معماری خانه‌های ایرانی

معماری ایرانی تاریخچه ای به درازای تمدن بشری دارد. همین امر و نیز استقبال اقوام مختلف ایرانی از سبک های مختلف معماری، باعث خلق آثار گرانمایه و ارزشمندی در طول تاریخ معماری این کشور شده است. یکی از ویژگی های منحصر به فرد در معماری ایرانی، تاثیر گرفتن آن از فرهنگ اسلامی، پس از ورود اسلام به کشورمان و تلفیق آن با فرهنگ ایرانی و در نتیجه خلق آثاری با محوریت فرهنگ ایرانی اسلامی است. یکی از جلوه‌های فرهنگ ایرانی- اسلامی در معماری خانه‌های ایرانی، مهمان نوازی اقوام مختلف ایرانی است، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

نگاهی به فرهنگ مهمان نوازی در بین مردمان ایران زمین

هریک از ما تا کنون بارها و بارها این جمله را شنیده ایم که «مهمان حبیب خداست». در فرهنگ ما ایرانی‌ها کسی که با خوشرویی و با رعایت ادب و احترام پذیرای مهمانانش باشد را فردی مهمان نواز می دانند و این مهمان نوازی به معنای اجتماعی بودن و به اصطلاح اهل معاشرت بودن صاحبخانه و در حقیقت نوعی مزیت اخلاقی برای وی به شمار می آید.

رعایت اصول مهمان نوازی و توجه و احترم به مهمانان در بین همه اقوام ایرانی بسیار حائز اهمیت است. حتی اگر در دور دست‌ترین روستاهای کشور ما نیز مهمان خانه‌ای شویم، صاحبخانه تلاش می کند تا به نحوی شایسته پذیرای حضور مهمانانش باشد.

گذشته از این خصایص فرهنگی مردمان ایران زمین، تلفیق این فرهنگ شایسته با آموزه‌های دینی ما، ترکیبی فوق العاده را پدید آورده است و به همین خاطر است که مهمان نوازی از جمله مهم‌ترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های مردم این سرزمین شده است. در آموزه‌های دین اسلام و همچنین بر اساس سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه ی اطهار، مهمان به عنوان عاملی برای برکت یافتن صاحبخانه و اهل بیت او و نیز مانعی بر رسیدن رنج و بلا به آن‌ها، معرفی شده است. از سوی دیگر اسلام خانه‌ای را که مهمان داخل آن نشود و همچنین کسی را که از مهمان فراری است، نکوهش کرده است.

هانری آلمانی در رابطه با فرهنگ مهمان نوازی ایرانیان می‌نویسد: «ایرانیان بر این باورند که اگر بر مهمان بیش از ارزش وی ارج ننهی، گویی به او توهین کرده‌ای.» حس همدلی و انسان دوستی و مهرورزی از بارزترین ویژگی‌های این فرهنگ کهن است. پذیرایی از مهمان باعث ایجاد انس و آشنایی بیشتر، شرکت دادن دیگران در ثروت خود، احترام و بزرگداشت مردم و گذشت مالی است و اقوامی که بهره بیشتری از این سجیه اخلاقی دارند همواره به آن مباهات و افتخار می‌کنند.[1]

تاثیر فرهنگ مهمان نوازی بر معماری خانه‌های ایرانی

در بسیاری از خانه‌های سنتی ایرانی ها، محلی را برای پذیرایی افراد در نظر می گرفتند که به آن مهمانخانه می گفتند. توجه به این سنت در همه معماری‌های قدیم و جدید ایرانیان قابل ردیابی است و تقریبا خانه‌ای یافت نمی‌شود که اتاق مهمان نداشته باشد.[1]

در ادامه به برخی از سازه ها معماری در خانه‌های سنتی ایرانی که متاثر از فرهنگ مهمان نوازی ایرانیان است اشاره خواهیم کرد:

پنج دری

غالب فارسی زبان‌ها حتما تاکنون اصطلاح «پنج دری» را شنیده اند. در معماری خانه‌های قدیمی ایرانی، فضاها بر اساس کاربردی که داشتند، تقسیم بندی شده و البته به اشکال خاص و متناسب با کاربردی که داشتند ساخته می شدند. پنج دری به طور معمول یک اتاق بزرگ بود که در واقع همان تالار اصلی خانه محسوب می‌شد. این اتاق اغلب اوقات رو به ایوان بزرگی بود که پنج در یا پنجره پیوسته برای آن در نظر گرفته می‌شد.

پنج دری، عموماً فضایی بود با دکوراسیون داخلی زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی، در خانه های سنتی مشهود بود. تالار پنج دری با گچبری، آئینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می‌شد. بخشِ رو به حیاطِ تالار، با اُرسی های ۳ دری یا ۵ دری به حیاط خانه مربوط می شدند. این تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم مورد استفاده قرار می گرفت که این نشان از اهمیت فوق العاده مهمانان در فرهنگ ایرانی و اسلامی است. چراکه بهترین، بزرگترین و آراسته‌ترین اتاق خانه به حضور مهمانان اختصاص می یافت.[2]

سردر

استقبال یا بدرقه از مهمان، که از سنت‌های دیرینه ایرانیان است، در محدوده فضای ورودی اتفاق می‌افتاد. ازاین‌رو، ساختار آن به شکلی بود که درخور استقبال و بدرقه مهمان باشد. هلال تزیینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی‌کاری داشت و معمولا منقش به آیاتی از قرآن بود.[4]

طراحی درب ورودی خانه ها

درب ورودی خانه‌ها نیز به نحوی بود که مهمان برای ورود به خانه بایستی کمی خم می شد و این در حقیقت نوعی احترام به صاحبخانه بود. از سوی دیگر بر روی درب منازل دو نوع کوبه یکی با صدای بم (مخصوص آقایان) و دیگری با صدای زیر (مخصوص بانوان) تعبیه می شد تا از این طریق صاحبخانه بداند مهمان مرد است یا زن و چه کسی بایستی به استقبال مهمان برود تا مهمان آزرده نشود. از سوی دیگر این اتفاق باعث آمادگی صاحبخانه برای ورود نا محرم و رعایت اصول شرعی دین اسلام می شد. بنابراین، با به صدا در آمدن هر یک از این کوبه‌ها صاحبخانه مطلع می‌گردید که زن پشت درب منزل است یا مرد؟[3]

سکوهای کنار درب منزل یا پیر نشین

این سکوها در حقیقت جایگاه نشستن مهمانانی بود که تمایلی برای ورود به منزل نداشتند و با نشستن بر روی این سکوها، می توانستند با صاحبخانه ملاقات و گفتگو نمایند. از سوی دیگر ساخت و نحوه قرار گیری این سکوها به نحوی بود که در زمستان از بارش برف و باران و در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بودند. این سکوها همچنین علاوه بر میهمانان، پذیرای پیرمردان و پیر زنانی بود که ساعاتی از اوقات روز خود را خارج از خانه و برای ملاقات دوستان، آشنایان و همسایگان صرف می‌کردند.

توضیحاتی که در مورد معماری خانه‌های ایرانی در سال‌های دور داده شد به این معنا نیست که در فرهنگ نوین ایرانی-اسلامی، مهمان نوازی و تکریم مهمان جایگاهی ندارد. اگرچه با تغییر سبک زندگی در کلان شهرها شاهد تغییراتی در نحوه معماری منازل مسکونی هستیم، اما بایستی بدانیم که این تغییرات متاثر از تراکم بالای جمعیت دراین شهرها، کاهش تعداد اعضای خانواده ها، و نیز تغییر در سبک زندگی متاثر از فرهنگ شهرنشینی در دنیای مدرن است.

اما با تمامی این اوصاف، توجه به فرهنگ مهمان نوازی و تکریم مهمان همچنان به عنوان یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های مردمان ایران زمین در تمامی اقوام به شمار می آید.

به طور خلاصه بایستی بگوییم که توجه به جایگاه میهمان در فرهنگ ایرانی و اسلامی تا جایی است که تاثیرات مستقیم این باور را در معماری خانه‌های سنتی ایرانی به وضوح می‌بینیم. ایرانیان از دیرباز تا کنون براساس باورهای دینی و فرهنگی خود جایگاه مهمان را ارج نهاده و این باور خود را نه تنها در رفتار و عمل، بلکه در نحوه ساخت خانه‌های خود نیز متجلی نموده اند. از این رو است که در سراسر پهنه جهان، ایرانیان به عنوان مردمانی خونگرم و مهمان نواز با خانه هایی گرم و با صفا شناخته شده هستند.

پینوشتها