مدیریت و برنامه ریزی چیست؟
دانشمندان مختلف در مورد وظایف مدیریت نظرات متفاوتی دارند. هنری فایول پنج وظیفه اساسی را در مورد مدیریت معرفی می کند: برنامه ریزی سازماندهی- هماهنگی - کنترل - رهبری اسلام برای تمامی شئونات زندگی انسان برنامه و وظیفه مشخص کرده است با مراجعه به منابع اسلامی می توان مسؤولیت ها و وظایف هشتگانه مدیریت اسلامی را برشمرد .اصطلاح مدیریت بیانگر فرآیند رهبری و هدایت همه سازمان یا بخشی از آن از طریق به کارگیری منابع سازمانی شامل انسان، سرمایه‌های مشهود و نا مشهود برای دستیابی به اهداف و رسالت سازمان، می باشد. بدیهی است هر سازمانی برای نیل به اهدافی طراحی شده و با توجه به ساختارش نیازمند نوعی مدیریت است. یکی از پیامدهای مهم در هم ریخته شدن نظام ارزشی غرب حاکم شدن مکتب اصالت نفع بر روند فعالیتهای اقتصادی و تولید است . معتقدین به این مکتب یک عمل را تا آنجا درست قلمداد می کند. که برای فرد یا افرادی بیشترین خوشی و آسایش را به بوجود اورد به بیان دیگر ملاک درستی یک عمل نتایج آن است نه شیوه انجام آن عمل.
برنامه ریزی چیست؟
برنامه ریزی عبارت است از: تفکر در کلیات و جزئیات برنامه یا تعیین و اتخاذ شیوه ها و روشهایی که ما را به بهترین نتیجه مطلوب برساند . به عبارت دیگر برنامه، هدف و خط مشی، شرح عملیات و روش اجرای عملیات در هر سازمان است . در هر برنامه ریزی مدیریتی صنعتی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و ... باید به شش سؤال پاسخ داد: ۱- چه ; ۲- چگونه ٣- کی ;4- کجاز ۵- چرا ; 6- بوسیله چه کسی ؟ از آیات و روایات بر می آید که برنامه ریزی در اسلام از اهمیت بسزایی برخوردار است . امیرالمؤمنین (علیه السلام) در زمینه برنامه ریزی می فرماید: امارات الدول انشاء الحیلة «بقای مناصب و دولتها، برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور است. برنامه ریزی مانع ندامت است و به انسان تدبیر می دهد» .
حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: التدبیر قبل العمل یؤمنک من الندم و آینده نگری قبل از شروع کار تو را از پشیمانی ایمن می سازد . برنامه ریزی حلال مشکلات است . امام على علیه السلام در این خصوص می فرماید: «من قعد عن حیلته اقامته الشدائدز کسی که چاره اندیشی را رها کند، با شداید درگیر خواهد شد . برنامه ریزی راه استفاده صحیح از امکانات را میسر می سازد. امام على علیه السلام در این باره می فرماید: التلطف فی الحیله اجدی من الوسیلة: «ظرافت و دقت در برنامه ریزی، بهتر از امکانات است». امام على علیه السلام در این باره می فرماید: «التلطف فی الحیله اجدی من الوسیلة ; ظرافت و دقت در برنامه ریزی، بهتر از امکانات است». یقینا فرد و سازمان برای رسیدن به اهداف خویش به برنامه ریزی نیاز دارند. نیاز به برنامه ریزی از این واقعیت نشات می گیرد که همه نهادها و سازمانها در محیطی متحول فعالیت می کنند .
دین اسلام برای تمامی ابعاد زندگی بشر از بدو تولد تا پایان عمر برنامه دارد : آئین ازدواج، مدتی که کودک بایستی از شیر مادر تغذیه کند ، شرایط بلوغ، عبادات ، مسائل سیاسی ، و حتى عالم بعد از مرگ را پیش بینی کرده است . بعد از آن که کلیات مسائل, شناخت مساله و مشکل برای مدیر روشن شد و به مرحله تصمیم گیری در آمد، برای تحقق بخشیدن و اجرای آن، نیاز به برنامه ریزی است. یک مدیر خوب کسی است که از قدرت برنامه ریزی بهرهی کافی داشته باشد، که آن نیز با استفاده از تجربیات شخصی و استفاده از تجارب دیگر صاحب نظران انجام می گیرد. به هر حال، بدون برنامه ریزی هرگز نباید وارد مرحله عمل شد. منتها گاه نیاز به برنامه ریزی «کوتاه مدت» است و گاه «دراز مدت» و گاه هر دو مورد برنامه ریزی نیز باید واجد شرایط زیر باشد: الف) برنامه باید دقیق و از نظر کیفی و کمی کاملا روشن باشد. ب) برنامه باید از هر گونه ابهام و کلی گویی خالی و تمام جنبه عملی و عینی داشته باشد. ج) در برنامه ریزی باید نیروهای انسانی لازم برای انجام هر کار، هزینه ها، ابزار و وسایل مورد نیاز دقیق محاسبه و برای هر مرحله و مقطع آنچه لازم است، پیش بینی گردد. د) در برنامه ریزی باید زمان بندی مورد توجه قرار گیرد. به طوری که نه وقت بیهوده تلف شود و نه حجم برنامه بیش از مقدار وقت باشد. هـ) مدیران و فرماندهان بایستی در برنامه ریزیهای خود همیشه محلی برای حوادث پیش بینی نشده و خطرات احتمالی در نظر بگیرند.
همچنان که امام صادق علیه السلام برای نشر علوم اسلامی در زمانهایی که شیعیان و شاگردان مکتب اهل بیت سخت در فشار قرار خواهند گرفت، برنامه ریزی فرمود و به یکی از دوستانش تأکید کرد: امروز که توانایی داری، این احادیث را بنویس و در میان یاران خود پخش کن. چرا که زمانی فرا می رسد مردم دسترسی جز به کتابهایشان ندارند و جباران زمان رابطه میان امام و پیروان مکتب را قطع می کنند. از این ریزه کاریهای مدیریتی در زندگی پیشوایان بزرگ اسلام فراوان است و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نیز شخصا برای تمام حرکتهای نظامی و غزوات اسلامی، تمام مسائل را دقیقا زیر نظر می گرفت و برنامه را تنظیم می نمود. در عصر ارتباطات و پیشرفت های شگرف برای کسب علم و دانش و رشد فکری و اجتماعی و معنوی و هر کاری، انسان نیاز به برنامه ریزی و تنظیم اوقات دارد، اسلام به عنوان کاملترین دین الهی که برای بشریت آمده بر مسئله برنامه ریزی تأکید و پافشاری نموده است. در ادامه حدیثی از حضرت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را نقل می کنیم: قال رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم): «یا بن مسعود: إذا عمل بعلم و عقل و إیاک أن تعمل عمل بغیر تدبیر فإنه یقول: یعنی ای پسر مسعود آنگاه که کاری انجام می دهی با آگاهی و عقل انجام بده و مبادا کاری را بدون برنامه ریزی و آگاهی انجام دهی. همانا خداوند می فرماید: مانند زنی نباشید که رشته (پشم های خود را پس از محکم تابیدن وا تابید. این حدیث اشاره به داستان زنی است از قریش بنام «رابطه» که در زمان جاهلیت از صبح تا نیمروز، خود و کنیزانش، پشمها را می تابیدند، و پس از آن دستور می داد که همه آنها را باز کنند. به همین جهت به عنوان زن احمق در میان عرب معروف شده بود . علی (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام)، و همه فرزندانش و تمامی کسانی که وصیت نامه حضرت به آنان می رسد این گونه وصیت کرد: «اوصیکما... بتقوى الله و نظم امرکم"؛ شما دو نفر را به تقوای الهی و نظم و برنامه ریزی در کارها سفارش می کنم.» مؤمن باید برنامه ریزی داشته باشدعلی (علیه السلام) فرمود: «للمؤمن ثلاث ساعات: فساعة یناجی فیها ربه و ساعه یرم معاشه و ساعه یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل؟؛ سزاوار است مؤمن را سه زمان باشد: زمانی که در آن با پروردگارش راز و نیاز کند، و زمانی که هزینه های زندگی را تأمین کند، و زمانی را به خوشی های حلال و زیبا، اختصاص دهد.» امام صادق(علیه السلام) فرمود:
ان خردمند زمانی را به اعمال میان خود و خداوند اختصاص دهد و زمانی را با خوشی های حلال سپری کند که این زمان، کمک به آن دو وقت خواهد بود.»
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
