جایگاه دعای معرفت در دوران غیبت

آموزش دعا توسط امام صادق علیه السلام به زراره

امام صادق علیه السلام، براى یکى از بزرگ ترین شاگردان خود، زُراره، دشوارى هاى زمان غیبتِ امام را برشمرده و به او دعایى را آموزش داده تا با خواندن مداوم آن، از تردیدها رهایى یابد. [1]

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام این دعا را به زراره اینگونه آموزش دادند: "اللّهُمَّ عَرِّفنِی نَفسَکَ فَإنَّکَ إنْ لَم تُعَرِّفنِی نَفسَکَ لَم أعرِف نَبِیَّکَ! اللّهُمَّ عَرِّفنِی رَسولَکَ فَإنَّکَ إنْ لَم تُعَرِّفنِی رَسولَکَ لَم أعرِفْ حُجَّتَکَ! اللّهُمَّ عَرِّفنِی حُجَّتَکَ فَإنَّکَ إنْ لَم تُعَرِّفنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَن دِینِی!"، "خدایا! خود را به من بشناسان؛ که اگر تو خود را به من نشناسانى، پیامبرت را نخواهم شناخت. خدایا! رسول خود را به من بشناسان؛ که اگر رسول خود را به من نشناسانى، حجّت تو را نخواهم شناخت. خدایا! حجّت خود را به من بشناسان؛ که اگر حجّت خود را به من نشناسانى، از دینت، به کژ راهه خواهم افتاد". [2]

۱. در این حدیث شریف سه معرفت ذکر شده است: معرفت خدا، معرفت پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم)، معرفت حجت.

۲. هر سه بخش این دعا با "اللّهم" آغاز می شود، این می تواند نشانگر اهمیت و جایگاه والای این دعا باشد.

۳. انسان برای دریافت هر سه معرفت با گفتن "اللّهم"، از خداوند متعال درخواست معرفت می کند، این بیانگر آن است که فقط خداوند متعال قادر به اعطای این سه معرفت به انسان است.

۴. مرحوم آیة اللّه میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، بر خواندن مداوم این دعا پس از تمام نمازها، تأکید مى کرده است. [3]
 

ضرورت کسب سه معرفت برای انسان

انسان به هر درجه ای از علم دست یابد و درمیان مردم معروف شود، اما اگر دارای این سه معرفت به ترتیب ذکر شده در دعا نباشد، او دچار ضلالت و گمراهی است. شخصی که از دین روگردان و گمراه است چگونه می تواند دیگران را هدایت کند؟ و به کدام سمت هدایت می کند؟ درحالیکه خود او به کژ راهه می رود! آری او مردم را در گمراهی بیشتر فرو می برد و با هر سخن خود به گمراهی دیگران می افزاید، زیرا او این سه معرفت را به دست نیاورده است لذا او چه کسی را به مردم معرفی می کند و می شناساند؟! آیا او معرفت به حجت الهی حضرت امام زمان (عجّل الله تعالیٰ فرجه الشریف) دارد و حضرت را دوازدهمین خلیفه و جانشین پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می داند و آن حضرت را امام وقت می داند؟ آیا او مراجع تقلید را نائب عام امام (ع) می داند؟
 

ارتباط سه معرفت با یکدیگر

اولین معرفت، معرفت و شناخت خداست و سلسله معرفت بر معرفت الهی به پایان نمی رسد، بلکه پس از معرفت خدا لازم است انسان معرفت پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و سپس معرفت حجت خدا را کسب کند. بنابراین این معرفت ها، از معرفت خداوند شروع می شود و به معرفت حجت خدا می رسد.

هر کدام از این معرفت ها اثر جداگانه ای دارد و خود اثرِ هر یک از معرفت ها نیز اثر دیگری دارد که در نتیجه آن، اثر عدم معرفت نسبت به خداوند، عدم معرفت نسبت به پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است، اثر عدم معرفت نسبت به رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم)، عدم معرفت نسبت به حجت خداست و اثر عدم معرفت نسبت به حجت خدا گمراه شدن از دین است.

انسان اگر معرفت دوم و سوم را کسب نکند، از دو طرف دچار اثر منفی خواهد شد، هم قبل از آن دو و هم بعد از آن دو. به این صورت که اگر معرفت نسبت به رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) کسب نکند این نشانگر آن است که او معرفت نسبت به خداوند متعال را کسب نکرده است و اگر معرفت نسبت به حجت خدا را به دست نیاورد، این نشانه آن است که او معرفت نسبت به خداوند متعال و پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) را نیز کسب نکرده است و همچنین از دین گمراه است.
 

رابطه دین و معرفت الهی

حدیث مورد بحث از معرفت خدا آغاز شده است و پس از معرفت پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و حجت خدا به دین منتهی می شود. اللّهُمَّ عَرِّفنِی نَفسَکَ... فَإنَّکَ إنْ لَم تُعَرِّفنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَن دِینِی.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: "اَوّلُ الدّینِ مَعْرِفَتُه"، "آغاز دین معرفت خداست".[4] بنابراین اینگونه نیست که انسان از هر جایی آغاز کند متدیّن خواهد شد، بلکه او باید از معرفت خدا شروع کند، سپس معرفت پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و پس از آن معرفت حجت را کسب کند. هنگامی که انسان این سه معرفت را کسب کند آنگاه می تواند به دینداری برسد، نه آنکه تعدادی اعمال خوب انجام دهد و بپندارد که پایبند به دین است، بلکه او باید به ترتیب این سه معرفت را کسب کند تا انسانی متدیّن شود، زیرا آغاز دین معرفت خداست.
 

رابطه سه معرفت و حفاظت از دین خود

حدیث مورد بحث از معرفت خدا شروع می شود و به دین ختم می شود، لذا با توجه به این حدیث، آخرین اثر معرفت خدا حفظ دین انسان است. انسان برای حفظ دین خود نیازمند همه این سه معرفت است و اگر از میان این سه معرفت حتی یک معرفت هم کم باشد انسان از دین گمراه خواهد شد.

حفاظت از دین خود و نجات از گمراهی، مستقیماً مرتبط با معرفت نسبت به حجت خداست، این دلیل بر این مطلب است که معرفت حجت به قدری ضروری و مهم است که در صورت فقدان آن انسان از دین گمراه خواهد شد.

حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) می فرمایند: "الدّینُ یَعْصِمُ"، "دین (انسان را) حفظ می کند".[5] انسان جهت فراهم کردن حفاظت و امنیت برای خود چقدر تلاش و کوشش می کند و رنج و زحمت های گوناگون را متحمل می شود، اما غافل از اینکه فقط به وسیله دین می توان حفاظت و امنیت واقعی را فراهم ساخت و چون دین نزد خداوند متعال، فقط دین اسلام است، لذا با تسلیم شدن فقط در برابر دین اسلام و عمل به آموزه های اسلامی می توان حفاظت دنیوی و اخروی خود را تامین کرد.

چگونه انسان می تواند دین خود را حفظ کند؟ به وسیله معرفت نسبت به خداوند متعال و معرفت نسبت به پیامبر خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) و معرفت نسبت به حجت خدا.