افزون بر شناسایی حیوانات و اهمیت آنها در نظام آفرینش و حیات انسان ، معصومان علیهم السلام به آنها به گونه یک کل و به صورت یک مجموعه نگریسته اند که به خوبی از زوایای این منش و نگرش، زیست محیطانه بودن نگاه آنان و محیط زیست مدار بودن نگرششان قابل فهم است. این نگاه زیست محیط محور معصومان علیهم السلام از ابعاد گوناگون قابل بررسی و اثبات است که اهم آنها، در سه بخش قابل تقسیم است.
معصومان علیهم السلام گاهی این مسئله را از دید مکانی در نظر گرفته اند؛ بدین معنا که به مناطق و نقاطی که از لحاظ زیست محیطی بیشتر در معرض آسیب بوده اند، توجه ویژه داشته و احکام و ساز و کار خاصی را برای آن وضع کرده اند. یا با توجه به نوع جانوران از لحاظ فواید و خواص ویژه و یا برای حفظ نسل و جلوگیری از در معرض انقراض قرار گرفتن گونه خاص آنها، قوانین و مقرراتی وضع کرده اند تا ابعاد مسائل زیست محیطی در باره آنها اجرا شود و از پیامدهای منفی تعرض به محیط زیست و در خطر قرار گرفتن آن از این رهگذر، جلوگیری به عمل آید.
مناطق حفاظت شده
در روایات معصومان علیهم السلام مناطقی به عنوان مناطق حفاظت شده و اماکن ویژه از لحاظ زیست محیطی قابل شناسایی است. مهم ترین مکان از مناطق مزبور، مکه مکرمه، سپس مدینه منوره می باشد که به عنوان محل امن الهی در نظر گرفته شده است؛ محلی که در آن، افزون بر انسان، جانوران نیز امنیت داشته و کسی حق تعرض به آنها را ندارد.( محقق حلی حد حرم مدینه را از عایر تا عیر میداند که نباید درخت آن قطع گردد) (المختصر النافع، ص ۹۸).ابن سنان از ابی عبدالله علیه السلام نقل می کند که از آن حضرت در باره سخن خداوند متعال که می فرماید: (و من دخله کان آمنا ) سؤال کردم که آیا منظور خانه کعبه است یا حرم (مکه)؟ امام فرمود: هر انسانی که داخل مکه (حرم) شود و به آن پناهنده گردد از غضب الهی در امان خواهد بود، و هر چیزی از جانوران وحشی و پرندگان به آنجا پناه ببرد از تهاجم و آزار در امان خواهد بود تا خارج شود.آن حضرت در پاسخ به سؤال معاویة بن عمار از پرنده اهلی که داخل حرم شده است، می فرماید: دست بدان نزنید، زیرا خداوند فرموده است: « من دخله کان آمنا» همین طور امام در مورد شکاری که شکارچی آن را با خود در حرم ببرد و صید هنوز زنده باشد، فرمود: وقتی آن را داخل حرم نمود، نه تنها خوردن، بلکه امساک و نگهداری آن نیز بر او حرام است و باید آزادش کرد. در مورد پرنده ای که انسان در حرم با آن برخورد کند نیز می فرماید: اگر بالهایش سالم باشد باید راهش را باز کرد و متعرض نشده جمیل بن دراج نقل می کند که از ابا عبدالله علیه السلام در مورد کشتن پرستو و اذیت آن در حرم پرسیدم، فرمود:«نکشید...». (حر عاملی، همان، ج ۱۶، ص ۲۴۷ )
روایات فوق، کشتن و شکار حیوانات و پرندگان مکه را حرام اعلام می کند و هیچ فرقی در این جهت بین جانوران اهلی و وحشی گذاشته نشده است. این نکته به روشنی مکه معظمه را یک منطقه حفاظت شده و محدوده زیست محیطی ویژه معرفی میکند که به دلیل خطرهای محیط زیست و آسیب پذیری از لحاظ اکوسیستم، باید چنین احکام فوق العاده ای داشته باشد و کمترین انعطاف در این باره نشان داده نشده است. در مورد شناسایی مکه مکرمه به عنوان منطقه ویژه، یادآوری چند نکته ضروری است:
1. مکه به دلیل طبیعت کویری، خشن و خشک خود، از لحاظ زیست محیطی فقیر بوده و مقدار اندکی پوشش گیاهی، فضای سبز، آب و حیوانات و پرندگان در آن می توانند به حیات خود ادامه دهند، از این رو چنین مناطقی به طور طبیعی از لحاظ زیست محیطی نیازمند توجه ویژه و مراقبت به خصوص هستند و با مناطق ساحلی یا کوهستانی سبز، به طور اساسی متفاوت اند.
۲. قرار گرفتن مکه به عنوان حرم الهی و وجود کعبه معظمه و بیت الله الحرام در آن با مناطق مختلف پیرامون آن، که از لحاظ تقدس و انجام اعمال حج و عمره از سویی و یادآوری گذشته اسلام، و رهبران آن و فرهنگ دینی از سوی دیگر، سالانه شمار فراوانی از زائران و مشتاقان را به سوی خود جلب می کند. بنابر این، در صورت عدم توجه به مسائل زیست محیطی و نبودن مقرراتی سختگیرانه، با گذشت زمان نه چندان طولانی، شاهد فاجعه زیست محیطی خواهد گردید و در ادامه، رفت و آمد حاجیان و زائران و انجام خدمت رسانی برای آنان مشکل خواهد شد و در نتیجه، ادای مراسم دینی و مناسک اسلامی با خطر جدی روبه رو می شود.
۳. پر واضح است که نگاه محیط زیست محور به احکام منع صید و قتل جانوران در مکه مکرمه، هرگز به مفهوم نفی یا دست کم گرفتن تقدس ذاتی حرم امن الهی و ابعاد قدسی آن نیست، چنانکه این امر به مفهوم نادیده انگاشتن نکات و فلسفه های دیگر نهفته در این احکام نیز نمی باشد که در وضع چنین مقرراتی دخیل بوده است و پرداختن بدان، مجال دیگری را می طلبد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی، احکام ویژه مکه را به حضرت ابراهیم نسبت می دهد و تأکید می کند این نقطه همچنان منطقه محافظت شده تلقی شود. (اطلس سیرة الرسولالاکرم صلی الله علیه وآله وسلم ، ص ۱۳۹.)
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
