نامگذاری
این سوره مبارکه به نام «توحید» و «اخلاص» موسوم است از آن جهت که در آن وحدانیت پروردگار و یگانگی او آن‌چنان توصیف شده که نیازی به اضافه ندارد و در نتیجه، حکایت از خالص کردن عبادت و نیایش برای اوست و هر کس بدین اعتقاد و اقرار تمسّک جوید، مؤمنی با اخلاص خواهد بود.نام دیگر این سورهی مبارکه «اساس» است[١] که پیامبر(صلی اله علیه و آله) فرمود:
«اُسِّسَتِ السَّمـاواتُ السَّبعُ وَ الأرَضُـونَ السَّبعُ عَلی قُـلْ هُـوَ اللَّهُ أحَدٌ» بنای آسمان‌های هفتگانه و زمین‌های هفتگانه بر اساس «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» نهاده شده است یعنی آفرینش آن‌ها دلالت بر توحید و معرفت صفات خدای سبحان می‌باشد.
دیگر از نام‌های این سورهی مبارکه «مُقَشْقِشَۀ» یعنی پاک‌کننده می‌باشد و آن را با سورهی «کافرون» (مُقَشْقِشَتان) می‌نامند زیرا این دو، انسان را از شرک و نفاق پاک و به دور نگه می‌دارند.[٢]
نام‌های دیگری دارد به تناسب سوره: یکی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» و دیگری «صَمَد».
و نیز نام دیگر آن «نِسْبَۀُالرَّبِّ» است یعنی نَسَب پروردگار، چنان که در خبر آمده هر چیزی نَسَبی دارد و سورهی اخلاص نسب پروردگار است.
فضائل و خواص
پیامبر گرامی اسلام(صلی اله علیه و آله) میفرماید: کسی که این سوره را بخواند و بدان توجّه کند خداوند وی را دوست می‌دارد و کسی که خدا او را دوست بدارد، اهل سعادت و نجات خواهد بود.[٣]و هر کس آن را به جهت تعظیم و بزرگداشت تلاوت کند خداوند او را از عذاب دوزخ ایمن می‌نماید.[٤]
و نیز فرمود: هر کس آن را در قبرستان یازده مرتبه بخواند و ثوابش را هدیه‌ی اموات نماید به تعداد آن اموات به او ثواب و پاداش داده می‌شود، و این سورهی مبارکه خود حرز و ایمنی از هرگونه آفت و خطر می‌باشد.[٥]
همچنین در حدیثی از حضرتش آمده است: هر کس این سوره را قرائت کند چنان است که یک‌سوم قرآن را خوانده و به عدد هر یک از کسانی که به خدا و ملائکه و کتاب‌ها و رسولان او و روز معاد ایمان آورده‌اند، برایش حسنه نوشته می‌شود.[٦]
و کسی که سه مرتبه آن را بخواند مانند کسی است که یک ختم قرآن کرده باشد.[٧]
و نیز میفرماید: آن کس که این سوره را بخواند رحمت خداوند وی را احاطه می‌کند و خدای تعالی با رحمت بر او نظر می‌نماید و هر گونه خواسته‌ای که دارد، خداوند متعال وی را ارزانی می‌دارد.[٨]
و حضرت امام باقر(علیه السلام) از رسول اکرم(صلی اله علیه و آله) نقل می‌کند که به امیرالؤمنین(علیه السلام) فرمود: یا علی! تو نمونه‌ی سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» هستی، هر کس آن را یک بار بخواند یک‌سوم قرآن را خوانده و اگر دوبار بخواند دوسوم قرآن و اگر سه‌بار بخواند تمامی قرآن را ختم کرده، و نیز هر کس تو را تنها قلباً دوست بدارد ثواب (اعمال) یک‌سوم امّت را دارد و اگر قلباً تو را دوست بدارد و با زبان تو را یاری کند ثواب دوسوم و اگر قلباً تو را دوست بدارد و با زبان یاری نماید و با جوارح و اسلحه تو را نصرت دهد ثواب تمامی این امّت را خواهد داشت.[٩]
و در حدیثی مولی امیرالمؤمنین(علیه السلام) میفرماید: هر کس بعد از نماز صبح یازده مرتبه سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند در آن روز گناه نمی‌کند و شیطان را ذلیل و منکوب خواهد نمود.[١٠]
و از حضرت ختمی نبوّت(صلی اله علیه و آله) روایت است: هرگاه یکی از شما وارد خانه شدید اگر داخل خانه کسی بود بر خانواده‌ی خود سلام کنید و بگوئید: «السَّلامُ عَلَیکُم» و اگر کسی نبود بگوئید: «اَلسَّلامُ عَلَینا مِنْ رَبِّنا» آنگاه سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخوانید که باعث نفی فقر و فراخی معیشت می‌گردد.[١١]
و در «عُدّۀُ‌الدّاعی» است که امام صادق(علیه السلام) میفرماید: کسی که یک شبانه‌روز بر او بگذرد و نمازهای پنج‌گانه را بخواند و در آن «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را نخواند به او گفته می‌شود: ای بنده‌ی خدا، تو از نمازگزاران نیستی![١٢]
و نیز میفرماید: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد خواندن سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بعد از هر نماز ترک نمی‌کند چرا که هر کس آن را بخواند خداوند خیر دنیا و آخرت را برایش جمع می‌نماید و خود و پدر و مادر و فرزندان‌شان را می‌آمرزد.[١٣]
و حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در یک روایتی میفرماید: هر کس دوست دارد همانند طلای ناب و خالص از هر گونه آلودگی پاکیزه از گناهان و بدون هیچ‌گونه مظالم عباد از دنیا برود، بعد از نمازهای پنج‌گانه یومیّه سورهی مبارکه‌ی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را دوازده مرتبه بخواند سپس دست‌ها را به دعا بردارد و بگوید:
«اَللّهُمَّ اِنِّی اَسْألُکَ بِاسْمِکَ المَکْنُونِ المَخْزُونِ الطّاهِرِ الطُّهرِ المُبارَکِ وَ اَسْألُکَ بِاسْمِکَ العَظِیمِ وَ سُلطانِکَ القَدِیمِ أنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ یَا واهِبَ العَطایا، یَا مُطلِقَ الاُسَاری، یا فَکّاکَ الرِّقابِ مِنَ النَّارِ اَسْألُکَ أنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُعْتِقَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أنْ تُخْرِجَنِی مِنَ الدُّنیا آمِناً وَ أنْ تُدْخِلَنِی الجَنّۀَ سَالِماً وَ أنْ تَجْعَلَ دُعائِی اَوَّلَهُ فَلاحاً وَ اَوْسَطَهُ نَجاحاً وَ آخِرَهُ صَلاحاً اِنَّکَ أنْتَ عَلَّامُ الغُیُوبِ».[١٤]
و امام ششم(علیه السلام) میفرماید: زمانی که رسول خدا(صلی اله علیه و آله) بر جنازه‌ی سعد بن معاذ نماز گزارد، فرمود: نود هزار فرشته که در میان آن‌ها جبرئیل نیز بود بر جنازه‌ی او نماز گزاردند، من از جبرئیل پرسیدم: او به خاطر کدام عمل، مستحقّ نماز گزاردن شما شد؟ گفت: به خاطر تلاوت «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» در حال نشستن و ایستادن و پیاده و رفت و آمد و در همه‌ی حالات.[١٥]
و در خبر است : کسی که در دو رکعت نخستین نماز شب در هر رکعت بعد از حمد سی مرتبه «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند هیچ گناهی بر او باقی نمی‌ماند.[١٦]
و در حدیثی حضرت امام صادق(علیه السلام) میفرماید: هر کس سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را یک مرتبه قرائت کند مانند کسی است که یک‌سوم قرآن و یک‌سوم تورات و یک‌سوم انجیل و یک سوم زبور را خوانده باشد.[١٧]
و در خبر دیگری میفرماید: کسی که یک هفته بر او بگذرد و در آن «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را نخواند و بمیرد بر دین و مسلک ابولهب خواهد بود![١٨]
و نیز در «عُدّۀ‌الدّاعی» از حضرتش روایت می‌کند: کسی که این سورهی مبارکه را در حین خروج از منزل ده مرتبه بخواند در حفظ و حراست خداوند متعال خواهد بود تا زمانی که به منزل مراجعت نماید.[١٩]
و حضرت امام باقر(علیه السلام) در روایتی میفرماید: کسی که در نماز وِتر خود «مُعَوّذَتَین» و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند به او خطاب می‌شود: ای بنده‌ی خدا، مژده باد تو را که خدا نماز وترت را قبول کرد.[٢٠]
و از حضرت امام کاظم(علیه السلام) مروی است: کسی که می‌خواهد نزد زمامدار سرکش و ستمگر برود و از او خوف و هراسی داشته باشد سورهی مبارکه‌ی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را در پیشرو و پشتسر و طرفراست و طرفچپ بخواند حق‌تعالی شرّ آن حاکم را از او دفع و خیر وی را نصیبش میفرماید.[٢١]
و حضرت امام صادق(علیه السلام) در روایتی می فرماید: با خواندن «بِسم‌اللّه» و نیز با خواندن سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» به طرف راست و چپ و پیشرو و پشتسر و بالای سر و زیر قدم‌هایت خود را از شرّ مردم حفظ کن، و هرگاه خواستی بر حاکم یا ظالمی وارد شوی و حاجتی داری هنگامی که او را دیدی سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را سه مرتبه بخوان و در هر مرتبه یک انگشت از دست چپ را گره کن و تا زمانی که از نزد او بیرون نرفتی آن‌ها را باز مکن (که خواسته‌ی تو ان‌شاء‌الله برآورده می‌گردد).[٢٢]
و از حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) منقول است: کسی که «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را هنگامی که به خوابگاه خود می‌رود سه مرتبه قرائت کند حق‌تعالی بر او پنجاه هزار فرشته موکّل میفرماید که وی را در آن شب حراست و پاسداری نمایند.[٢٣]
و رسول خدا(صلی اله علیه و آله) میفرماید: کسی که در وقت غذا خوردن فراموش کرده باشد «بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» بگوید، پس از اتمام عذا سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند.[٢٤]
همچنین فرمود: کسی که در بیماری موت سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند از فشار قبر و عذاب قبر ایمن خواهد بود و فرشتگان در روز قیامت وی را بر دست‌های خود حمل کرده و از صراط عبور نموده وارد بهشت می‌نمایند.[٢٥]
و نیز حضرتش در یک حدیث طولانی میفرماید: من خوف داشتم که عذاب الهی در شب یا روز (بر این امّت) فرود خواهد آمد تا این که جبرئیل نازل شد و سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را آورد، آنجا یقین کردم که خداوند امّت مرا بعد از نزول این سوره عذاب نخواهد کرد... خوشا به حال کسی که آن را تلاوت نماید... تلاوت این سوره باعث نجات از جهنّم است و کسی که آن را بخواند هزار هزار فرشته گواهان او خواهند بود... تا آخر حدیث که طولانی است و بسیار پر محتوا. هر که خواهان است بدان مراجعه نماید.[٢٦]
همچنین پیامبر گرامی(صلی اله علیه و آله) در حدیثی میفرمایند: هر کس سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را هر روز دویست مرتبه بخواند خداوند به او یک هزار و پانصد حسنه پاداش می‌دهد و گناهان پنجاه ساله‌ی او را ـ به جز حق‌النّاس ـ می‌آمرزد.[٢٧]
و در خبری دیگر حضرتش میفرماید: کسی که بعد از نماز جمعه سوره‌های «توحید» و «فلق» و «ناس» را هفت مرتبه بخواند، خداوند او را از بدی‌ها و ناگواری‌های آن هفته تا جمعه‌ی دیگر محفوظ می‌دارد.[٢٨]
و در یک خبر آمده است که رسول خدا(صلی اله علیه و آله) هر شب که به رختخواب می‌رفت، دست‌های خود را می‌گشود و در آن می‌دمید آنگاه سوره‌های «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ»، «قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و «قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» را می‌خواند و سپس دست‌های خود را بر سروصورت و تا آنجائی که دست به اعضای بدن می‌رسید بر آن می‌کشید و این عمل را سه مرتبه تکرار می‌فرمود.[٢٩]
و نیز از حضرتش مروی است: هر کس بعد از نماز جمعه سوره‌های «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» و «معوّذتین» را هفت مرتبه بخواند تا جمعه‌ی دیگر به یاری حق‌تعالی از هرگونه حادثه و ناگواری در امان خواهد بود.[٣٠]
و در «زادالمتّقین» است جهت گرفتن حاجت، مدّت هفت روز بعد از نماز صبح پیش از آن که با کسی سخن بگوید هر روز صد مرتبه سورهی توحید را با خضوع و خشوع بخواند حاجتش به یاری حق برآورده می‌گردد.[٣١]
و حضرت امام صادق(علیه السلام) میفرماید: چنانچه زندانی آن را هزار بار بخواند بر او گشایش می‌یابد و هر کس در هر کار سخت و مشقّت‌بار این سورهی مبارکه را هزار بار بخواند از آن رهائی خواهد یافت.[٣٢]
همچنین کسی که آن را هزار بار تلاوت نماید نمی میرد تا جایگاه خود را در بهشت ببیند.[٣٣]
و هر کس آن را در تعقیب هر نماز واجب قرائت کند خداوند خیر دنیا و آخرت را به او عطا میفرماید و او والدین و فرزندان ایشان را می آمرزد.[٣٤]
همچنین از حضرتش مروی است: هر کس در وقت خواب یازده مرتبه سورهی توحید را بخواند، خانه‌ی او و خانه‌های اطراف او در امن و امان خواهند بود.[٣٥]
و از رسول خدا(صلی اله علیه و آله) روایت است: کسی که در عمرش ده هزار بار با نیّت پاک در ماه رجب سورهی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَدٌ» را بخواند روز قیامت بیاید در حالی که از گناهانش بیرون شده همانند روزی که از مادر زاده شده است و هفتاد مَلَک به پیشواز وی می‌آیند و او را به بهشت مژدگانی می‌دهند.[٣٦]
و سیّد بن طاووس نقل کرده: هر کس در روز جمعه‌ی ماه رجب صد بار سورهی توحید را بخواند برایش در قیامت نوری خواهد بود که او را تا بهشت شتابان رهنمون می‌گردد.[٣٧]
و درباره‌ی اثر «چهار قُل»، حضرت امام حسن عسگری(علیه السلام) میفرماید: جهت دفع کلّیه‌ی دشمنان و برآورده شدن حاجات بعد از نماز صبح بلافاصله و پیش از تکلّم با کسی سوره‌های «کافرون»، «توحید» و «معوّذتین» قرائت کند و بعد از آن بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یا مالِکَ الرِّقابِ وَ یا هازِمَ الاَحزابِ وَ یا مُفَتِّحَ الاَبْوابِ وَ یا مُسَبِّبَ الاَسْبابِ سَبِّبْ لَنَا سَبَباً لانَسْتَطِیعُ لَهُ طَلَباً بِحَقِّ لا اِلهَ اِلَّا اللّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ(صلی اله علیه و آله) عَلِیٌّ وَلِیُّ الله» و چون به جمله‌ی «سَبِّبْ لَنَا» رسید حاجت خود را یاد کند به یاری حق‌تعالی برآورده می‌گردد.[٣٨]
و در خبری، جابر از رسول خدا(صلی اله علیه و آله) روایت می‌کند که حضرتش فرمودند: کسی که هر روز سورهی «توحید» را پنجاه بار بخواند در روز قیامت او را ندا می‌دهند: از قبر برخیز ای مدح‌کننده‌ی خدا و داخل بهشت شو.[٣٩]
و حضرت امیر(علیه السلام) از حضرت ختمی نبوّت(صلی اله علیه و آله) روایت می‌کند: کسی که آماده‌ی سفر است، دست‌ها را بر چهارچوب درِ منزلش بگذارد و یازده مرتبه سورهی توحید را بخواند، خداوند متعال نگهبان او خواهد بود تا مراجعت نماید.[٤٠]
و نیز هرگاه کسی لباس نوینی به تن کند وضو بگیرد و دو رکعت نماز به جای آورد و در هر رکعت بعد از حمد «آیۀ‌الکرسی» و سوره‌های «توحید» و «قدر» را بخواند و بعد از نماز حمد و سپاس خدا را به جای آورد که تن او را پوشانده و در میان مردم وی را زینت بخشیده است و بسیار بگوید: «لا حَولَ وَ لا قُوَّۀَ اِلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظِیمِ»، با این عمل ان‌شاء‌الله در آن لباس مرتکب گناه نخواهد شد و به تعداد هر رشته و نخی که در آن لباس باشد خداوند مَلَکی را می‌آفریند که خدا را تقدیس کنند و برای وی طلب رحمت و مغفرت نمایند.[٤١]
و از رسول اکرم(صلی اله علیه و آله) مروی است: کسی که چشم‌درد دارد پنجاه و دو بار این سورهی مبارکه را بخواند و هر دو بار یک «بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» بگوید و بر دست خود بدمد و بر چشم خود بمالد به یاری حق بهبود می‌یابد.[٤٢]
و از مرحوم سیّد علیخان در «الکَلِمُ‌الطّیِّب» نقل است: جهت روا شدن حاجات و دفع بلیّات، سورهی مبارکه‌ی «توحید» را هفتاد و یک بار بخوانند و در بین آن تکلّم نکنند به یاری حق‌تعالی به مراد می‌رسند و این عمل به تجربه رسیده است.[٤٣]
و در دیگر خواص آن آمده است: جهت تحصیل صفت «اخلاص» بر تلاوت این سورهی مبارکه باید مداومت نمود.[٤٤]
پی‌نوشت‌ها
[١]. ختوم و اذکار ج ١ ص ١٩٠.
[٢]. تَقَشْقَشَ‌المَریضُ: یعنی بیمار بهبود یافت.
[٣]. مجمع‌البیان، ثواب‌الاعمال ص ٢٨٥.
[٤]. مجمع‌البیان، ثواب‌الاعمال ص ٢٨٥.
[٥]. مجمع‌البیان، ثواب‌الاعمال ص ٢٨٥.
[٦]. مجمع‌البیان، منهاج ص ٤٤٣.
[٧]. امالی صدوق ص ١١٥.
[٨]. خواص‌الآیات ص ١٦٧.
[٩]. امالی صدوق ص ٢٢.
[١٠]. تفسیر نورالثقلین، ثواب‌الاعمال ص ٢٨٩.
[١١]. تفسیر برهان.
[١٢]. تفسیر نورالثقلین.
[١٣]. تفسیر برهان.
[١٤]. وسائل ج ٤ ص ١٠٥٦، تفسیر نورالثقلین.
[١٥]. امالی صدوق ص ٢٣٨، بحار ج ٩٢ ص ٣٤٦.
[١٦]. باقیات‌الصالحات ص ١٤١.
[١٧]. لثالی‌الاخبار ج ٣ ص ٣٥٣، تفسیر برهان.
[١٨]. ثواب‌الاعمال ص ٢٨٧.
[١٩]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥١، تفسیر برهان.
[٢٠]. تفسیر نورالثقلین.
[٢١]. اصول کافی ج ٤ ص ٤٢٧.
[٢٢]. بحار ج ٩٢ص ٣٥١، وسائل ج ٤ ص ٨٦٧.
[٢٣]. خصال ج ٢ ص ١٦٦.
[٢٤]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٣.
[٢٥]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٣.
[٢٦]. بحار ج ٩٢ ص ٣٦١.
[٢٧]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٢.
[٢٨]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٥.
[٢٩]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٩.
[٣٠]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٥.
[٣١]. زاد‌المتقین ص ٢٥٥.
[٣٢]. خواص‌الآیات ص ١٦٨.
[٣٣]. خواص‌الآیات ص ١٦٨، حاشیه‌ی مصباح ص ٤٥٣.
[٣٤]. ثواب‌الاعمال ص ٢٨٨، اصول کافی ج ٤ ص ٤٢٨.
[٣٥]. ثواب‌الاعمال ص ٢٨٩.
[٣٦]. ختوم و اذکار ج ١ ص ١٩٢.
[٣٧]. مفاتیح‌الجنان ص ١٤٧ اعمال ماه رجب.
[٣٨]. ختوم و اذکار ج ١ ص ١٩٦.
[٣٩]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٣.
[٤٠]. بحار ج ٩٢ ص ٣٥٤.
[٤١]. تفسیر نورالثقلین ج ٥ ص ٦١٥.
[٤٢]. خواص‌الآیات ص ١٦٧-١٦٨.
[٤٣]. گوهر شب چراغ ج ١ ص ٢٠٢.
[٤٤]. خواص‌الآیات ص ١٦٨.
منبع: دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
