قطع درخت خرما روا نیست. از ایشان سؤال شد قطع درختان چه حکمی دارد؟ حضرت پاسخ داد: مجاز است. پرسیده شد: آیا قطع درخت سدر جایز است؟ حضرت در جواب فرمود: مانعی ندارد، ولی نباید درخت سدر در بیابان بریده شود، زیرا درخت سدر آنجا کم است. در این روایت در مقایسه با احادیث قبل به خوبی بر دو نکته تأکید شده است: الف) قطع درخت و جنگل در صورتی که با روش درست و آینده نگری و مصلحت اندیشی صورت گیرد و به مسائل زیست محیطی آسیب نرساند، اشکال ندارد.
درختان نیز از لحاظ اهمیت و کثرت در مناطق مختلف دسته بندی می شود. برای مثال، درخت خرما اهمیت و ارزشی دارد که بسیاری از درختان، حتی مثمر، آن ارزش را ندارد و درختان مثمر دارای ارزشی است که درختان غیر مثمر آن مزایا را ندارد. در مورد قطع درختان افزون بر کمیت و چگونگی پوشش منطقه، این اولویت نیز باید در نظر گرفته شود.
در محدوده حرم امن الهی، یعنی مکه، قطع درخت نیز ممنوع است، زیرا در منابع اسلامی آمده است که بر محرم، قطع هرگونه درخت تر مربوط به حرم و همین طور کندن آن جایز نیست، اما درخت خشک اشکال ندارد که حاجیان آن را قطع کنند. همین طور برای دیگران نیز کندن درختان مکه و بردن آن به جای دیگر جایز نیست و اگر چنین کنند باید به مکه برگردانند. اگر درختی را از نقطه ای از حرم به نقطه دیگر انتقال دهند، مکلف به باز گرداندن نمی شوند، هر چند در صورت تلف شدن، ضامن می باشند.
برخی محدثان و فقهای اسلامی حتی تصریح کرده اند که حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد «لا یعضد شجرها؛ درختان مکه را پی نکنید»، عام است و حتی شامل آن دسته از درختان خاردار که چه بسا نفع چندانی نداشته باشد و در مواردی به دلیل تیغ داشتن و غیره موجب اذیت باشد نیز می شود، پس چنین درختانی نیز نباید قطع شود.
فقها با استفاده از احادیث باب، گفته اند گرفتن برگ های درختان مزبور نیز جایز نیست، چون برگ درختان مانند بال های پرندگان می ماند که در مکه کندن آنها مجاز نیست. همین طور افزوده اند که عاری نمودن درختان از برگ ها به آنها آسیب می رساند و تخریب محیط زیست تلقی می شود، از این لحاظ نباید صورت بگیرد.(علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج ۷، ص365)
استفاده بهینه از نعمت‌های الهی و پرهیز از هرگونه اسراف و زیاده روی در مصرف، روی دیگر سکه حفاظت از محیط زیست و منع از تخریب آن است که در تعالیم معصومان علیهم السلام آشکارا به چشم می خورد. احادیثی از امام صادق علیه السلام نقل است که در مورد اسراف به اصحاب می فرماید: کمترین حد اسراف این است که لباس بیرون خانه را که برای حفظ آبرو میپوشی در داخل خانه نیز بپوشی و یا باقی مانده آب و غذا را که در ظرف می ماند دور بریزی یا خرما را خورده و هسته آن را دور اندازی در بعضی روایات آمده است که هنگام وضو گرفتن باید مواظب باشیم که دچار اسراف نشویم و مقدار یک مد، معادل سه چهارم لیتر آب برای وضو کفایت می کند. از این رو فقها اسراف را فراگیر دانسته و به طور کلی هر امری که به اسراف منجر شود، از نظر آنان مردود و حرام است و از این رو اسراف در مصرف آب برای اعمال عبادی را نیز باعث کراهت آنها شمردهاند، مانند اسراف در وضو گرفتن و غسل نمودن که اگر از حدود شرعی آنها تجاوز نکند، موجب کراهت آنها می شود و اگر از حدود مشخص آنکه در فقه وارد شده است، تجاوز کند، موجب بطلان وضو و غسل می شود.
اسراف در امور دیگر که شرع با تأکید آن را منع کرده عبارت است از: اسراف در لباس، زینت، منزل و حتی تجهیزات میت، از جمله غسل آن، که با موضوع محیط زیست در ارتباط بوده و دیدگاه اسلام و رهبران آن را در مورد رعایت بهداشت محیط و خودداری از آلودگی آن حتی از طریق امور فوق نشان می دهد.
طبیعی است همانگونه که فقها تصریح نمودهاند، حرمت اسراف از دیدگاه اسلام به صورت یک قاعده عام و کلی طرح شده است و تمام موارد، از جمله اسراف در مصرف سوخت در منازل، نانوایی ها، اتومبیل ها و محل های کار را نیز در بر میگیرد که به نوبه خود انواع دود، زباله و آلایندگی های مختلف را در پی دارد و خودداری از اسراف در موارد فوق می تواند بر حفاظت از محیط زیست یاری رساند. هم چنین حرمت آلودگی محیط از جهات دیگر چون ضرر به انسان، حیوان، فضای سبز و... از طریق ایجاد دود، زباله و سایر آلودگی های اضافی نیز مطرح است و فقها در برخی موارد چنان بر ممنوعیت شدید اسراف پای فشرده اند که مرتکبان آن را نه تنها در آخرت پاسخگو و دارای کیفر شمرده اند، بلکه آن را باعث ضمانت متخلف و پیگرد قانونی وی دانسته اند.
چنان که از زندگی خانوادگی پیامبر و امامان معصوم لال به دست می آید آنان برای افراد بالغ خانواده اتاق مستقل می ساختند و هر یک از زنان و دختران آنان اتاق جداگانه و لوازم زندگی مستقل داشتند. روشن است که داشتن اتاق مستقل برای افراد بالغ خانواده بر رعایت بهداشت و حفظ نظافت و تلطیف فضای زیستی منازل کمک فراوان نموده، بر بهداشت روان و حفظ محیط زیست مدد می رساند.
ایجاد باغچه در اطراف منازل و استفاده از فضای آن برای امور مختلف، از جمله آموزش فرزندان و خدام خویش، از دیگر اقدام های مهم آنان بود که تفصیل آن در سیره معصومان علیهم السلام در مورد طبیعت (ایجاد فضای سبز و زراعت و غرس) خواهد آمد.
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
