در زمینه انسانی، پس از ورود مسلمانان به آفریقا و اروپا، بزرگترین ملتی که در فتوحات اسلامی در اروپا و اسپانیا مسلمانان را یاری کردند، بربرها بودند. این مردم در کوههای اطلس و نواحی پراکنده آنجا از مصر تا اقیانوس اطلس و از دریای مدیترانه تا سودان سکونت داشتند. اینها وقتی به اسارت مسلمانان درآمدند، در فتوحات بعدی، مسلمانان را یاری دادند.(2)
در تسلیحات، مسلمانان از انواع کشتیها که به منظور کارهای مختلف سازمان رزم ساخته شده بود، استفاده می کردند. «الشونی» بزرگترین ناو جنگی بود. دارای ۴ برج که هم برای دفاع و هم برای هجوم به کار برده می شد و بر فرازشان منجنیق بود. این رزمناو در حکم رزمناو فرماندهی بود و ماهرترین ناویان را داشت.
الحراقه» برای پرتاب آتش، «ذوالبطس» جهت کارهای امدادی، «عشاریات» برای عملیات سرعتی، «الدرمونه» برای امدادهای پزشکی، «اللجام» جهت سوراخ کردن ناوهای دشمن، از جمله کشتیهای مورد استفاده مسلمانان در مدیترانه بودند. (3)
«آتش یونانی» اسلحه ای بود که در قرن هفتم میلادی رومیان به کار می بردند تا اینکه مسلمانان ساخت آن را فرا گرفتند و پس از تهیه، آن را «نفت جهنده» نام گذاشتند. این اسلحه ترکیبی بود از گوگرد و پارهای املاح شیمیایی و مواد روغنی که آن را به شکل مایع درآورده و در استوانه می ریختند و در جلو کشتی می آویختند و همین که به دشمن می رسیدند، آن مواد را آتش زده و به شکل کره های نورانی پرتاب می کردند. گفته اند که علت عدم توفیق مسلمانان در حملات اولیه به قسطنطنیه و شهرهای روم، استفاده رومیان از این سلاح علیه آنان بوده است.(4)
پس از ورود مسلمانان به دریای مدیترانه، آنان نتایج تجربیات خود در اقیانوس هند را به آنجا منتقل کردند. در اقیانوس هند بود که بادبانهای لاتین (علی رغم نام غربی آن) برای اولین بار توسط مسلمانان اختراع شد. آنان نوعی کشتی به نام «کاراول» را به مدیترانه بردند که قادر بود در برابر باد مخالف مقاومت و آنگاه حرکت کند. اروپائیان با کامل کردن این کشتیها به پیمودن اقیانوسها و مسافرتهای دریایی دست زدند و اکتشافات بزرگی بخصوص توسط اسپانیاییها و پرتغالیها صورت گرفت. (5)
در همین دوره نیز مسلمانان از چراغ دریایی که استوانه بزرگی برای راهنمایی کشتیهای شب پیما بود، استفاده می کردند.(6)
نقش علم جغرافیا در پیشرفت قدرت دریایی : یکی از وجوه توسعه و ترقی تمدن اسلامی، رویکرد مسلمانان به دریاها و موفقیتهایی است که به ظهور رساندند. در این راه، علم جغرافیا مقدمه ای بر شالوده چنین تمدنی شد؛ به نحوی که می توان پیشرفت آنان در این علم را که موازی با توسعه قدرت دریایی بود، موجب اکتشافات بزرگ دریایی، ترقی فنون دریایی، سازماندهی نظامی در دریاها، شناخت راههای دریایی و تدوین راهنامه ها، ترسیم نقشه های جغرافیایی و در یک کلام پیشرفت در تمدن بشری دانست.
البته گرایش مسلمانان به جغرافیا هم زمینه‌ها و دلایل متعددی داشت: سفارشات شریعت مقدس به سیر در ارض و تدبر در احوال کائنات و تأمل در اسرار آیات الهی، فتوحات درخشان اسلامی و آشنایی با سرزمینهای جدید، وجود راههای بری و بحری در قلمرو وسیع اسلامی، توسعه قلمرو اسلامی و نیاز به جمع آوری اطلاعات از سرزمینهای مجاور برای مقاصد نظامی، جنب و جوش بازرگانان، سیاحان و حاجیان را میتوان در این زمره دانست.
مسلمانان در جغرافیا پیرو نظریه «بطلمیوس» (منجم، جغرافیدان و ریاضیدان قرن ۲ میلادی در اسکندریه) بودند و کتاب او شالودۀ علم جغرافیا در بین آنان بود. اما اطلاعات جدید خود را به معلومات جغرافیایی بطلمیوس افزودند و نقشه های صحیحتری نسبت به یونانیان ترسیم کردند. (7)
عصر درخشان جغرافیا در حوزه اسلامی در قرن سوم هجری / نهم میلادی با ظهور اندیشمندانی همچون «یعقوبی»، «ابن خرداد» و «ابن فقیه» آغاز می شود. یعقوبی را به خاطر شهرت کتابش (البلدان) معلم جغرافیای مسلمین می نامند و کتابش قدیمیترین کتاب در این زمینه است که از مسلمانان در دست است.(8)
در همین قرن بود که از برکت برقرار شدن دستگاه برید (چاپار) و نیازمندی به شناختن راههای ارتباطی استانهای مختلف با یکدیگر، مجموعه تألیفاتی به نام «المسالک» (راهها و کشورها) تدوین شد که در آن ضمن بیان عوارض طبیعی، به توصیف وضع راهها، بنادر، انواع حرفه‌ها، آداب و رسوم و تاریخ مناطق مختلف می پرداختند و نقشه هایی بدان ضمیمه می کردند. بزرگانی چون «ابن خردادبه»، «کندی» و در قرنهای بعد «اصطخرى» و «ابن حوقل» مؤلفین چنین آثار گرانبهایی بودند.(9)
پی‌نوشت‌ها:
1. مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص ۲۵۲.
2. تاریخ فتوحات اسلامی در اروپا، ص ۳۸.
3. سرگذشت اسلام و سرنوشت انسان، روژه دو باسکیه، ترجمه کسمایی، ص ۱۳۳ - ۱۳۲.
4. تاریخ تمدن اسلامی، جرجی زیدان، ترجمه جواهرالکلام، ج ۱، ص ۱۸۳
5. نفوذ اسلام در اروپای قرون وسطی، ابوالفضل عزتی، ص ۵۷.
6. تمدن اسلامی در قرن ۴ هجری، آدم متز، ص ۲۴۴.
7. مبانی جغرافیای انسانی، جواد صفی نژاد، ص ۴، ۵.
8. مبانی جغرافیای انسانی، جواد صفی نژاد، ص ۴، ۵.
9. علم و تمدن در اسلام، سید حسین نصر، ترجمه آرام، ص ۱۸۹
منبع: تمدن اسلامی در اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی رحمه الله، نمایندگی ولی فقیه در نیروی دریایی سپاه،صص158-156، چاپ و نشر عروج، چاپ سوم، تهران، 13931
