از نگاه امام علی علیه السلام ، با آنکه تربیت پذیری اصلی حاکم بر سراسر زندگی انسان است و هر انسان تا آخرین لحظه های زندگی خود، حالت تربیت پذیری و اثرپذیری دارد، اما بالاترین سطح همبستگی میان تربیت پذیری و سنین پایین وجود دارد. یعنی هرقدر سن فراگیر پایین تر باشد، تربیت پذیری او بهتر است؛ زیرا متربی و ساختار شخصیتی وی هنوز دست نخورده و بکر است. شخصیت فراگیر در سنین پایین تر شکل نیافته و نهال گونه است؛ به طوری که می توان او را به هر صورتی جهت داد. با توجه به این نگرش، می توان گفت که جوانان و نوجوانان کیفی ترین مخاطبان تربیتی در مکتب تربیتی امام على الا هستند. این پیام از این کلام ایشان برگرفته میشود که می فرمایند:
إنما قلب الحدث کالأرض الخالیه ما ألقی فیها من شیء قبلته، وبادرتک بالأدب قبل أن یقسو قلبک؛ سرزمین دل جوانان و نوجوانان بسان یک زمین خالی، شخم زده و آماده است که هرچه در آن بپاشی به سرعت می گیرد و رشد می کند. اهمیت این نکته را با طرح این پرسش پی می گیریم که اگر در مزرعه ای بخواهید نهال بکارید، اگر آن مزرعه شخم زده و خالی باشد، رشد و پرورش گیاه و نهال سریع تر است یا اگر پیش تر با کاشت گیاه دیگری اشغال شده باشد؟ روشن است که موانع یا گیاهان کاشته شده به طور طبیعی نمی گذارند بذر و نهالی که مورد توجه و هدف زارع است، خوب رشد کند. این نکته در مورد تربیت پذیری جوانان و نوجوانان نیز صادق است. نوجوانان و جوانان سریع تر، راحت تر و بدون سرمایه گذاری های کلان و دردسرآفرین تربیت پذیری دارند.
ضرورت پالایش انگیزه های آموزشی و پرورشی مربی
امام علی علیه السلام در این گفتار خود می فرمایند: فرایندی از تربیت موفق است که در آن، انگیزه های تربیتی مربی پالوده و پیراسته باشد. فراگیر همواره باید احساس کند که انگیزه مربی و آموزشگر او در این امدادرسانی، خیرخواهی و جدیت در هموارسازی روند رشد و تعالی اوست. فرزند یا متربی باید احساس کند که پدرش، مادرش با مربی اش دغدغه او را دارند و به آینده اش چشم دوخته اند و برای وی دل می سوزانند.امام على (علیه السلام) برای درک و سنجش پالایش انگیزشی مربی نشانه هایی مشخص کرده اند که به برخی از آنها با استفاده از نکته ها و نیز فضای تدوین این نامه اشاره می کنیم نخستین نشانه پالودگی انگیزشی امیر مؤمنان (علیه السلام) این است که حضرت زمانی به نوشتن این نامه اقدام می کنند که بحرانی ترین هنگام در زندگی ایشان است. ایشان از جنگ صفین برمی گردند، تلخی های جنگ توان فرسای صفین و ماجرای حکمیت در میان بوده است، هنوز هم به شهر وارد نشده اند، در منطقه ای به نام «حاضرین» حضرت به خیمهای وارد می شوند و مدتی از چشم اطرافیان دور می مانند! مگر چه امر مهم و دغدغه آفرینی برای امام پیش آمده است؟ آیا جهاد دیگری در پیش است؟ آیا امام درصدد تدارک طرح و نقشه جدیدی است؟ حضرت پس از زمانی طولانی، از خیمه بیرون می آیند و آن نامه را خطاب به فرزندشان امام مجتبی به همراه دارند. پس تربیت فرزند مهمترین دغدغه امیر مؤمنان بوده است که این همه وقت، آن هم در این موقعیت برای نوشتن نامه جهت دهنده خود به فرزندشان صرف کرده اند.
دغدغه‌های تربیتی امام علی علیه السلام در این نامه، تمام ساحتهای وجودی متربی را فراگرفته است. امروزه مربیان تعلیم و تربیت می گویند: تربیت، حتی تربیت دینی، زیرمجموعه های فراوانی دارد. تربیت دینی در ساحت احساسات و عواطف، تربیت دینی در ساحت ارزش های اخلاقی، تربیت دینی در حوزه مسائل سیاسی، اجتماعی، جنسی و.... به همین دلیل، کارشناسان تعلیم و تربیت می گویند: تربیت ممکن است ابعاد و جنبه های گوناگونی داشته باشد. تربیت گاه سیاسی است، گاه اخلاقی، زمانی عاطفی، و گاه جنسی. این مرزبندی در واقع همان ساحت بندی و قلمروگذاری فرایند عمرگستر تربیت است.
دغدغه‌های امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این نامه فراگیر، متعدد و فراوان اند و گویی به همه ساحتهای تربیتی انسان پرداخته اند. نشانه سوم اینکه امام به گونه‌ای هشدار تربیتی خود را مطرح می کنند که احساسات و عواطف متربی را تسخیر می کنند. پس از به کارگیری عبارت «یا بنی»، یعنی پس از بیان احساس مهر و دغدغه داشتن و نگران بودن برای آینده فرزندشان، می فرمایند:
وجدتک بعضى، بل وجدتک کلی، حتى کأن شیئا لو أصابک أصابنی، وکأن الموت لو أتاک أتانی؛ تو پاره تن منی، بلکه تو همه وجود منی. چنین نیست که من تو را بریده و جدا از خودم بدانم. اگر حادثه ای یا خطری متوجه تو شود، آن خطر متوجه من می شود؛ چون تو دنباله وجود من هستی. ببینید با این پل زدنها و ایجاد ارتباطات عاطفی، حضرت فرزند خود را آماده می کنند که به راحتی، پیام های تربیتی را به او منتقل کنند. آموزش ها و پرورش های دینی و غیردینی ما هنگامی اثرگذار و جهت دهنده است که مربی و آموزشگر خود را دارای دغدغه‌ای فراگیر، مهری عمیق و واقعی و انگیزهای رشد دهنده و تعالی بخش نشان دهد و در رفتار خود نیز این انگیزه را به روشنی بروز دهد.
منبع: مجموعه مقالات تربیتی، عبد الرضا ضرابی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸
