اهتمام به حقوق و تکالیف متقابل در اندیشه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و از بدو ظهور اسلام، علاوه بر آموزش و انتقال مفاهیم عبادی به عامه مردم، ایشان را نسبت به حقوق و تکالیف متقابل اجتماعی ترغیب می‌نمودند و در حال حاضر نیز بخش زیادی از سنت اسلامی را باید در احکام و قواعد فقهی، حقوقی و قضائی مشاهده کرد و اصولاً مسئله حقوق متقابل فردی و اجتماعی و تکالیف فردی و اجتماعی جایگاه ویژه‌ای در اندیشه اسلامی دارد. در همین راستا، ائمه علیهم‌السلام نیز به آموزش و انتقال مفاهیم و سنت فقهی و حقوقی اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند و از هر فرصتی برای ارتقای حقوق متقابل اجتماعی استفاده می‌نمودند. دراین‌بین، یکی از اولین اَسناد و احادیثی که در باب حقوق فردی و اجتماعی صادرشده است، رساله حقوق امام سجاد علیه السلام می‌باشد و اگر به جهت تبویب، جامعیت و مولفه هایی که در این حدیث ذکر شده، با دقت به واکاوی این رساله بپردازیم، باید اولین سند حقوقی جامع و مدون در اندیشه اسلامی تلقی شود؛ که در ادامه به معرفی اجمالی این رساله پرداخته می‌شود.
ماهیت رساله الحقوق
ماهیت این رساله، مانند دیگر آموزه‌های اسلامی، به‌صورت یک روایت و حدیث بوده است که این روایت از شخص امام سجاد علیه السلام صادرشده است. مورخان حدیثی و رجالی، با توجه به نسخه‌شناسی، بررسی راویان حدیث و همچنین دلالت شناسی متن این روایت، اعتبار زیادی برای آن قائل هستند[1] و این حدیث را جناب ابوحمزه ثمالی از حضرت امام سجاد علیه السلام نقل نموده‌اند و ازاین‌جهت، اعتبار، وثاقت و اعتماد به ایشان مورد تائید رجالیان شیعه می‌باشد[2]، علاوه بر این، ذکر متن این روایت در کتب مختلف روایی و حدیثی، بر اعتبار بیش‌ازپیش این روایت می‌افزاید مانند کتاب خصال شیخ صدوق[3]. درمجموع، این رساله، حدود 50 حق را بیان فرموده است (تردید به جهت اختلاف در نسخه‌های این روایت می‌باشد) و با مراجعه به متن این روایت، جامعیت این رساله تصدیق می‌شود و این‌که در تلاش بوده است که تمام ابعاد مادی و معنوی زندگی فردی و اجتماعی انسان را پوشش داده و یک الگوی جامع برای حیات متعالی انسانی را ارائه نماید.حقوق معنوی
یکی از زیبایی‌های این رساله این است که در تلاش بوده است که اعمال و افعال عبادی انسان را یکی از حقوق معرفی نماید و بر این نکته نیز تأکید دارد و به همین جهت برای هر یک از ابعاد عبادی، حقی تعریف می‌نماید و تأکید بر این دارد که انسان با انجام افعال و اَعمال عبادی، در حال ایفاء حقوق می‌باشد. در بخش حقوق عبادی، ایشان به ذکر حق نماز، حق حج، حق روزه، حق صدقه، حق قربانی، حق اذان‌گو و حق پیش‌نماز می‌پردازند. به‌عنوان‌مثال در مورد حق روزه می‌فرمایند: «حق روزه این می‌باشد که بدانی که روزه پرده‌ای می‌باشد که خداوند بر زبان، گوش و چشم و شکم و عورت تو قراردادِ تا تو را از آتش حفظ کند و اگر روزه را کنار گذاشتی، پرده خداوند را پاره کرده‌ای». همچنین در مورد حق صدقه بیان می‌کند که «حق صدقه این می‌باشد که بدانی که صدقه ذخیره تو نزد پروردگار تو می‌باشد و سپرده‌ای می‌باشد که نیاز به گواه گرفتن ندارد. اگر این را بدانی، اطمینان تو به آنچه در نهان به امانت می‌سپاری بیشتر می‌شود تا آنچه در آشکارا می‌دهی و می‌دانی که صدقه در این دنیا بلاها و بیماری‌ها را از تو باز می‌داد و در جهان آخرت نیز تو را از آتش می‌رهانند».حق خداوند
از دیگر مولفه های حائز اهمیت در حقوقی که در این رساله ذکر می‌شود، حقوق خداوند است. با این توضیح که خداوند نیز حقوقی دارد که بر گردن انسان می‌باشد که به این حقوق التزام داشته باشد. با توجه به این‌که در اسناد و قوانین حقوقی، آنچه ملاک و مبنای تعلق حقوق می‌باشد، انسان بودن است و انسان است که محور تمام حقوق قرار می‌گیرد و گویی همه‌ی کائنات صرفاً برای آرامش و آسایش او تکوین یافته است و این چیزی جز اومانیستی بودن نگرش انسان به حقوق نیست، در حالی که این رساله، این تصور غلط را به چالش کشانده است و حقوق خداوند را ازجمله حقوقی بیان کرده است که بر عهده انسان می‌باشد و در این مورد می‌فرماید: «حق بزرگ خداوند بر تو این است که او را پرستش کنی و چیزی را شریک او قرار ندهی. چون از روی اخلاص این عمل را انجام دادی، خداوند بر خود لازم می‌داند که دنیا و آخرت تو را بسازد». نکته قال توجه این حق این است که هرچند خداوند مالک زمین و زمان می‌باشد و عبادت خداوند یک تکلیف بر انسان می‌باشد، ولی ذیل همین حق، بیان می‌کنند که اگر انسان التزام به حقوق الهی داشته باشد، سعادت دنیا و آخرت انسان، حقی می‌باشد برای او که خداوند به وی اعطا کند.جامعیت حقوق
از دیگر نکات قابل‌توجه در این رساله، جامعیت حقوقی می‌باشد که مورد تأکید قرارگرفته است و ابعاد و مولفه های زیادی که انسان در زندگی و فردی و اجتماعی با آن مواجه می‌شود را موضوع حقوق قرار داده‌اند و همان‌طور که بیان شد حدود 50 حق را این رساله بیان کرده است[4] که به‌صورت دسته‌بندی‌شده شامل این محورها می‌باشد: حق خداوند، حق سلطان، حقوق اعضای بند، حقوق عبادی، حق تعلیم، حق عبد و مولی، حقوق خانواده، حقوق اجتماعی، حق مال، حق هم دینان، حق اهل ذمه و نکته جالب‌توجه این رساله این می‌باشد که حق هم دینان که مسلمانان باشد را در کنار حق اهل ذمه که غیرمسلمانان باشد بیان فرموده است و از دیگر ابعاد مهم انسانی بودن و متعالی بودن حقوق بشر اسلامی می‌توان به امثال این نکات اشاره کرد و با شرح و ترجمه چنین احادیث و رساله‌هایی، دل‌های فضیلت دوستان را می‌توان زنده ساخت و سیمای ملکوتی ائمه علیهم اسلام و همچنین حضرت امام سجاد علیه السلام را در برابر افراد مجسم ساخت[5].پی‌نوشت
[1] حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ ش، ص ۲۹۳.[2] نجاشی، رجال‌النجاشی، ۱۳۶۵ ق، ص ۱۱۵.
[3] صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج ۱، ص ۵۶۴.
[4] ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ ش/۱۴۰۴ ق، ص ۲۷۲.
[5] ترجمه و شرح رساله الحقوق امام سجاد علیه السلام؛ محمد سپهری؛ انتشارات دار العلم؛ سال 1372
