پیوند مغز استخوان
مغز استخوان مرکز اصلی تولید سلول‌های خونی است و یکی از بخش‌های مهم و حیاتی بدن انسان است. در این روش نوین پزشکی، سلول‌های بنیادی از مغز استخوان فرد گرفته و پالایش می‌شوند. سپس برای خود فرد یا فرد دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرند. از این پیوند برای مواردی همچون درمان بیماری‌هایی نظیر کم‌خونی آپلاستیک (ناتوانی در ساختن نسوج جدید)، سرطان خون، سرطان مغز استخوان، اختلالات نقص دستگاه ایمنی، تومور‌های بافت لنفاوی (لنفوم) مانند لنفادنوم (بیماری هوچکین) و برخی از تومور‌های سفت نظیر سرطان سینه و سرطان تخمدان استفاده می‌کنند.
انواع پیوند مغز استخوان
۱. پیوند «اتولوگ» autologous: طی این نوع پیوند، بیمار سلول مغز استخوان خود را دریافت می‌کند.۲. پیوند «سینژنئیک» Syngeneic: در این اینجا، بیمار مغز استخوان را از عضو دیگر دو قلوی مشابه خود دریافت می‌کند. دو قلوی مشابه یعنی کسی که شباهت بافتی زیادی با بدن بیمار دارد.
۳. پیوند «آلوژنئیک» allogeneic: بیمار مغز استخوان را از فردی غیر از خود یا دو قلوی مشابه، یعنی فردی که هیچگونه نسبتی با بیمار ندارد دریافت می‌کند.
زمان پیوند مغز استخوان
زمانی که در بدن بیمار، سلول‌های خونی نارس و ناقص تولید می‌شوند و یا تعداد گلبول‌های خونی به شدت کم است. در این زمان این سلول‌های خونی در کنار سلول‌های خونی طبیعی تجمع می‌کنند و در عملکرد آنان اختلال ایجاد می‌کنند و یا حتی به بافت‌های دیگر حمله می‌کنند. در این پیوند، پزشک با استفاده از تشعشع، سلول‌های غیرطبیعی را از بین می‌برد و سلول‌های مغز استخوان را با سلول‌های جدید جایگزین می‌کند. البته باید بدانید که به جای این روش می‌توان از پرتودرمانی یا شیمی درمانی نیز استفاده کرد، اما آن روش‌ها می‌توانند به سلول‌های خونی سالم و طبیعی موجود در مغز استخوان نیز آسیب برسانند.
روش انجام پیوند مغز استخوان
ابتدا برای انتخاب اهدا کننده باید تست‌ها و آزمایش‌هایی صورت بگیرد. پس از تهیه بافت پیوندی، به بیمار مقادیر بالای دارو‌های شیمی درمانی (با پرتودرمانی یا بدون آن) می‌دهند تا باقیمانده مغز استخوان وی تخریب شود. در مرحله آخر مغز استخوان سالم را گرم کرده و به وسیله یک سوزن و از طریق سیاهرگ به بیمار تزریق می‌کنند تا جانشین مغز استخوان تخریب شده شود. پس از ورود بافت پیوندی به جریان خون، یاخته‌های پیوند زده شده ،به مغز استخوان هدایت شده و به تولید گویچه‌های سفید خون، گویچه‌های قرمز خون (لوکوسیت‌ها) و پلاکت‌های جدید می‌پردازند.در واقع اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، به این صورت است که سلول‌ها از طریق رگ و گردش در جریان خون در مغز استخوان می‌نشینند و آنجا شروع به فعالیت کرده و مغز استخوان ناسالم و معیوب را با سلول‌های سالم جایگزین می‌کنند.
درصد موفقیت پیوند مغز استخوان
این موضوع به نوع بیماری، سن بیمار، نوع پیوند و همینطور مرحله بیماری بستگی دارد. البته پزشکان معالج بایستی به موقع بیمارانشان را برای انجام این عمل به مراکز پیوند ارجاع دهند.
عوارض پیوند مغز استخوان برای گیرنده
این روش درمانی برای گیرنده ممکن است هم عوارض کوتاه مدت و هم عوارض بلند مدت داشته باشد.* عوارض کوتاه مدت
* خستگی
* حالت تهوع و استفراغ
* کاهش اشتها
* زخم دهان
* ریزش مو
* واکنش‌های پوستی
* عفونت و خونریزی
* عوارض بلند مدت
* بیماری پیوند علیه میزبان (به صورت مزمن)
* آسیب به ریه‌ها و تنگی نفس
* ناباروری
* آسیب تیروئید که مشکلات متابولیسم ایجاد می‌کند
* آب مروارید و اختلال در بینایی
* آسیب استخوانی
عوارض پیوند مغز استخوان برای اهدا کننده
عمل جراحی برای فرد اهداکننده خطر چندانی را به همراه ندارد. ممکن است اهداکنندگان پس از چند روز از اهدای سلول‌های مغز استخوان خود، احساس خستگی، ناراحتی و درد در ناحیهٔ پایینی پشت و باسن را تجربه کنند. اما معمولا این درد با مصرف داروی استامینوفن و دارو‌های ضدالتهاب مانند ایبوپروفن تسکین می‌یابد.برای اهدا کننده احتمال بروز عوارض جانبی جدی بسیار نادر است، اما عوارض احتمالی عبارت هستند از:
* واکنش به داروی بیهوشی
* عفونت
* آسیب به اعصاب و ماهیچه‌ها
* واکنش به انتقال خون
* آسیب در محل ورود سوزن
در مواجهه با این مشکلات، فرد باید سریعا به دکتر مراجعه کند.
مراقبت های بعد از عمل پیوند مغز استخوان
مراقبت تسکینی را می‌توان حتی قبل از شروع مسیر پیوند در پیش گرفت. مراقبت تسکینی شامل تسکین درد، کمک به خواب، درمان تنگی نفس و کمک به آرامش و آسایش بیمار است. همچنین مراقبت تسکینی از طریق آموزش مهارت‌های کمک به رفع استرس و اضطراب، می‌تواند به درمان مشکلات عاطفی بیمار نیز کمک کند. خوب است در صورت نگهداری بیمار در خانه به مسائل زیر دقت کنید.۱) داشتن اتاق جداگانه برای بیمار
۲) جمع آوری وسایل غیرضروری از اتاق
۳) رعایت بهداشت و استحمام مرتب بیمار
۴) اجتناب از اجتماعات شلوغ به مدت ۳ ماه
۵) استفاده از ماسک صورت
۶) مصرف به موقع دارو‌ها
۷) اجتناب از خوردن میوه‌ها و سبزیجات خام، میوه ها و غذاهای نفاخ، انواع سس و ترشی و ادویه‌ها، مصرف فرآورده‌های لبنی غیرپاستوریزه، غذاهای حاوی تخم مرغ و تنقلات حداقل به مدت یک ماه
۸) رعایت رژیم غذایی سالم و پختن غذا به شیوه بهداشتی
۹) انجام واکسیناسیون یک سال پس از پیوند
۱۰) مراجعه منظم به پزشک
طول عمر بیماران پیوند مغز استخوان
براساس پژوهش‌ها و تحقیقات انجام شده، استفاده بلندمدت از این روش درمانی، می‌تواند زمان بهبودی بیماران را پس از درمان ابتدایی به شکل قابل توجهی افزایش دهد. همچنین نتایج، نقش موثر این درمان را، در طول عمر افراد مبتلا به بیماری‌هایی همچون سرطان تایید می‌کنند. اما میزان افزایش بهبودی به عوامل زیادی، چون عملکرد بدن بیمار، عملکرد شیوه درمان، میزان پیشروی بیماری و ... بستگی دارد.
هزینه عمل پیوند مغز استخوان در ایران
در ایران، این پیوند بین ۱۲۰ تا ۲۰۰ میلیون تومان هزینه دارد که بخشی از آن را بیمه و بخش دیگر را وزارتخانه بهداشت پرداخت می‌کند. یعنی در نهایت بیمار مبلغ کم و تنها ۱۰ درصد آن را پرداخت خواهد کرد.
پاسخ به سوالات متداول درباره پیوند مغز استخوان
سوالات زیادی در رابطه با این پیوند وجود دارند که در این مقاله سعی شده به مهمترین و متداول‌ترین آن‌ها پاسخ داده شود.
آیا این عمل درد دارد؟
امروزه با توجه به پیشرفت چشمگیر در عرصه پزشکی، درد این پیوند به حداقل رسیده، اما باید بدانیم که هر عملی به هر حال درد دارد. برای این پیوند نیز هم برای گیرنده و هم برای اهدا کننده تا دو الی سه هفته درد پیش بینی می‌شود.
علائم رد پیوند چیست؟
جواب این سوال به عواملی، چون بیمار، میزان بیماری، زمان پیوند و ... بستگی دارد؛ اما همانطور که در بخش عوارض پیوند برای گیرنده گفته شد، در صورت بروز عوارض بلندمدت، باید بیمار سریعا به دکتر مراجعه کرده و از میزان تاثیرگذاری و پذیرش پیوند، توسط گیرنده مطلع شود.
آیا رشد مو بعد از عمل پیوند امکان پذیر است؟
بله. امکان پذیر است. درست است در ابتدا بیمار با ریزش مو مواجه می‌شود، اما بعد از مدتی و در صورتی که درمان عمل کند، مو‌ها شروع به رشد می‌کنند.
شیمی‌درمانی بهتر است یا پیوند مغز استخوان؟
بیماری‌های سرطانی یا بدخیم خونی، پیش از آن که به پیوند نیاز پیدا کنند، به شیمی‌درمانی اولیه نیاز دارند. اما متاسفانه بهبود و از بین رفتن علائم در درمان با شیمی‌درمانی موقت است. پس در بسیاری از بیماریها چاره‌ای نیست جز اینکه از این پیوند برای بیماران استفاده شود.
آیا عمل پیوند مغز استخوان یک درمان قطعی برای سرطان است؟
همانطور که در بخش درصد موفقیت این پیوند گفته شد، جواب این سوال به عوامل زیادی، چون نوع بیماری، سن بیمار، نوع پیوند و مرحله بیماری، در بهبود بستگی دارد و در افراد مختلف متفاوت خواهد بود. پس نمی‌توان به این پرسش جواب قطعی داد. فقط می‌توان گفت که شانس بهبود برای افرادی که پیوند انجام می‌دهند، نسبت به آن‌هایی که این کار را نمی‌کنند به صورت قابل توجهی افزایش می‌یابد. همچنین خوب است بدانید احتمال برگشت بیماری در پیوند اتولوگ بیشتر و در آلوژنیک کمتر است.منبع: سایت ستاره
