انسان گاهی در مسیر بندگی دچار لغزشهایی میشود و به علت قصور یا تقصیر، غفلت، خطا و وسوسههای شیطانی از مسیر مستقیم خارج و به بیراهههایی وارد میشود که پایانش جهنم است. اما از آنجا که خداوند «رؤوف بالعباد» است و ترحم بر بندگان را بر خود واجب نموده، راه استغفار و توبه را بر انسان نبسته است.

خداوند به اقتضای رحمت واسعهاش در توبه و استغفار را به روی گناهکاران پشیمان گشوده است:« وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحیماً؛[1] کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.» همچنین کسی که پس از گناه استغفار نماید، چه کسی جز خدا او را میبخشد:« وَ الَّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّه؛[2] و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مى‏افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى‏کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟»

امام سجاد(علیهالسلام) در مناجات توابین چنین عرض میکند:«فَمَا عُذرُ مَن اَغفَلَ دُخُولَ البابِ بَعدَ فَتحِهِ؛ چه عذری دارد کسی که پس از گشودن در توبه، از ورود به آن غفلت میورزد؟»

یأس ممنوع

یأس از رحمت الهی گناه کبیره است و انسان تا زمانی که مرگ را به طور قطعی مشاهده نکرده است فرصت توبه و استغفار دارد، البته شیطان تلاش میکند با ایجاد یأس راه توبه را ببندد و انسان را از رحمت الهی ناامید کنید، حال آنکه خداوند آغوش رحمت به روی گناهکاران گشوده است:« قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛[3]بگو: «اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى‏آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»

امیدبخشتر از این، آیهای است که میفرماید نه تنها آثار گناهان را از بین میبرم، بلکه آنها را به حسنات نیز تبدیل میکنم و این تشویقی بزرگ است برای گناهکارانی که آهنگ برگشت به سوی خدا را داشته باشند:« إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً؛[4]مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!»

علی(علیهالسلام) میفرماید:«در شگفتم از کسی که با وجود استغفار ناامید میشود.»[5] همچنین فرمود:«از درگاه پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است.»[6]

شرایط استغفار

استغفار فقط یک اظهار زبانی نیست که انسان به زبان طلب آمرزش کند و تمام شود، بلکه شرایطی دارد که باید آنها را فراهم کرد. کسى در محضر علی(علیهالسلام) گفت: «استغفر اللّه» فرمود: مادر به عزایت بنشیند، مى‏دانى استغفار چیست؟ استغفار مقام مردم بلند مرتبه است، و آن نامى است که آن را شش معناست: اول پشیمانى از گناه انجام گرفته، دوم تصمیم بر ترک گناه در آینده، سوم پرداخت حقوق مردم تا خدا را ملاقات کنى و حقى از مردم بر عهده‏ات نباشد. چهارم اراده بر اداى هر حق واجبى که آن را ضایع کرده‏اى و آن را بپردازى. پنجم همّت بر آب کردن گوشتى که از حرام بر وجودت روییده با اندوه بر گذشته تا جایى که پوست را به استخوان بچسبانى و بین آنها گوشت جدید روید. ششم چشاندن رنج عبادت بر بدن چنانکه شیرینى گناه را بر آن چشاندى. آن گاه مى‏گویى: استغفر اللّه‏.[7]

استغفار و استفاده از اسباب

استغفار آثار و برکاتی را برای انسان به دنبال دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:

الف. رفع حجاب بین انسان و خدا. بین انسان و خدا هیچ حجابی وجود ندارد، او به انسان نزدیک است و در همهجا انسان را همراهی میکند. تنها چیزی که میان انسان و خدا فاصله ایجاد میکند گناه است:« أَنَّکَ لَا تُحْجَبُ عَنْ خَلْقِکَ إِلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ‏ الْأَعْمَالُ‏ دُونَکَ ؛[8] تو از خلق پنهان نیستی چز آنکه اعمال ناروا میان تو و خلق حجاب گردد.»

ب. درهای رحمت را به روی انسان میگشاید، خیرات و برکات را وسعت میدهد و از زمین و آسمان به انسان نعمت میرساند. همانا خداوند استغفار را وسیله دائمی فروریختن روزی و موجب رحمت بر بندگان قرار داده و فرمود:« از پروردگار خود آمرزش بخواهید که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو می‌ریزد، رزق شما را توسعه میدهد و باغهای آباد و نهرهای پر آب در اختیار شما میگذارد. پس رحمت خدا بر آنکه به استقبال توبه برود و از گناهان خود پوزش بطلبد و پیش از آنکه مرگ او برسد خود را اصلاح کند.»[9]

ج. ممانعت از بی‌آبرو شدن در قیامت. گناه پردهدری میکند هم در دنیا و هم در آخرت. اما استغفار مانع مفتضح شدن در دنیا و آخرت میگردد.

د. استغفار رفع بلا میکند. فرموده‌اند:« درد شما گناه است و درمان شما استغفار.»

هـ. گشودن درهای بهشت و بستن درهای جهنم. گناه درهای بهشت را میبندد و درهای جهنم و قهر و غضب الهی را به روی انسان می‌گشاید. استغفار بر عکس عمل میکند، درهای بهشت را پس از بسته بودن می‌گشاید و درهای جهنم را با محو آثار گناه از پرونده اعمال انسان، می‌بندد.

از همین روی باید بگوییم:« رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فی‏ أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ؛[10]مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏‌کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!»

پی‌نوشت:
[1]. نساء،110.
[2]. آل عمران، 135.
[3]. زمر، 53.
[4]. فرقان،70.
[5]. نهج البلاغه، حکمت87.
[6]. همان، خطبه143.
[7]. همان، حکمت417.
[8] . دعای ماه رجب
[9]. نهج البلاغه، خطبه143.
[10]. آل عمران، 147.