برادران امام حسین در کربلا

تعداد برادران امام حسین(ع)

در نهضت کربلا در میان انسان‌های کمال‌خواه، وارسته و بی بدیل که راه سعادت برگزیدند و در رکاب امام زمانشان در جنگ حق علیه باطل عاشقانه جنگیدند و به شهادت رسیدند، تنی چند از پسران امیرمؤمنان(ع) بودند که در منابع تاریخی تعداد شهدای کربلا که از طرف پدر با امام حسین(ع) نسبت برادری داشتند، ۱۸ تن ذکر شده است.

آنان بدون این‌که اکراهی برای همراهی سیدالشهداء(ع) داشته باشند؛ با آگاهی از سرنوشت خویش که آن حضرت از آن خبر داده بود، همراهی حق و حقیقت را بر زندگی ذلت بار و تحت ستم بنی امیه ترجیح دادند و در عاشورای خونین به چشمه حقیقت پیوستند.

در این نوشتار به اسامی و زندگینامه مختصری از شهدای کربلا که از طرف پدر با امام حسین علیه السلام نسبت برادری داشتند اشاره می‌کنیم تا این الگوها و انسان‌های برتر، شناخته شده و به دیگران شناسانده شوند.

الف: پسران شهید علی علیه السلام از ام‌البنین علیها السلام

فرزندان علی علیه السلام که از آن بانوی مکرمه در رکاب امامشان - سیدالشهداء- به شهادت رسیدند عبارتند از:

۱- عبدالله بن علی(ع)

از وی با نام عبدالله اکبر(۱) و با کنیه ابومحمد(۲) یاد شده است. بنابر قول مشهور، نام مادرش «ام البنین» دختر حزام ذکر شده است.(۳)

بنابر گزارش‌هایی، عبدالله از برادرش عباس - که گفته شده در سن ۳۴ سالگی به شهادت رسید(۴) - هشت سال کوچکتر، اما از دیگر برادرانش بزرگ‌تر بوده است.(۵) بر این اساس او شش سال با پدر بزرگوارش زندگی کرد. درباره حضورش در کربلا و شهادتش تردید چندانی وجود ندارد؛ چنان که ابن سعد، این قتبیه، طبری، ابوالفرج، خوارزمی، شیخ طوسی و کسان بسیاری او را از شهداء قلمداد کرده‌اند.(۶)

۲- جعفر بن علی (ع)

برخی از او به ابوجعفر الاکبر تعبیر نموده(۷) و کنیه‌اش را ابوعبدالله ضبط کرده‌اند.(۸) امام علی علیه السلام به واسطه علاقه زیادی که به برادرش جعفر بن ابی طالب داشت، نام این فرزند را با او هم نام کرد.(۹) وی از برادرش عثمان که او نیز از شهدای کربلاست دو سال کوچک‌تر بوده است.(۱۰)

بسیاری از مورخان و ارباب مقاتل و تراجم، چون: یعقوبی، ابن سعد، ابوالفرج و شیخ طوسی او را از شهداء قلمداد کرده(۱۱) و شهادتش را پس از عبدالله دانسته‌اند.(۱۲)

مرحوم شیخ مفید نوشته است: غروب روز تاسوعا هنگامی که «شمر» امان نامه برای فرزندان «ام البنین» آورد، جعفر نیز همراه عباس بود و امان نامه را رد کرد.(۱۳)

۳- عثمان بن علی (ع)

مقریزی از وی با نام عثمان الاکبر(۱۴) و برخی با کنیه ابوعمرو(۱۵) یاد کرده‌اند. از علی علیه السلام روایت شده که درباره نام‌گذاری پسرش عثمان فرموده است: من او را به نام برادرم « عثمان بن مظعون» نام گذاری کردم.(۱۶)

گویند تولدش بعد از جعفر روی داد.(۱۷) برخی فاصله سنی او با عبدالله را دو سال(۱۸) و بعضی دیگر چهار سال ذکر کرده‌اند.(۱۹)

هر چند مورخانی چون مسعودی از او نام نبرده‌اند، اما در منابع معتبر دیگر، عثمان از شهدای کربلا قلمداد شده است؛ چنان که ابن سعد، ابن اعثم و طبری و ... از شهادتش خبر داده‌اند.(۲۰)

۴- عباس بن علی(ع)

از او تعبیر به عباس الاکبر(۲۱) و با کنیه ابوالفضل یاد شده است.(۲۲) مشهور سال تولدش را چهارمین روز از شعبان سال ۲۶ دانسته‌اند.(۲۳)

وی بزرگ‌ترین فرزند علی علیه السلام از ام البنین و آخرین شهید از میان برادران تنی‌اش(۲۴) و تنها فرزند آن بانوی مکرمه است که دنباله داشته و میراث برادرانش به فرزندان او رسید.(۲۵)

القاب مشهور آن حضرت: سقا، ابوقربه، قمر بنی هاشم(۲۶)، بطل العلقمی، حامل اللواء، الطیار، باب الحوائج، کبش الکتیبه گزارش شده است. مامقانی برای وی ۱۶ لقب برشمرده است.(۲۷)

وی به هنگام شهادت پدر بزرگوارش ۱۴ سال داشت، و نیز در نبرد صفین حاضر بود. اما پدر بزرگوارش به او اجازه نبرد نداد.(۲۸) او همه جا با حسین بود و هر سو که آن حضرت می‌رفت، عباس نیز روان می‌شد تا وقتی که به شهادت رسید.(۲۹)

ب: پسران شهید علی علیه السلام از دیگر زنان

5- محمد بن علی (ع)

وی معروف به محمد اصغر است.(۳۰) در نام مادر وی و نیز در این که مادرش کنیز بوده یا آزاد گزارش همسانی ندارند: کلبی، ابن سعد، طبری و شیخ طوسی مادرش را کنیز معرفی کرده و از وی نام نبرده‌اند.(۳۱) در مقابل، بلاذری در عین حال که از کنیز بودن وی سخن گفته، نامش را «ورهاء» ضبط کرده است.(۳۲)

در منابع دیگر از این بانو به عنوان آزاد یاد شده است. یعقوبی نامش را «امامه» دختر ابی العاص - نوه پیامبر صلی الله علیه و آله از دخترش زینب ذکر کرده است.(۳۳)

هر چند عده‌ای از حضور وی در کربلا سخن نگفته و در آن تردید کرده‌اند، منابع بسیاری وی را از شهدای کربلا بر شمرده‌اند، چنان که نامش هم در منابع اهل سنت و هم شیعه به عنوان «شهید» ذکر شده است.(۳۴) ابن شهر آشوب در عین حال که از حضور محمد در کربلا خبر داده، متذکر شده است که او به دلیل بیماری به شهادت نرسید.(۳۵)

۶- ابوبکر بن علی (ع)

نام اصلی او مشخص نیست: برخی نامش را عبدالله(۳۶)، عده‌ای عبیدالله(۳۷) و بعضی نیز محمد اصغر دانسته‌اند.(۳۸)

قول مشهور، نام مادرش را «لیلی» دختر مسعود نهشلی ذکر کرده‌اند.(۳۹) در مقابل برخی مادرش را ام البنین دختر حزام کلبی(۴۰) دانسته‌اند.

منابع بسیاری او را از شهداء بر شمرده‌اند(۴۱) ، با این وجود برخی، چون: طبری ابوالفرج، و ابن شهر آشوب در شهادت او تردید کرده‌اند.(۴۲)

شیخ مفید نیز نامش را در ردیف شهدای کربلا آورده، اما در شمارش اولاد علی علیه‌السلام ابوبکر را کنیه محمد اصغر دانسته است.(۴۳)

۷- ابراهیم بن علی(ع)

ابن قتیبه، ابن عبد ربه و منابع بسیاری، از حضور ابراهیم در کربلا و شهادتش خبر داده‌اند.(۴۴) بنا به نوشته ابوالفرج، در منابع انساب ذکری از وی به میان نیامده است. در عین حال او از محمد بن علی بن حمزه نقل کرده است که ابراهیم در روز «طف» به شهادت رسید. همو و برخی دیگر، مادرش را کنیز دانسته‌اند.(۴۵)

۸- عمر بن علی(ع)

برخی از او نام عمر اکبر(۴۶) و کنیه ابوالقاسم یا ابوحفص(۴۷) یاد کرده‌اند. نام مادرش نیز به اختلاف گزارش شده است.

ابن سعد و یعقوبی نام مادرش را صهبا «ام حبیب» دختر ربیعه تغلبی دانسته و آورده‌اند که این زن را خالدبن ولید در عین التمر به اسارت گرفت و به مدینه آورد، اما این که در چه سالی امیرمومنان علیه‌السلام با او ازدواج کرد اطلاعی در دست نیست.(۴۸)

برخی دیگر، نام مادرش را لیلی دختر مسعود دارمی دانسته‌اند. بلاذری نوشته است که عمر بن خطاب او را هم نام خود کرد و به او غلامی بخشید.(۴۹) فخررازی عمر را کوچکترین فرزند علی علیه السلام دانسته است.(۵۰)

در خصوص حضور وی در کربلا میان ارباب مقاتل و تراجم اتفاق نظر وجود ندارد: خوارزمی، ابن شهر آشوب، مامقانی و برخی دیگر او را از شهداء قلمداد کرده‌اند. (۵۱)

ج: شهدای منسوب به امام علی(ع)

9- عبیدالله بن علی(ع)

طبری نام مادرش را «لیلی» بنت مسعود نهشلی ذکر کرده و نوشته است که به گمان هشام بن محمد او در «طف» به شهادت رسیده است.(۵۲) ابوالفرج نیز از ابوبکر بن عبیدالله طلحی روایت کرده که وی در کربلا به شهادت رسیده، اما خود این قول را اشتباه دانسته است. وی و برخی مورخان دیگر بر این باورند که یاران مختار، عبیدالله را در روز «مزار» کشته‌اند.(۵۳)

قول مشهور، نام مادرش را «لیلی» دختر مسعود نهشلی ذکر کرده(۵۴)، اما خلیفه مادرش را «رباب» دختر امریء القیس کلبی ضبط کرده است.(۵۵)

کسانی چون خلیفه، شیخ مفید، طبری و برخی دیگر از شهادت وی خبر داده‌اند.(۵۶)

۱۰- عباس اصغر

ابن حزم و عمری نام مادرش را صهبا تغلبی، خلیفه، «لبابه» دختر عبیدالله بن عباس دانتسه‌اند.(۵۷)

در برخی منابع آمده است که او شب عاشورا در طلب آب روان شد و در شریعه فرات به قتل رسید.(۵۸)

۱۱- محمد اوسط بن علی (ع)

قول مشهور، نام مادر وی را « امامه» دختر ابی العاص (نوه دختری پیامبر صلی الله علیه و آله) دانسته است که علی علیه‌السلام به سفارش حضرت فاطمه علیها السلام با او ازدواج کرد.(۵۹)

بیشتر منابع وی را از شهدای کربلا به شمار نیاورده، اما برخی او را ملازم رکاب امام حسین علیه‌السلام دانسته‌اند که روز عاشورا پس از کسب اجازه از آن حضرت به نبرد با دشمنان پرداخت و پس از کشتن جمعی از آنها، لشکریان ابن زیاد او را احاطه و اسبش را پی نمودند و وی را به شهادت رساندند.(۶۰)

۱۲- عون بن علی (ع)

مادرش اسماء دختر عمیس خثعمی است که بسیاری از مورخان و صاحبان تراجم او را از پسران امام علی از «اسماء» دانسته‌اند.(۶۱)

بیشتر منابع درباره حضورش در کربلا سکوت کرده‌اند. با این حال، برخی از منابع - به خصوص متأخران - عون را از شهدای کربلا قلمداد کرده‌اند.

این دسته از منابع آورده‌اند که وی همراه امام حسین علیه‌السلام ار مدینه به کربلا آمد.(۶۲)

۱۳- عتیق بن علی (ع)

نام مادرش معلوم نیست، برخی مادرش را کنیز دانسته‌اند.(۶۳) افرادی چون ابن عماد خنبلی، دیاربکری، ذهبی و مظفر به شهادت او تصریح کرده‌اند.(۶۴) این در حالی است که در منابع متقدم، نامی از وی به میان نیامده است.

۱۴- جعفر الاصغر

هر چند نصی درباره شهادت او وجود ندارد؛ با این حال مظفر به گمان قوی او را از شهدای کربلا قلمداد کرده است. زیرا وی معتقد است آن تعداد از فرزندان ذکور علی علیه‌السلام که در کربلا نبوده‌اند، به عدم حضورشان اشاره شده است؛ مثلاً آمده است: محسن سقط شد و محمد بن حنفیه در مدینه ماند.(۶۵) ضمن آن که امیرمومنان فرزندی به نام جعفر الاصغر داشته است.(۶۶)

۱۵- عبدالرحمن

برخی ، به همان استدلال پیش او را از شهداء به شمار آورده‌اند.(۶۷) گفته شده مادر وی کنیز بوده، اما اطلاعات دیگری از وی ارائه نشده است.(۶۸)

۱۶- عبدالله الاصغر

نامش به عنوان شهید در برخی منابع متقدم آمده است. در اعیان الشیعه و برخی منابع دیگر نیز از وی یاد شده و آمده است که او پس از شهادت فرزندان امام حسن علیه السلام به میدان شتافت و پس از کشتن تعدادی از سپاه دشمن به دست زجر بن قیس به شهادت رسید.(۶۹)

۱۷- قاسم بن علی (ع)

ابن شهر آشوب وی را از شهدای کربلا دانسته است.

۱۸- یحیی بن علی (ع)

نام مادرش «اسماء» دختر عمیس دانسته شده است.(۷۰) برخی منابع از شهادت او در کربلا گزارش داده و آورده‌اند که سر بریده‌اش را عمیر بن حجاج کندی حمل می‌کرده است.(۷۱) در مقابل گزارش‌هایی دال بر وفات یحیی در زمان پدرش علی علیه‌السلام در برخی منابع انعکاس یافته است.(۷۲)

پی نوشت‌ها:
۱- المجدی/ ص ۱۵.
۲ - المجدی/ ص ۱۵.
۳ - الطبقات/ ج۳/ ص ۱۴.
۴- لباب الانساب/ج۱/ ص ۳۰۷.
۵- مقاتل الطالبین/ ص ۸۲.
۶ - الطبقات الکبری/ج۳/ص ۱۴؛ المعارف/ ص ۸۸؛ تاریخ طبری/ج۵ / ص ۱۵۳؛ مقاتل الطالبین/ ص ۸۲؛ و رجال طوسی/ ص ۸۶.
۷ - الطبقات الکبری /ج۳/ ص ۱۴؛ انساب الاشراف/ج۲/ ص ۴۱۲.
۸ - المجدی/ ص ۱۵.
۹ - ابصار العین / ص ۳۵.
۱۰ - همان / ص ۳۵.
۱۱ - الطبقات الکبری/ ج۳/ ص۱۴؛ تاریخ یعقوبی /ج۲/ ص ۲۱ و الاصیلی/ ص ۵۸.
۱۲ - ابن اعثم/ الفتوح / ج ۵/ ص ۲۰۷؛ تاریخ طبری/ج۵/ ص ۱۵۳.
۱۳ - الارشاد/ج۲/ ص ۸۹.
۱۴ - مقریزی/ اتعاظ الحنفاء، تحقیق جمال الدین سیال/ ص ۶.
۱۵ - المجدی/ ص ۱۵.
۱۶ - مقاتل الطالبین/ ص ۸۴.
۱۷ - ریاحین الشریعه/ج۳/ص ۲۹۲ – ۲۹۳.
۱۸ - ابصار العین/ ص ۳۴ و انصار الحسین/ ص ۶۸.
۱۹ - بحرالعلوم/ مقتل الحسین/ ص ۳۱۵.
۲۰ - الطبقات الکبری/ج۳/ ص ۱۴؛ تاریخ یعقوبی/ج۲/ ص ۲۱۳ و اخبارالطوال/ ص ۲۵۷.
۲۱ - انساب الاشراف/ج۲/ ص ۴۱۳.
۲۲ - مقاتل الطالبین/ ص ۸۴.
۲۳ - فرسان الهیجاء/ج۱/ ص ۱۸۷.
۲۴ - مقاتل الطالبین/ ص ۸۴.
۲۵ - انساب الارشراف/ج۲/ ص ۵۰۴.
۲۶ - مقاتل الطالبین/ ص ۸۴.
۲۷ - تنقیح المقال/ ج۲ / ص ۱۲۸.
۲۸ - اعیان الشیعه/ ج ۷ / ص ۴۲۹.
۲۹ - اخبار الطوال ص ۲۵۷.
۳۰ - الطبقات الکبری/ ج ۳/ ص ۱۴.
۳۱ - جمهره النسب/ ج۱ / ص ۱۳.
۳۲ - انساب الاشراف / ج۲/ ص ۴۱۳.
۳۳ - تاریخ یعقوبی /ج۲ / ص ۲۱۳.
۳۴ - الطبقات الکبری/ ج۳ / ص ۱۴.
۳۵ - مناقب / ج۴/ ص ۱۲۲.
۳۶ - ابن اعثم/ الفتوح/ ج ۵.
۳۷ - وسیله الدارین/ ص ۲۵۵.
۳۸ - التنبیه و الاشراف/ ص ۲۷۵.
۳۹ - الطبقات الکبری/ ج۳/ ص ۱۴.
۴۰ - الامامه و السیاسه / ج۲/ ص ۶.
۴۱ - تاریخ خلیفه/ ص ۱۴۵.
۴۲ - تاریخ طبری/ ج۵/ ص ۱۵۴؛ مناقب/ ج۴/ ص ۱۲۲؛ و مقاتل الطالبین/ ص ۸۶.
۴۳ - الارشاد/ ج۱/ ص ۳۵۵.
۴۴ - الامامه و السیاسه/ ج۲ / ص ۶؛ عقد الفرید/ ج۵ / ص ۱۳۶؛ مناقب/ ج۴/ ص ۱۱۲؛ و مقتل الحسین/ ج۳/ ص ۴۷.
۴۵ - مقاتل الطالبین/ ص ۷۸۷؛ الامامه و السیاسه /ج۲ / ص ۷؛ و مناقب / ج ۴/ ص ۱۲۲.
۴۶ - الطبقات الکبری/ ج۳/ ص ۱۴.
۴۷ - المجدی/ ص ۱۵.
۴۸ - الطبقات الکبری/ ج۳/ ص ۱۱۴.
۴۹ - جمل من انساب الاشراف/ ج۲/ ص ۴۱۳.
۵۰ - الشجره المبارکه/ ص ۱۸۹.
۵۱ -مقتل الحسین / ج۲/ ص ۲۸.
۵۲ -تاریخ طبری/ ج۵/ ص ۱۵۳ و ۱۵۴.
۵۳ - الطبقات الکبری/ ج۵/ ص ۸۸ و ۸۹.
۵۴ - الطبقات الکبری/ ج۵/ ص ۸۸.
۵۵ - تاریخ خلیفه/ ص ۱۴۵.
۵۶ - تاریخ خلیفه/ ص ۱۴۵؛ الارشاد/ ج۱ / ص ۳۵۴.
۵۷ - اتعاظ الحنفاء/ ص ۷.
۵۸ - وسیله الدارین / ص ۲۶۲.
۵۹ - الطبقات الکبری / ج۳/ ص ۱۴.
۶۰ - تنقیح المقال / ج۳/ ص ۸۳.
۶۱ - الطبقات الکبری/ ج۳/ ص۱۴.
۶۲ - ذخیره الدارین / ص ۱۶۶.
۶۳ - الامامه و السیاسه / ج۲ / ص ۶.
۶۴ - بطل العلقمی / ج۳ / ص ۵۳۰.
۶۵ - بطل العلقمی/ ج۳ / ص ۵۱۴.
۶۶ - المجدی / ص ۱۲.
۶۷ - بطل العلقمی /ج۳/ ص ۵۳۰ و ۵۳۱.
۶۸ - المجدی / ص ۱۲.
۶۹ - مناقب/ ج۴/ ص ۱۲۲.
۷۰ - المجدی/ ص ۱۲.
۷۱ -اسرارالشهاده / ج۳/ ص ۴۷۵.
۷۲ - لباب الانساب/ ج۱/ ص ۳۳۲.

منبع: مرکز مطالعات شیعه