منظومه ای از ابعاد تربیتی در خطبه فدکیه
قبل از پرداختن به تکنیک های تربیتی در خطبه فدکیه لازم و ضروری است که به این نکته توجه داشته باشیم که فرازهای گوهر بار خطبه فدکیه مجموعه ای شگفت انگیز از انواع تربیت را در خود جمع کرده است، ابعاد مختلف تربیتی خطبه فدکیه عبارتند از: 1-تربیت اخلاقی، 2-تربیت اعتقادی و دینی، 3-تربیت اجتماعی، 4-تربیت ولایی، سیاسی و بصیرتی.
تکنیک های تربیتی در خطبه فدکیه
خطبه فدکیه از جمله با ارزش ترین و زیباترین منشورهای اخلاقی، تربیتی، سیاسی و فرهنگی به شمار می آید، که حاوی درس ها و پیامهای شگفت انگیزی بوده همین امر موجب شده است که از دیر باز نظر و اندیشه علما و دانشمندان را به خود جلب نماید، به طوری که محققان و دانشمندان معارف اسلامی و علوم تربیتی تکنیک های تربیتی طلایی را از آن استخراج کرده اند، در ادامه به برخی از این موارد اشاره خواهیم داشت.
1-تکنیک تفهیم از دریچه توجه به آثار و نتایج
با رجوع و مطاله برخی از فراز های خطبه فدکیه با عبارت های درس آموز و پیام های طلایی مواجه می شویم که به طور مثال در برخی از آنها شاهد بیان فلسفه و حکمت برخی امور عبادی و اخلاقی هستیم، باید به این مطلب توجه و عنایت داشت که توجه به نتایج و آثار اعمال و رفتارها از جمله تکنیک های مهمی است که کارکرد تربیتی مثبتی دارد،[1] البته به خوبی می توان ریش های قرآنی این چنین تکنیک هایی را استخراج کرد؛ کما اینکه می توان مجموعه ای از آنها را در مقالات مجزایی مورد بررسی و واکاوی قرار داد، باری به هر جهت استفاده از این تکنیک های تربیتی در خطبه فدکیه به خوبی گواه و گویای تربیت قرآنی صدیقه طاهره(سلام الله علیها) دارد. برای نمونه در یک مثال از خطبه فدکیه شاهد هستیم با مورد توجه قرار دادن حکمت شکرگزاری و بیان آثار و نتایج آن می توان مخاطب را به این فریضه اخلاقی ترغیب نمود: «وَ نَدَبَهُمْ لاِسْتِزادَتِها بِالشُّکْرِ لاِتِّصالِها، وَ اسْتَحْمَدَ اِلَی الْخَلائِقِ بِاِجْزالِها، وَ ثَنی بِالنَّدْبِ اِلی اَمْثالِها؛[2] و مردمان را فراخواند، تا با شکرگزاری آنها نعمت ها را زیاده گرداند، و با گستردگی آنها مردم را به سپاسگزاری خود متوجّه ساخت، و با دعوت نمودن به این نعمت ها آنها را دو چندان کرد».یکی از تکنیک های بسیار کارآمد و اثر بخش در امور تربیتی و آموزشی، بهره مندی از تکنیک و روش انذار و تنبیه است، هدف از این روش، آگاه بخشی و ارتقاء سطح معرفتی و بینشی با نشان دادن عواقب و تبعات شوم کارهای ناپسند و غیر دینی ست.
2-تکنیک معرفی الگو و اسوه ها
یکی دیگر از تکنیک های مهم تربیتی که با بررسی فراز های خطبه فدکیه به خوبی می توان از آن با خبر شد، معرفی و ارائه الگو و اسوه به جامعه است، جایگاه و تأثیر مستقیم الگو و اسوه در مباحث تربیتی بر کسی پوشیده نیست، الگو چه در بُعد مثبت و چه در بُعد منفی تأثیر مستقیمی بر روند تربیتی افراد دارد، پیشینه و موارد متعدد این روش تربیتی را به خوبی در قرآن کریم می توان مشاهده کرد، چرا که در فرهنگ قرآن با این آموزه مواجه هستیم که باری تعالی با پرده برداری از برخی اشخاص که در بعد مثبت و چه در بعد منفی آنها سعی دارد، کارکرد تربیتی خاصی بر زندگی انسان داشته باشد، نمونه های جنبه اشخاص مثبت را می توان در سرگذشت انبیای الهی مشاهده کرد، «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً؛[3] مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى بود، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مى کنند». در بُعد منفی و معرفی اشخاص منحرف نیز قرآن کریم به دنبال آثار تربیتی و فرهنگی است، به طور مثال سرگذشت فرعونیان و یا بلعم باعورا، یا افرادی همچون قارون، ابو لهب و ...باری به هر جهت در خطبه فدکیه این تکنیک تربیتی به خوبی مشاهده می شود، بخصوص در فرازهایی که صدیقه طاهره به دنبال تبیین جایگاه ولایت و امّت هستند و همچنین در مقام معرفی پیامبراکرم(صلی الله علیه واله ) سخنرانی می فرماید: «فَاَنارَ اللَّـهُ بِاَبیمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ و الِهِ ظُلَمَها، وَ کَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَها، وَ جَلی عَنِ الْاَبْصارِ غُمَمَها، وَ قامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدایةِ، فَاَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغِوایةِ، وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعِمایةِ، وَ هَداهُمْ اِلَی الدّینِ الْقَویمِ، وَ دَعاهُمْ اِلَی الطَّریقِ الْمُسْتَقیمِ؛[4] پس خدای بزرگ بوسیله پدرم محمد (صلی اللَّه علیه و آله) تاریکی های آن را روشن، و مشکلات قلب ها را برطرف، و موانع رویت دیده‌ها را از میان برداشت، و با هدایت در میان مردم قیام کرده و آنان را از گمراهی رهانید، و بینایشان کرده،و ایشان را به دین استوار و محکم رهنمون شده، و به راه راست دعوت نمود».
3-تکنیک انذار و تنبیه
یکی از تکنیک های بسیار کارآمد و اثر بخش در امور تربیتی و آموزشی، بهره مندی از تکنیک و روش انذار و تنبیه است، هدف از این روش آگاه بخشی و ارتقاء سطح معرفتی و بینشی با نشان دادن عواقب و تبعات شوم کارهای ناپسند و غیر دینی ست تا اینکه با این تکنیک مانع ارتکاب ناهنجاری ها و رفتاری غیر دینی و اخلاقی شوند. البته این تکنیک همانند سایر نکاتی که ذکر شد پیشینه و سبقه قرآنی دارد؛ کما اینکه یکی از روش های روشن قرآن استفاده از مسیر انذار برای برحذر داشتن از ناهنجاری های دینی و اخلاقی است. نمونه ای از انذار و تنبیه را در این فراز خطبه فدکیه می توان مشاهده کرد: «فَبِعَینِ اللَّـهِ ما تَفْعَلُونَ، وَ سَیعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا اَی مُنْقَلَبٍ ینْقَلِبُونَ، وَ اَنَا اِبْنَةُ نَذیرٍ لَکُمْ بَینَ یدَی عَذابٌ شَدیدٌ، فَاعْمَلُوا اِنَّا عامِلُونَ، وَ انْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ؛[5]آنچه می کنید در برابر چشم بینای خداوند قرار داشته، و آنانکه ستم کردند به زودی می دانند که به کدام بازگشتگاهی بازخواهند گشت، و من دختر کسی هستم که شما را از عذاب دردناک الهی که در پیش دارید خبر داد، پس هرچه خواهید بکنید و ما هم کار خود را می کنیم، و شما منتظر بمانید و ما هم در انتظار بسر می‌بریم».4-تکنیک تشویق
دانشمندان علوم تربیتی و روانشناسی به خوبی می دانند که تشویق هوشمندانه و علمی از جمله تکنیک های تربیتی به شمار می آید، در خطبه ارزشمند فدکیه شاهد هستیم صدیقه کبری(سلام الله علیها) پاداش و ثواب اطاعت و بندگی حق تعالی رهنمود شدن انسان به بهشت معرفی شده است. «ثُمَّ جَعَلَ الثَّوابَ عَلی طاعَتِهِ، وَ وَضَعَ الْعِقابَ عَلی مَعْصِیتِهِ، ذِیادَةً لِعِبادِهِ مِنْ نِقْمَتِهِ وَ حِیاشَةً لَهُمْ اِلی جَنَّتِهِ؛[6] ، آنگاه بر طاعتش پاداش و بر معصیتش عقاب مقرر داشت، تا بندگانش را از نقمتش بازدارد و آنان را بسوی بهشتش رهنمون گرداند».پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: دانشنامه فاطمی(س)، حکمت و معارف فاطمی، ج3، ص 427.
[2]. الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج1، ص98.
[3]. سوره مبارکه احزاب، آیه 21.
[4]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج29، ص222.
[5]. الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج1، ص104.
[6]. همان، ج1،ص98.
