امام باقر (علیه السلام) نیز در این باره می‌فرماید:« از این که به کسی که برتر از توست نگاه کنی، بپرهیز! پس اگر از این کار (نگاه به بالادست) چیزی بر تو وارد شد، به یاد آور زندگی پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) را که غذایش از جو و شیرینی‌اش خرما و هیزمش شاخه‌های خشک شده نخل بود، هرگاه یافت میشد.» در این کلام، به خوبی روشن است که راه مقابله با احساسات ناخوشایندی که به علت مقایسه صعودی به وجود می‌آیند، استفاده از مقایسه نزولی است و جالب این جاست که همیشه لازم نیست زندگی‌های پایین دست، از زندگی‌های زمان حال باشد؛ بلکه می‌توان از زندگی‌های تاریخی نیز استفاده کرد، همانند امام باقر(علیه السلام) که به زندگی پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) اشاره کرده است. نکته آن، این است که گاهی انسان، تصور می‌کند بد بودن وضع زندگی، به خاطر پشت کردن خدا به انسان است و نشانه نگون بختی است. بررسی زندگی افرادی همچون پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) و دیگر اولیای دین، این تصور باطل را می‌زداید؛ چون انسان می‌بیند کسانی هم که برترین انسان‌ها بوده‌اند، از زندگی‌های معمولی و بلکه سخت، برخوردار بوده‌اند و بدین‌سان، آرام می‌گیرد و از آن احساس ناخوشایند و آن تصور نادرست، دور می‌گردد.
جالب این که در برخی روایات، به نقش ایسن مقایسه در شکرگزاری تصریح شده است. سپاس‌گزاری، متوقف بر نعمت‌شناسی است. مقایسه صعودی، نعمت‌ها را ناچیز میشمرد و لذا ناسپاسی را هم به دنبال دارد؛ اما مقایسه نزولی، چون نعمت‌ها را آشکار می‌سازد، موجب سپاس‌گزاری می‌گردد. به همین جهت، امام على (علیه السلام) می‌فرماید:« و به کسانی که بر آنها برتری داده شده ای، بسیار نگاه کن که این، از دروازه‌های شکر است.» نکته جالب تر این که این اقدام، موجب افزایش نعمت می‌شود و از این طریق، بر گستره رضامندی می افزاید. خداوند متعال در قرآن کریم، راه افزایش نعمت را سپاس‌گزاری از نعمت‌های موجود میداند. بر همین اساس، امام على (علیه السلام) می‌فرماید:« و به کسی که پایین دست توست نگاه کن، تا سپاس گزار نعمت‌های خدا باشی و شایسته افزایش او گردی و ساکن بخشش او شوی.» پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) در روایتی صبر را نیز به آثار مقایسه نزولی اضافه می‌کند و می‌فرماید:« کسی که در دنیای خود به پایین تر از خود بنگرد و خدا را به خاطر برتری هایی که به او داده، ستایش کند، خداوند، او را سپاس‌گزار و بردبار می‌نویسد. وقتی انسان، زندگی‌های پایین تر را ببیند، از یک سو به آنچه دارد آگاهی می‌یابد و به سپاس و ستایش خدا می‌پردازد و از سوی دیگر، متوجه می‌شود که زندگی او آن قدر هم سخت و غیر قابل تحمل نیست. بدین ترتیب، ناراحتی او کاهش می‌یابد، فشار روانی‌اش به پایین ترین درجه آن می‌رسد و توان تحمل و بردباری او افزایش می‌یابد.
بنابراین، استفاده از مقایسه نزولی، یکی از عوامل رضایت از زندگی است. کسانی که وضع زندگی خود را با پایین تر از خود بسنجند، به آنچه خدا نصیب آنان نموده، بسنده می‌کنند و از آن راضی خواهند بود. این همان چیزی است که در ادبیات دین از آن به عنوان «قناعت» یاد می‌شود. قناعت یعنی راضی بودن به آنچه هست. کسی می‌تواند قانع باشد که به آنچه موجود است، راضی باشد. هنگامی انسان از چیزی راضی می‌شود که آن را «کافی» بداند. کفایت، شرط رضایت است. نارضایتی به این دلیل است که انسان، آنچه را دارد، کم میداند و برای تأمین زندگی، ناکافی میشمرد. یکی از عوامل این پدیده، مقایسه صعودی است. مقایسه صعودی، احساس ناکافی بودن را به همراه می‌آورد؛ چون موجب ناچیزشماری داشته‌ها می‌گردد؛ اما مقایسه نزولی، به احساس کافی بودن منجر می‌شود؛ چون داشته‌های زندگی را نمایان می‌سازد. نمی‌گوییم مقایسه نزولی موجب می‌شود که انسان، تصور کند بالاترین روزی‌ها را دارد، بلکه مقایسه نزولی، این احساس را به وجود می‌آورد که با همین مقدار هم می‌توان زندگی کرد؛ چون دیگرانی را دیده که در وضع سخت تری زندگی می‌کنند. امام صادق (علیه السلام) به حمران بن اعین می‌فرماید:« ای حمران! نگاه کن به کسی که در زندگی، از تو پایین‌تر است، و به کسی که در زندگی، از تو بالاتر است، ننگر: که این کار (مقایسه نزولی)، تو را نسبت به آنچه برایت تقسیم شده، قانع تر می‌سازد و بهتر، تو را شایسته زیادت پروردگارت می‌کند.»
منبع: الگوی اسلامی شادکامی، دکتر عباس پسندیده، 300-298، مؤسسه علمی فرهنگی دار‌الحدیث، قم، چاپ دوم، 1394
