کنند. دست از این تلاش ها بردار. چه سودى برایت دارد که خدا را با گناهان این مردم به بیشتر از آن چه خود دارا هستى، ملاقات کنى؟!
به خدا سوگند! تو پیوسته باطل و ستم و بیدادگرى را اختیار نموده اى تا آن جا که جامِ تبه کاریت لبریز شده و اکنون بین تو و مرگ، جز یک چشم بر هم نهادن فاصله نیست که پس از آن در روز رستاخیز بر عمل ماندگار خود درآیى و آن روز هرگز گریزگاهى نخواهى داشت.
این تو بودى که امر مهم خلافت را که از نیاکانمان به ارث رسیده بود، از ما بازداشتى با این که به خدا سوگند ما از رسول خدا ـ صلى اللّه علیه و آله ـ از جهت نَسَبى ارث مى بریم و تو آن را (به عنوان حجت خلافت یزید!) نزد ما آورده اى!...
تو درباره مردى که در زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از سوى آن حضرت مأموریت یافت، سخن گفتى. آرى، چنین است.
در آن زمان عمرو بن عاص از امتیاز هم نشینى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) و بیعت با وى برخوردار بود. به خدا سوگند! تا او فرمانده شد، مردم از این امر اظهار ناخشنودى کردند که چرا او بر دیگران مقدم شمرده شده است، از این رو کارهاى او را شمردند، در نتیجه، پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود:
اى گروه مهاجران! از این پس هیچ کس جز من فرمانده شما نخواهد بود. پس چگونه به آن چه رسول خدا(صلى الله علیه وآله)آن را در مهم ترین و برترین احکام نسخ کرده، استناد مى کنى، در حالى که بر نادرستى آن اتفاق و اجماع وجود دارد؟54 تو چگونه با کسى دم ساز مى شوى که حتى اطرافیانت به او ایمان ندارند و به دین دارى و خویشاوندیش اعتماد نمى کنند؟ تو مردم را رها کرده و به شخصى مسرف و فریفته روى آورده اى.
تو (با این کار) مى خواهى مردم را به اشتباه بیندازى و به گناهى وادارى که بازماندگانت در دنیا کامیاب شوند و خودت در آخرت به بدبختى بیفتى. این زیانى آشکار است... .55
معاویه به ابن عباس نگاه کرد و گفت: این گفته ها چیست؟ حتما آن چه تو مى خواهى بگویى تلخ تر و مصیبت بارتر از گفته هاى حسین است.
ابن عباس گفت: به خدا سوگند، او از خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) و یکى از اصحاب کساست و در خانه پاک به دنیا آمده است. از هدفت صرف نظر کن... .
معاویه گفت: من همیشه بردبار بوده ام و بهترین بردبارى آن است که نسبت به خویشاوندان صورت گیرد. بروید در پناه خدا.
آن گاه به دنبال عبدالرحمان بن ابى بکر،56 عبداللّه بن عمر و عبداللّه بن زبیر فرستاد. آنان آمده و نشستند. معاویه به عبداللّه بن عمر گفت:
تو همیشه مى گفتى دوست ندارى که شبى را بى آن که بیعت مورد پذیرش جماعت، بر گردنت است، به سر آورى، هر چند دنیا و آن چه در آن است، از آنِ تو باشد.
من تو را منع مى کنم از این که خواسته باشى وحدت مسلمانان را بر هم بزنى و در راه تفرقه آنان بکوشى و خون آنان را بریزى. کار یزید قضا و قدر الهى بود که انجام گرفت و مردم در این باره اختیارى ندارند. مردم بیعت شان را بر گردن شان محکم کرده و بر این امر عهدها و پیمان ها داده اند.
پسر عمر در پاسخ معاویه گفت : اى معاویه! پیش از تو خلفایى بودند و پسرانى داشتند که پسرت بهتر از آنان نیست، و آنان نظرى را که تو درباره پسرت دارى درباره پسرانشان نداشتند و در امر حکومت، علاقه و دوستى کسى را دخالت ندادند، بلکه براى زمام دارى این امت هر کس را که شایسته تر مى دانستند، برگزیدند.
این که مرا از برهم زدن وحدت مسلمانان و ریختن خونشان بر حذر مى دارى، (اگر خدا بخواهد) من چنین کارى نمى کنم، بلکه اگر مردم، هم رأى شدند، آن چه را پسندیده بود و مورد اتفاق امت محمد(صلى الله علیه وآله) بود، مى پذیرم. معاویه گفت: خدا تو را رحمت کند، تو مخالفتى ندارى.
سپس شبیه آن چه را که به پسر عمر گفته بود، به عبدالرحمان بن ابى بکر گفت. او در پاسخ گفت: به خدا سوگند! با این گستاخى که درباره کار یزید کردى، تو را به خدا وامى گذارم. قسم به کسى که جانم در دست او است، باید تعیین خلافت را به شورا واگذارى و گرنه آن را زیر و رو خواهم کرد. سپس برخاست که برود.
معاویه گوشه لباسش را گرفت و گفت: آرام باش. خدایا، او را هر طور که مى خواهى کفایت کن. آن گاه به او گفت: مبادا نظرت را براى شامیان بیان کنى، چون مى ترسم آسیبى به تو برسانند.
سپس افزون بر آن چه به ابن عمر گفته بود، به پسر زبیر گفت: تو روباه حیله گرى هستى که از این سوراخ به آن سوراخ مى روى. تو این دو نفر را تحریک کردى و به مخالفت کشاندى. پسر زبیر گفت: تو مى خواهى براى یزید بیعت بگیرى؟ اگر با او بیعت کردیم، باید از کدام یک از شما دو نفر فرمان ببریم؟ از تو یا او؟ اگر از خلافت خسته شده اى، از آن کناره بگیر و با یزید بیعت کن تا ما هم با او بیعت کنیم.
بعد از آن، سخنان زیادى بین معاویه و ابن زبیر رد و بدل شد. سرانجام معاویه آنان را مرخص کرد و سه روز از دیدار مردم خوددارى کرد و از محل اقامتش بیرون نیامد. روز چهارم از خانه خارج شد و به منادیان دستور داد تا مردم را براى یک کار عمومى در مسجد گرد آورند.
مردم اجتماع کردند و آن چند نفر نیز کنار منبر نشستند. معاویه بعد از حمد و ستایش خدا، از فضل و کمال و قرآن خواندن یزید یاد کرد، سپس گفت: اى مردم مدینه! من تصمیم گرفته ام براى یزید بیعت بگیرم و در این باره شهر و دهى نگذاشته ام که تقاضاى بیعت براى آن نفرستاده باشم.
مردم همه بیعت کرده و تسلیم شده اند و مردم مدینه بیعت خود را به تأخیر انداخته اند. (با خود) گفتم که مردم این شهر، اصل و خویش یزید هستند و کسانى هستند که بر آنان (به سبب عدم بیعت شان) هراسان نیستم. کسانى که از بیعت امتناع کردند، شایسته ترین افراد براى بیعت با یزید هستند. به خدا سوگند اگر بدانم کسى بهتر از یزید براى مسلمانان است، با او بیعت مى کردم.
در این هنگام امام حسین(علیه السلام) برخاست و فرمود: تو کسى را که بهتر از یزید از جهت پدر و مادر و شخصیت است، رها کرده اى. معاویه پرسید:
گویا خود را اراده کرده اى؟ حسین(علیه السلام) فرمود: آرى. معاویه گفت: اکنون من تو را خبر مى دهم. اما گفته تو مبنى بر این که مادرت از مادرش بهتر است، به جانم سوگند، مادرت بهتر از مادرش است، و اگر مادر تو تنها یک زن قرشى بود، برترین زن قرشى بود، تا چه رسد به این که دختر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) است و در دین و سابقه دینداریش بى همتاست. بنابراین، مادرت برتر از مادر اوست.
اما درباره پدرت، پس پدرت، پدرش (معاویه) را براى داورى به پیشگاه خدا برد و خدا به نفع پدرش و به ضرر پدرت حکم کرد! حسین(علیه السلام) فرمود: همین نادانى، تو را بس است که زندگى زود گذر دنیا را بر سراى جاویدان ترجیح مى دهى. معاویه ادامه داد:
اما این که گفتى تو شخصاً از یزید بهترى، به خدا! یزید از تو براى امت محمد بهتر است. امام حسین(علیه السلام) فرمود: این سخن تو بهتان و دروغ است. یزیدِ شراب خوار و اهل بیهودگى و هوس باز، از من بهتر است؟! معاویه گفت: از دشنام گویى به پسر عمویت دست بردار، چون اگر پیش او از تو بدگویى شود، او از تو بد نخواهد گفت. سپس رو به مردم کرد و گفت:
اى مردم! شما مى دانید که وقتى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) درگذشت، کسى را جانشین خود نکرد، پس مسلمانان چنین مصلحت دیدند که با ابوبکر بیعت کنند و بیعتى که با وى شد، بیعت هدایت (طبق موازین شرع) بود و او به قرآن و سنت عمل کرد و وقتى اجلش فرا رسید، عمر را به جانشینى خود تعیین کرد و او نیز به کتاب خدا و سنت پیامبرش عمل کرد و چون مرگش فرا رسید، تصمیم گرفت که تعیین جانشین را به شوراى شش نفره که از میان مسلمانان انتخاب کرده بود، واگذارد.
بنابراین، ابوبکر به شیوه اى عمل کرد که پیامبر(صلى الله علیه وآله) عمل نکرد و عمر به گونه اى عمل کرد که ابوبکر عمل نکرد، و هر یک به مصلحت مسلمانان چنان کردند. از این رو من چنین مصلحت دیدم که چون سابقاً اختلاف و کشمکش هایى در این خصوص بروز کرد، و باید با مردم به انصاف برخورد کرد، براى یزید بیعت بگیرم.57
پاسخ عبداللّه بن زبیر به سخنان معاویه
عبدالله، پسر زبیر در پاسخ سخنان معاویه گفت: رسول خدا(صلى الله علیه وآله) رحلت کرد و مردم را (در انتخاب جانشین بعد از خویش) به کتاب خدا واگذاشت.مسلمانان، ابوبکر را به عنوان خلیفه انتخاب کردند. سپس ابوبکر، عمر را جانشین خود کرد، در حالى که عمر از جهت نسب، از پایین ترین درجه در میان قریش برخوردار بود.
عمر نیز تعیین خلیفه را در شوراى مسلمانان قرار داد. در آن شورا، عبداللّه بن عمر نیز بود که از فرزند تو بهتر بود. پس اگر مى خواهى همانند رسول خدا(صلى الله علیه وآله) عمل کن و کار را به دست مسلمانان بسپار تا کسى را به عنوان خلیفه برگزینند و یا همچون ابوبکر یا عمر رفتار کن و خلافت را از پسرت دور کن.58
دسیسه مزورانه معاویه
معاویه از منبر پایین آمد و به مقرّش رفت و به نگهبانانش دستور داد تا حسین بن على(علیه السلام)، عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن ابى بکر را که از بیعت با وى سر باز زده بودند، نزد وى آورند. معاویه به مأموران سفارش کرد که من شامگاه با شامیان دیدار مى کنم، مردم را خبر کنید که این چند نفر با من بیعت کرده و تسلیم شده اند.اگر کسى از آنان سخنى در تکذیب یا تصدیق این خبر گفت، هنوز سخنش پایان نیافته، گردنش را بزنید. چون شب شد، معاویه از خانه بیرون رفت، در حالى که چند شخصیت یاد شده، نیز همراه وى بودند. معاویه با خنده با آنان سخن مى گفت. او به شامیان چنین وانمود کرد که از آنان خشنود است، از این رو به آنان گفت : اى مردم شام! این چند نفر بیعت کرده اند. امیرمؤمنان آنان را دعوت کرده و آنان مراتب پیروى خود را به وى ابراز داشته اند. آن چند نفر از ترس این که مبادا کشته شوند، سخنى نمى گفتند.
آن گاه گروهى از شامیان به معاویه گفتند: اى امیرمؤمنان، اگر به آنان کوچک ترین شکى دارى، اجازه بده تا گردن آنان را بزنیم. معاویه گفت: سبحان اللّه، خون قریش بر شما حلال نیست. من چیز بدى از آنان نشنیده ام، همه آنان بیعت کرده و تسلیم شده اند. آنان از من خشنود هستند و من نیز از آنان راضى هستم. سپس معاویه رهسپار مکه شد و به مردم عطایا و جوائزى را بخشید... .59
اما ابن اثیر و ابن عبد ربه صحنه بیعت اجبارى معاویه را این گونه تصویر کرده اند:
معاویه رئیس نگهبانان خود را در حضور آن چند نفر فراخواند و به او گفت : بر سر هر یک از اینان، دو مرد شمشیر به دست، برپادار و اگر یکى از آنان خواست سخنان مرا تصدیق یا تکذیب کند، آن دو مرد با شمشیرهاى شان او را بزنند. سپس همراه آنان در اجتماع مردم حاضر شد و بر فراز منبر رفت و خطاب به حاضران گفت: این افراد سروران و برگزیدگان مسلمانان هستند، کارى بى رایزنىِ آنان به فرجام نمى رسد، آنان خشنود شدند و با یزید بیعت کردند.
شما نیز با نام خدا بیعت کنید. مردم بیعت کردند، در حالى که منتظر بیعت این چند نفر بودند. آن گاه روانه مدینه شد. بعد مردم با آن چند نفر دیدار کردند و به آنان گفتند: گمان مى بردید که بیعت نمى کنید، چرا خرسند گشتید و ارمغان گرفتید و بیعت کردید؟ گفتند: به خدا بیعت نکردیم. پرسیدند: پس چرا گفتار این مرد را رد نکردید؟ گفتند : به ما نیرنگ زد و ترسیدیم که کشته شویم.60
معاویه با این شیوه مزورانه، مردم را اغفال کرد و به آنان باوراند که افراد یاد شده با همه نفوذ و جایگاه شان در بین مسلمانان، نتوانستند در مقابل طرح جانشینى یزید مقاومت کنند و سرانجام تسلیم نظر وى شدند!
با شمشیر بر سر افراد مخالف حاضر شدن و چشم دوختن بر لبان امام حسین(علیه السلام)و ابن عباس و... که با کم ترین تکانى، شمشیرها فرود آیند و با این همه گفته شود که این بیعت با مشورت این بزرگان صورت گرفته است، از این رو همگى با نام خداوند بیعت کنید! یکى از گویاترین و تکان دهنده ترین صحنه هاى سیطره و سلطنت معاویه بود و بیان گر این نکته که مشروعیت حکومت یزید بر تیغ برّان شمشیرها و سرکوب و سکوت مبتنى بود.
5. اقدامات تبلیغى و فرهنگى معاویه
معاویه براى طرح و تثبیت ولیعهدى یزید از ابزارهاى تبلیغى و فرهنگى نیز بهره برد که قابل توجه و تأمل است. چند نمونه ذیل شاهدى بر مدعاست:الف- ترویج و بهره بردارى از عقاید و باورهاى باطل
یکى از اصول سیاست بنى امیّه، ترویج و حمایت از اندیشه ها و باورهایى بود که کارهاى ضد دینى و عوام فریبانه آنان را توجیه کند. بر این اساس، معاویه براى قبولاندن جانشینى یزید به مسلمانان، از باور و اندیشه انحرافى جبرگرایى بهره بردارى لازم را برد، چنان که وقتى کسانى، همچون عایشه61 و عبداللّه بن عمر62 در این باره به معاویه اعتراض کردند، او با تمسک به همین اندیشه جبرگرایى، این امر را به قضا و قدر الهى مستند کرد تا به مردم وانمود کند که در آن هیچ اختیارى ندارند. هم چنین معاویه در ملاقاتش با شخصیت هاى با نفوذ مدینه، در حالى که از مخالفت آنان با وى در مسئله جانشینى یزید به شدت خشمگین بود، به آنان چنین گفت: «شما کارى را مى خواستید که خداوند آن را نمى خواست،63لاجرم چنان شد که خداىْ مى خواست!»64 معاویه با این شیوه، توانست برخى از افراد یاد شده را تا حدودى قانع و مجاب کند.ب ـ استخدام شاعران
معاویه در راستاى تبلیغ و ترویج ولیعهدى یزید، شاعرانى را که نظر خوشایندى نسبت به خلافت یزید نداشتند و حتى در ابتدا یا آگاهى از این جریان، در نکوهش آن اشعارى سروده بودند، به خدمت گرفت و با فرستادن کیسه هاى درهم و دینار برایشان، چنان آنان را تطمیع و هم سو و موافق کرد که نه تنها از مخالفت با جانشینى یزید دست کشیدند، بلکه در حمایت از این اقدام معاویه و نیز ستایش یزید، شعر سرودند! چنان که وقتى خبر ولیعهدى یزید به عبداللّه بن همام سلولى شاعر اهل کوفه و از مخالفان ولیعهدى یزید، رسید، در مذمت و انکار این عمل، چنین سرود:«اگر رمله یا هند را بیاورند ما به عنوان ملکه مؤمنان با آنان بیعت مى کنیم. اگر خسروى بمیرد، خسرو دیگر بپاخیزد. افسوس که کارى از ما ساخته نیست. اگر نیرویى داشتیم، چنان شما را مى زدیم که به مکه برسید و در آن جا کاسه لیسى کنید. چنان ما را خشم فراگرفته که اگر خون بنى امیه را بیاشامیم، سیراب نمى شویم. رعیت شما تباه شده اند در حالى که شما در بى خبرى و غفلت به شکار خرگوش مشغول هستید».65
اما معاویه به منظور جلب رضایت عبداللّه، ده هزار درهم براى او فرستاد. عبداللّه نیز با دریافت آن پول، این بار در ستایش یزید شعر سرود!66 هم چنین عقیبه اسدى، شاعر اهل بصره نیز ابتدا از بیعت با یزید نفرت داشت و در مذمت آن نیز شعر سرود، اما او نیز پس از دریافت ده هزار درهم در مدح یزید شعر سرود، از این رو معاویه ده هزار درهم دیگر67 به او بخشید.68
ج نمایش سیماى مذهبى و پذیرفتنى از یزید
چنان که گذشت، وقتى معاویه طى نامه اى به زیاد بن سمیه، حاکم بصره، فرمان داد تا از مردم آن سامان براى پسرش یزید بیعت بگیرد، زیاد به وى نوشت که چون بزرگان و شخصیت هاى بانفوذى، همچون حسین بن على(علیه السلام) و ابن عباس و ... در میان مردم هستند و آنان از یزید به مراتب، به خلافت شایسته ترند، مناسب است که به یزید فرمان بدهى که یک یا دو سالى به اخلاق آنان درآید تا بتوان وى را بر مردم مشتبه ساخت.69به نظر مى رسد با توجه به پیشنهاد مزبور از سوى زیاد و این که در دوران خلفا نیز رسم چنین بود که پیوسته افراد موجه و با نفوذى از طرف آنان به عنوان مسئول برگزارى مراسم حج انتخاب مى شدند، معاویه براى آن که سیماى دینى و معنوى از یزید در جامعه اسلامى ترسیم کند و به تعبیر زیاد، چهره واقعى یزید بر مردم مشتبه شود، در سال هاى 51،70 52 و 53 ق71 یزید را از طرف خود، مسئول برگزارى مراسم حج کرد تا چهره اى معنوى، مقدس و دوست داشتنى از یزید در ذهن مسلمانان نقش بربندد. یزید در این سفر، اموال زیادى بین مردم تقسیم کرد و با این کار، دل هاى مردم را خرید.72 افزون براین، معاویه به کارگزارانش نوشت که یزید را در نگاه مردم، خوب و شایسته جلوه دهند و او را بستایند.
د ـ تکیه بر شایستگى جوانان هاشمى براى خلافت
یکى از شرایط عهده دار شدن ریاست قبیله در جامعه عرب پیش از اسلام، کهنسالى بود. این باور بعد از اسلام نیز در بین مسلمان تا حدود زیادى باقى ماند،از این رو افرادى که بعد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) بر کرسى خلافت تکیه زدند، از افراد مسن بودند.دلیل بر این مدعا، گفته ابوعبیده جرّاح در همان زمان است. او یکى از علل عمده انتخاب نشدن امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به عنوان خلیفه مسلمانان، کم سن و سال بودن حضرت نسبت به دیگر رقباى خلافت مى دانست.73
به هر تقدیر، چون به دست گرفتن رهبرى جامعه اسلامى، مستلزم داشتن تجارب بسیار بود و این امر نیز با گذشت سال ها عمر به دست مى آمد، طبیعى بود که مسلمانان فردى همچون یزید را ـ صرف نظر از آلودگى هایى که داشت ـ به علت کمى سن و در نتیجه، عدم برخوردارى از تجارب ارزش مند شایسته زمام دارى جامعه اسلامى ندانند. از این رو معاویه مى بایست براى حل این مشکل نیز تدبیرى بیندیشد.
به اعتقاد برخى محققان، این که معاویه گاهى اوقات از جوانان قریش و به ویژه جوانان هاشمى ستایش و تمجید مى کرد، چنان که مى گفت: على بن حسین(علیه السلام) از همه براى خلافت شایسته تر است، (که در ظاهرستایش از فرد مخالف بود) با این انگیزه بود که مى خواست تصویر خلافت سال خوردگان را از خاطره ها بزداید و به جامعه اسلامى چنین القا کند که جوانان نیز مى توانند خلیفه مسلمانان شوند، و در نتیجه، ولیعهدى یزید را امرى عادى بپندارند.74
آن چه به نگارش آمد، گوشه هایى از فعالیت ها و کوشش هاى معاویه به منظور طرح و تثبیت جانشینى یزید در سرتاسر قلمرو حکومت اسلامى بود که مآخذ تاریخى متعرض آن شده بودند. شاید معاویه تلاش هاى دیگرى نیز در این راستا داشته که یا تاریخ موفق به ثبت آن نشده است و یا دستان تحریف گر برخى از مورخان وابسته و هم سو با مطامع حاکمان وقت، به حذف یا تحریف و وارونه نوشتن آن ها پرداخته اند.
پی نوشتها:
1 . کارشناسى ارشد تاریخ.
2 . مسعودى در این باره مى نویسد: «قال [ابوسفیان]: یا بنى امیة، تلقّفوها تلقّف الکرة، فَوَالّذى یحلِفُ به ابوسفیان مازلتُ اَرْجُوها لکم و لتصیرنَّ الى صبیانکم وراثة; ابوسفیان گفت: اى بنى امیه! به خدایى که ابوسفیان به او قسم مى خورد، من پیوسته امید داشتم خلافت به شما رسیده و میان کودکان شما موروثى شود.» (مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج2، ص 341). افزون بر این، توجه به این نکته که یکى از مواد پیمان نامةٌ صلح امام حسن(علیه السلام) با معاویه آن بود که خلافت بعد از معاویه از آنِ حسن بن على (علیه السلام) است و معاویه حق انتخاب جانشین براى خود را ندارد، روشن مى شود که احتمال چنین اقدامى از سوى معاویه دور از واقع نبوده، چندان که امام حسن(علیه السلام) را واداشته تا این ماده را به مواد دیگر پیمان نامه بیفزاید.
3. ر. ک: راضى آل یاسین، صلح الحسن (علیه السلام)، ص 259 ـ 260.
4 . ابن اعثم، اولین پیشنهاد دهنده ولیعهدى یزید را «عمروعاص» مى داند. او در این باره مى نویسد: «چون خبر شهادت امیرالمؤمنین حسن(علیه السلام) در اطراف شایع گشت و عمرو عاص شنید، به نزد معاویه آمد و گفت : اى معاویه، حسن بن على را فرمان حق رسید و عرصه خالى شد و خلافت به منازعت، تو را و فرزندان تو را مسلّم گشت. اکنون مصلحت آن است که یکى از اهل بیت خویش را ولیعهد کنى، چنان که رضایت مردمان بر آن مقرون باشد، تا بعد از تو تیمار این کار بدارد و مردمان او را متابعت نمایند تا بلکه بعد از تو خلافت در خاندان تو بماند. معاویه گفت: نیکو گفتى، در این کار اندیشه کنم و ولیعهدى که این امر خطیر را تواند به دست گرفت و از عهده برآید، نصب خواهم کرد. بعد از آن، معاویه به عمال و نواب خود چنین نوشت: اراده آن است که یزید را ولیعهد خویش گردانم و این خبر به اطراف رسید.» (الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد (چاپ اول: تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372) ص 792).
5. شعبى در این باره مى گوید: دُهات و زیرکان نیرنگ باز عرب چهار نفر بودند: معاویه، عمروعاص، زیاد و مغیره. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 19 ص 182; ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقى، البدایة و النهایة، تحقیق على شیرى (چاپ اول: بیروت، داراحیا، التراث العربى، 1408 ق) ج8، ص 53، افراد یاد شده به سرکردگى معاویه، صحنه گردان اصلى جریانات سیاسى و تاریخى روزگار خویش بودند و معاویه، از سه نفر دیگر جهت پیشبرد اهداف خویش به خوبى استفاده مى کرد.
6. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، تحقیق ابوالفداء عبدالله القاضى (چاپ دوم: بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق) ج 3، ص 349. ابن قتیبه و طبرى این جریان را به اختصار نقل کرده اند. ابن قتیبة دینورى، الامامة و السیاسة، تحقیق على شیرى (چاپ اوّل: قم، منشورات الشریف الرضى، 1371) ج 1، ص 187 و ابو جعفر محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک (چاپ پنجم: بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1409 ق)، ج 4، ص 224.
7. ابن اثیر، همان، ج 3، ص 224.
8. یا چنین گفت: او دریافت که دین ایشان در نظرشان ارزان است.
9. همان.
10. طبرى، پیشین، ج 4، ص 224 ـ 225 و ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 350 ـ 351.
11. ابن کثیر نیز گزارش عدم تمایل و مخالفت زیاد را بیان کرده است. همان، ج 8، ص 86.
12. ابن واضح یعقوبى، تاریخ الیعقوبى (بیروت، دار صادر، [بى تا]) ج 2، ص 220.
13. محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسن، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایى (چاپ اول: قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث (علیه السلام)، 1416 ق) ص 97; یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 238 ـ 239; مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 3، ص 34; ابوالقاسم على بن هبة الله (ابن عساکر) تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى (چاپ اول: بیروت، دار الفکر، 1418 ق) ج 21، ص 126 و 128. البته در این که معاویه دومین سفر حج خویش را در عصر حاکمیتش در سال 50 یا 51 ق برگزار کرد، بین مورخان اختلاف است. ر. ک: طبرى، پیشین، ج 4، ص 179; ابن عساکر، پیشین، ج 59، ص 160 و ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 142.
14. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 238; طبرى، پیشین، ج 4، ص 224 و ابن کثیر، همان، ج 8، ص 85.
15. انفال(8) آیه 75: «و اولوا الارحام بعضهم أولى ببعض فى کتاب الله».
16. یعقوبى در این باره تصریح مى کند که معاویه بعد از شهادت امام مجتبى(علیه السلام) مردم را به بیعت با یزید فراخواند که در این میان چهار نفر با بیعت مخالف کردند: حسین بن على (علیه السلام)، عبدالله بن عرم، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن ابى بکر. عبدالله بن عمر در مخالفت با جانشینى یزید گفت: اگر با کسى که با میمون ها و سگ ها بازى مى کند و شراب مى نوشد و کارهاى فسق و فجور را آشکارا انجام مى دهد، بیعت کنیم، چه عذرى در پیشگاه خداوند داریم؟ (پیشین، ج 2، ص 228).
17. ابن قتبیه دینورى، پیشین، ج 1، ص 194 ـ 196.
18. این که این جریان در چه سالى اتفاق افتاده است، بین مورخان اختلاف است، ابن اعثم (پیشین، ج 4، ص332 و ابن عبد ربّه اندلسى، العقد الفرید، تحقیق على شیرى (چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1409 ق) ج 4، ص 344) آن را در سال 55، ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 352 ـ 353، در سال 56 و مسعودى، مروج الذهب، ج 3، 35، در سال 59 ق دانسته است.
19. کنیه احنف بن قیس، ابوبحر و اسم او ضحاک است. او از بزرگان بصره و آن قدر آراسته به حلم و بردبارى بود که ضرب المثل در عرب بوده است. شیخ عباس قمى، سفینة البحار (چاپ دوم: تهران، دار الاسوة، 1416 ق) ج 2، ص 474. شیخ طوسى وى را از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) شمرده است. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، رجال الطوسى، تحقیق محمد بن جواد قیّومى (قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1415 ق) ص 26، 41، 57 و 93. در جنگ جمل چون امیر مؤمنان (علیه السلام) با شرکت وى موافقت نکرد، حضور پیدا نکرد، اما در جنگ صفین در رکاب امیر مؤمنان(علیه السلام) با معاویه جنگید. در جریان قیام مختار، او به طرفدارى از مصعب بن زبیر برخاست. احنف سرانجام در سال 67 ق در کوفه در گذشت و مصعب بر جنازه اش نماز گزارد. ابن عبدالبر قرطبى، الاستیعاب، ج 2، ص 271 ـ 272.
20. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 332; ابن عبد ربه، پیشین، ج 4، ص 345.
21. ضحاک بن قیس فهرى قرشى از بزرگان قبیله بنى فهر در روزگار خویش بود که در فتح دمشق حضور داشت و ساکن آن جا شد. در جنگ صفین فرماندهى بخشى از سپاهیان معاویه را عهده دار بود. او سمت رئیس پلیس معاویه را نیز داشت. ضحاک در سال هاى پایانى خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام)، حمله ها و غارت هاى فراوانى را در عراق فرماندهى کرد. معاویه او را به پاس خوش خدمتى هایش، در سال 53 ق (بعد از مرگ زیاد) والى کوفه کرد. بعد از کناره گرفتن معاویه از خلافت، ضحاک مردم دمشق را به بیعت با عبداللّه بن زبیر فراخواند و رویاروى مروان قرار گرفت. سرانجام چون بیعت عمومى با مروان شده بود، در محلى به نام «مرج راهط» نبردى میان سپاه ضحاک و لشکر مروان در سال 64 ق روى داد که به کشته شدن ضحاک منجر شد. (طبرى، پیشین، ج4، ص 104 و 410; مسعودى، مروج الذهب، ج 3، ص 97; ابن اثیر، اسدالغابة فى معرفة الصحابة (بیروت، دارالفکر، 1409 ق) ج2، ص 431 ـ 432.
22. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 332.
23. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 188. ابن ابى الحدید مشابه این جریان را به اختصار آورده است. او در این گزارش، تنها به سخنان عمر و بن سعید بن اشدق اشاره کرده است. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم (چاپ دوم: بیروت، دار احیا ء التراث العربى، 1387 ق) ج 17، ص 45 ـ 46.
24. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 333; پیشین، ج 4، ص 346; ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 352. اما ابن قتیبه نام این شخص را «ابو حنیف» دانسته = (همان، ج 1، ص 192) و تعبیر مسعودى در این باره «مردى از قبیله ازْد» است (همان، ج 3، ص 36).
25. ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 352.
26. بقره (2) آیه 285.
27. ابن قتیبه دینورى، پیشین، ج 1، ص 188 ـ 194. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 333 ـ 334; مسعودى، پیشین، ج 3، ص 35 ـ 36; ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج 4، ص 345 ـ 346 و ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 352 این جریان را به اختصار آورده اند.
28. مقاتل الطالبین (دوم: قم، منشورات الشریف الرضى، 1374)، ص 80 ـ 81.
29. ابو المؤید موفق بن احمد خوارزمى (اخطب خوارزم)، مقتل الحسین، تحقیق محمد السماوى (چاپ اول: قم، دار انوار الهدى، 1418 ق) ج 1، ص 198.
30. یعقوبى، همان، ج 2، ص 220.
31. ابن قتیبه دینورى، پیشین، ج 1، ص 214; ابن عساکر، پیشین، ج 8، ص 231.
32. این که محتواى این پیمان نامه چه بوده و طرفین آن چه کسانى بوده اند، مآخذ تاریخى متعرض آن نشده اند.
33. همان، ج 4، ص 344; طبرى نیز به چنین نامه اى اشاره کرده است. (پیشین، ج 4، ص 225).
34. ابومحمد احمد بن اعثم کوفى، الفتوح تحقیق على شیرى، دارالاضواء (چاپ اول: 1411 ق) ج 4، ص 334 - 335; ابن عبد ربّه، پیشین، ج 4، ص 346.
35. طبرى، تنها عزل مروان را از استاندارى مدینه بیان نموده وبه علت آن نپرداخته است (پیشین، ج 4، ص 173)، اما ابن عبد ربّه و ابن اعثم نوشته اند که چون نامه معاویه به دست مروان رسید، وى مردم مدینه را به بیعت با یزید و جلوگیرى از وقوع فتنه فراخواند. (ابن عبدریه، پیشین، ج 4، ص 346، ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 334 ـ 335).
36. ابن قتیبة، همان، ج 1، ص 197 ـ 199.
37. همان، ص 199.
38. مسعودى، همان، ج 3، ص 37.
39. احقاف (46) آیه 17: «و الذى قال لوالدیه افّ لکما».
40. چشم زاغ، ترجمه «زرقاء» است و زرقاء صفتى بوده که به مادر مروان داده اند. از آن جا که داشتن چشم زاغ، رنگ چشم رومیان بوده، عرب آن را منفورترین و مبغوض ترین رنگ چشم مى دانست. از این رو به عنوان تحقیر و اهانت به صاحب آن، این واژه را به کار مى بردند. (فخر الدین طریحى، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینى (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1367) الربع الثانى، ص 275، ماده «زرق» و مجلسى، بحار الانوار، ج 49، ص 252. ابن جوزى ذیل سخن امام حسین(علیه السلام) که به مروان فرمود: «یابن الزرقاء الداعیة الى نفسها بسوق ذى المجاز...» مى نویسد: اصمعى مى گوید: امّا گفته حسین(علیه السلام) (خطاب به مروان): اى پسر زنى که در بازار ذى المجاز، مردان را به خود فرا مى خواند...، ابن اسحاق نقل کرده است که مادر مروان، به نام «امیه» از زنان روسپى و بدکاره بود و مانند دامپزشکان، پرچم داشت که با آن شناخته مى شد و به سبب آن، «ام حبتل الزرقاء» (زن بدکاره زاغ چشم) خوانده مى شد. ابن جوزى، تذکرة الخواص، تقدیم سید محمد صادق بحر العلوم (تهران، مکتبة نینوى الحدیثة، [بى تا ]) ص 208. و مجلسى، پیشین، ج 44، ص 109 و ج 49، ص 253.
41.ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 335; ابن عبد ربه، پیشین، ج 4، ص 346 ـ 347 و ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 351 ـ 352.
42. ابن قتیبه، حاکم جدید را «سعید بن عاص» دانسته است، اما با توجه به نقل ابن عبد البر و ابن اثیر (که مروان دو بار از حکومت مدینه عزل شده است، یکى در سال 48 ق که بعد از وى سعید بن عاص تا سال 54 حاکم مدینه بوده است و دیگرى بعد از عزل سعید در سال 54 که مدتى نیز حکومت مدینه را عهده دار بوده و سپس معاویه او را عزل کرده و این بار ولید بن عتبه را به استاندارى مدینه برگزید) و نیز این نکته که اقدامات معاویه درباره جانشینى یزید از سال 53 شدت یافت، مى توان چنین نتیجه گرفت که جریان یاد شده در بار دوم عزل بوده که حاکم بعدى در این صورت، ولید بن عتبه بوده است نه سعید بن عاص.
43. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 199 ـ 200.
44. همان، ص 200 ـ 201.
45. روم (30) آیه 60.
46. ابن قتیبه دینورى، پیشین، ص 201 و با اختلاف در الفاظ. ر. ک: بلاذرى، پیشین، ج 5، ص 128 و شیخ طوسى اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّى)، تصحیح و تعلیق حسن مصطفوى (مشهد، دانشگاه مشهد [بى تا]) ص 48 ـ 49.
47. الولد للفراش و للعاهر الحجر.
48. ابن قتیبه دینورى، پیشین، ص 202 ـ 204. بلاذرى، پیشین، ج 5، ص 128 ـ 130. شیخ طوسى، پیشین، ص 49 ـ 1 و الطبرسى، الاحتجاج، تحقیق سید محمد باقر موسوى خرسان (چاپ دوم: بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1410 ق) ج 2، ص 297 ـ 298.
49. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 201 ـ 202.
50. همان ص 204 ـ 205.
51. همان، ص 205 ـ 206، اما ابن اثیر واکنش عایشه را در برابر ولیعهدى یزید چنین نوشته است: معاویه از دست حسین و یارانش به عایشه شکایت کرد. عایشه او را اندرز داد و گفت: شنیده ام که آنان را به مرگ تهدید کرده اى. معاویه گفت: اى مادر مؤمنان! آنان گرامى تر از این امر هستند، اما من و دیگران با یزید بیعت کرده ایم. آیا نظر شما آن است که بیعتى که استوار شده، بشکنم؟ عایشه گفت: با آنان به نرمى رفتار کن که به خواست خدا، به آن چه دوست دارى، گرایش یابند! معاویه گفت: چنین کنم. (پیشین، ج 3، ص 353). ابن اعثم نیز مشابه همین پاسخ را با تفصیل بیشترى آورده است ر. ک: پیشین، ج 4 ص 337.
52. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 206 ـ 207 و طبرى، پیشین، ج 4، ص 225 ـ 226. چنان که ملاحظه مى شود در دو نقل یاد شده، از دیدار معاویه با ابن عباس سخنى به میان نیامده است، هم چنان که با این که عبدالرحمان بن ابوبکر جزء افرادى که معاویه برایشان نامه نوشت، نیست، اما در دو منبع یاد شده، از وى سخن به میان آمده است.
53. منظور معاویه، عمر و بن عاص بود که پیامبر(صلى الله علیه وآله) او را فرمانده این جنگ کرد و سپس ابوبکر، عمر و ابو عبیده جراح را به کمک او فرستاد. ر. ک: عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى سقا و دیگران (چاپ اوّل: بیروت، دار احیاء التراث العربى 1415 ق) ج 4، ص 280.
54. عبارت متن چنین است: «.. بالمجمع علیه من الصواب؟». اما به نظر مى رسد تعبیر صحیح این باشد على المجمع علیه من غیر الصواب؟
55. ابن قتیبه دینورى، پیشین، ص 208 ـ 209.
56. ابن اثیر مى نویسد: صحت جریان دیدار معاویه با عبدالرحمان در صورتى است که سال مرگ عبد الرحمان بعد از سال 53 ق دانسته شود. بنابراین، اگر سال مرگ وى را سال 53 بدانیم، این جریان صحت نخواهد داشت (پیشین، ج 3، ص 335).
57. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 209 ـ 212.
58. ابن اعثم و ابن اثیر با تفاوت هایى جریان این مقالات را در مکه نوشته اند (ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 339 ـ 341 و ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 353 ـ 354). هم چنین بنا بر گزارش ابن اثیر، پیشنهاد دیدار با معاویه، از طرف این چند نفر بوده است: «معاویه چندان که خواست خدا بود، در مدینه ماند، سپس راهى مکه شد و مردم به دیدار او آمدند. آن چند نفر گفتند: با وى دیدار کنیم، شاید از آن چه از او سر زد، پشیمان شده باشد. آنان را «بطن مرّ» با او دیدار کردند...».
59. همان، ص 212 ـ 213، ابن اعثم نیز با تفاوت هایى این جریان را نقل کرده است (پیشین، 4، ص 343).
60. ابن عبد ربّه، پیشین، ج 4، ص 348 ـ 349 و ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 354 ـ 355.
61. ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 205.
62. همان، ص 210.
63. ابن اعثم، همان، ج 4، ص 336.
64. همو، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، ص 797.
65. مسعودى، پیشین، ج 3، ص 36 ـ 37:
66. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 331.
فان یأتوا برملة او بهند *** نبایعها امیرة مؤمنینا
اذا مات کسرى قام کسرى *** نعدّ ثلاثة متنافسینا
فیا لهفى لو انّ لنا أنوفا *** ولکن نقود کما عنینا
اذاً لضربتم حتى تعودوا *** بمکة تلعقون بها الخسینا
حشینا الغیظ حتى لو شربنا *** دماء بنى امیّة ما روینا
لقد ضاعت رعیتکم و انتم *** تصیدون الأرانب غافلینا
ابن اعثم، این اشعار را مفصل تر آورده است ر. ک: ج 4، ص 330 ـ 331.
67. در متن گزارش، تعبیر «فارسل معاویة ببُدرْة اخرى» آمده است که با توجه به آن که هر بُدْره (کیسه) در آن زمان شامل ده هزار درهم بوده و تعبیر «اُخرى» نیز همین معنا را تأیید مى کند، در ترجمه فارسى تعبیر به «ده هزار درهم» شد.
68. همان، ص 329 ـ 330.
69. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 220.
70. طبرى، پیشین، ج 4، ص 213.
71. ابن عساکر، پیشین، ج 21، ص 126 و ج 65، ص 406.
72. ابن اعثم، پیشین، ج 4، ص 329. مترجم کتاب الفتوح نیز در این باره مى نویسد: «یزید در آن سال [ سال شهادت امام حسن(علیه السلام) ] به زیارت مکه آمده به جهت تحصیل نام نیکو اموال بسیار در مکه و مدینه خرج نموده، دل ها به دست آورد و نام او به سخاوت و مروت در افواه افتاد.» (پیشین، ص 792).
73. چنان که وقتى او خوددارى على(علیه السلام) را از بیعت با ابوبکر دید، به حضرت گفت: اى پسرعمو، تو کم سن و سال هستى و آنان بزرگان قوم تو هستند. تو به اندازه آنان تجربه و آشنایى با امور (خلافت و اداره جامعه) را ندارى. ابوبکر از تو نیرومندتر است و کارها را از همه جوانب، بررسى و مورد نظر قرار مى دهد. پس امر خلافت را به او واگذار...(ابن قتیبه، پیشین، ج 1، ص 29).
74. سید جعفر شهیدى، تاریخ تحلیلى اسلام (چاپ بیست و یکم: تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1376) ص 174.
منبع: مرکز مطالعات شیعه
